Theodor Fontane

Heinrich Theodor Fontane

Theodor Fontane w 1894
Data i miejsce urodzenia	30 grudnia 1819 Neuruppin
Data i miejsce śmierci	20 września 1898 Berlin
Zawód, zajęcie	pisarz, dziennikarz, krytyk, farmaceuta

Dom rodzinny T. Fontane – apteka „Pod Lwem” w Neuruppin (akt. Karl-Marx-Straße 84)

Tablica na murze dawnego zespołu klasztornego w Marianowie

Powieść Effi Briest z 1895

(c) Lienhard Schulz, CC-BY-SA-3.0

Pomnik T. Fontane w Neuruppin (aut. Max Wiese)

(c) Karsten Hoffmeyer (https://karsten.hoffmeyer.info), CC BY-SA 4.0

Grób Teodora i Emilii Fontane w Berlinie, 2022

Heinrich Theodor Fontane (ur. 30 grudnia 1819 w Neuruppin, zm. 20 września 1898 w Berlinie) – niemiecki pisarz, dziennikarz, krytyk oraz farmaceuta. Był przedstawicielem poetyckiego realizmu.

Życiorys

Był, zarówno ze strony ojca, jak i matki, potomkiem francuskich hugenotów, wypędzonych z ojczyzny w drugiej połowie XVII w. przez króla Ludwika XIV. Był synem Louisa Henriego Fontane i Emilii z d. Labry.

Jego ojciec był aptekarzem, właścicielem apteki „Pod Lwem” w Neuruppin^[1]. Theodor mieszkał tam do siódmego roku życia, kiedy to jego ojciec z powodu długów hazardowych musiał sprzedać aptekę, otwierając później nowy, mniejszy zakład w Świnoujściu. W latach 1832–1833 Theodor uczęszczał do gimnazjum im. Friedricha Wilhelma w Neuruppin, po czym wstąpił do szkoły handlowej Karla Friedricha Klödena w Berlinie. W 1834 roku zamieszkał u przyrodniego brata ojca, Augusta Fontane. W 1836 r. zrezygnował z nauki w szkole handlowej i zgodnie z wolą ojca rozpoczął praktykę farmaceutyczną w berlińskiej aptece „Pod Białym Łabędziem” (niem. Zum Weißen Schwan) u znanego berlińskiego aptekarza Wilhelma Rose. Jesienią 1840 r. objął stanowisko farmaceuty-asystenta w Burg koło Magdeburga. W 1841 r. zachorował na tyfus, jednak szczęśliwie wyleczył się u rodziców w Letschin. Później pracował jako asystent farmaceuty w aptekach Lipsku, Dreźnie, u ojca w Letschin i znów w Berlinie, w „Polskiej Aptece” Juliusa Eduarda Schachta.

Od 1 kwietnia 1844 do 31 marca 1845 odbył służbę wojskową jako jednoroczny ochotnik w 2. Regimencie Grenadierów Gwardii Cesarza Franciszka (Kaiser Franz Garde-Grenadier-Regiment Nr. 2), którą ukończył w stopniu kaprala. Wówczas też odbył swoją pierwszą 14-dniową podróż do Anglii na zaproszenie swojego szkolnego przyjaciela Hermanna Scherza. 8 grudnia 1845 zaręczył się z Emilie Rouanet-Kummer (1824–1902).

W marcu 1847 r. Fontane uzyskał licencję „Farmaceuty pierwszej klasy”. Pracował wówczas w aptece „Pod Czarnym Orłem” (niem. Zum Schwarzen Adler) na Georgenkirchplatz. W 1848 r., w czasie „Rewolucji marcowej”, Fontane brał udział w tak zwanych „bitwach barykadowych”. W tym czasie opublikował cztery dość radykalne teksty w berlińskim „Zeitungs-Halle”, organie wydawniczym Centralnego Komitetu Demokratów Niemiec^[2].

Theodor Fontane nawiązał kontakt z berlińskim światem literackim jeszcze podczas stażu u Wilhelma Rose. Swoją pierwszą nowelę pt. „Geschwisterliebe”, jak również swoje pierwsze wiersze, opublikował już w 1839 r. W Lipsku był członkiem literackiego stowarzyszenia studenckiego Herwegh-Klub i miał kontakty z dziennikarzem i politykiem Georgiem Güntherem. W 1843 r. Bernhard von Lepel wprowadził go do literackiego stowarzyszenia Tunnel über der Spree, którego był członkiem w latach 1844–1865.

Z czasem twórczość literacka zaczęła pociągać go o wiele bardziej niż farmacja. 30 września 1849 r. postanowił zrezygnować z zawodu farmaceuty i żyć jako niezależny pisarz. Jego teksty o wyraźnie politycznej treści pojawiły się po raz pierwszy w radykalno-demokratycznym „Dresdner Zeitung”. W tym samym roku została wydana jego pierwsza książka: „Männer und Helden. Acht Preußenlieder”. 16 października 1850 r. ożenił się z Emilie Rouanet-Kummer. Razem zamieszkali w Berlinie. Początkowo mieli problemy finansowe, ponieważ Theodor Fontane nie był w stanie znaleźć pracy. W 1851 r. urodził się syn George, trzej kolejni synowie: Rudolf (1852), Peter Paul (1853) i Ulrich (1855) zmarli wkrótce po urodzeniu. Jako piąte dziecko urodził się syn Theodor (1856). Jedyna córka o imieniu Martha (nazywana Mete) przyszła na świat w 1860 r., zaś w 1864 r. urodził się ostatni syn Friedrich.

W 1851 r. Fontane dołączył do zespołu redakcyjnego konserwatywno-reakcyjnego, nastawionego na pietystów Neue Preußische (Kreuz-) Zeitung, w którego komitecie założycielskim znajdował się m.in. Otto von Bismarck. Pracował dla nich do 1870 roku. Rok później został zatrudniony przez Centralne Biuro Prasowe. W związku z tą pracą odbył podróże do Londynu (1852), a następnie mieszkał tam od 1855 do 1859 roku. W sierpniu 1855 roku Adolph Menzel zaproponował Fontane objęcie w Londynie funkcji stałego korespondenta prasowego. Premier Prus Otto von Manteuffel wyraził zgodę na pobyt i zapewnił odpowiednie środki finansowe^[3]. Zadaniem Fontane było publikowanie raportów prasowych w Londynie na rzecz pruskiej polityki zagranicznej w gazetach angielskich i niemieckich. W zakresie politycznym był podporządkowany pruskiemu ambasadorowi w Londynie, Albrechtowi von Bernstorffowi. Fontane, który miał też pozyskiwać dla polityki pruskiej niemieckich emigrantów w Zjednoczonym Królestwie, nawiązał kontakty m.in. z Juliusem Faucherem^[4] i Heinrichem Beta. Jak donosił Edgar Bauer, Fontane był „lokalnym agentem rządu pruskiego”^[5]. Swoimi raportami zatytułowanymi „Englischer Artikel” jako pierwszy poinformował szerszą publiczność w Niemczech o prerafaelitach, nowym ruchu artystycznym w Anglii.

Wraz ze zmianą rządu w pruskim domu królewskim (1858) zakończył działalność korespondencyjną w Londynie, aby wrócić do domu. Tu jednak, nie mogąc znaleźć zatrudnienia w żadnym organie prasowym, zdecydował się poświęcić się literaturze podróżniczej, która przeżywała prawdziwy rozkwit w połowie XIX wieku. Ponieważ tylko nieliczne osoby mogły sobie pozwolić na podróże, artykuły i książki o podróżach do różnych zakątków Europy, na Bliski Wschód i dalej, a także o przygodach i niebezpieczeństwach, które z tym były związane, spotykały się z dużym zainteresowaniem opinii publicznej. Pojawiły się pierwsze artykuły o jego rodzinnym mieście Neuruppin, np. Der Tempelgarten (dawne ogrody księcia Fryderyka w Prusach) w „Kreuzzeitung”. Z relacji z podróży, wzbogaconych informacjami historycznymi i dygresjami krajoznawczymi, powstała w 1861 roku broszura pt. „Grafschaft Ruppin”, która rok później otrzymała drugie wydanie zatytułowane „Spacery po Marchii Brandenburskiej”. W ciągu następnych lat Fontane poprawił ten pierwszy tom, który miał w sumie pięć wydań, zmienił go i uzupełniał. Z czasem powstały trzy kolejne tomy, a jako tom piąty zbiór tekstów wydanych współcześnie, które pozostały niepublikowane za życia autora. W 1864 roku Fontane udał się do Kopenhagi, skąd pisał o toczącej się właśnie wojnie niemiecko-duńskiej. Od 1870 roku Fontane pracował jako krytyk teatralny w wychodzącej w Berlinie, ponadregionalnej „Vossische Zeitung”. W tym samym roku, w ramach urlopu, wyjechał do Paryża podczas wojny francusko-pruskiej. W Domrémy został aresztowany pod podejrzeniem iż działa jako niemiecki lub pruski szpieg – został zwolniony po interwencji samego Bismarcka. Swoje przeżycia i spostrzeżenia opisał w wydanej w 1871 roku w książce pt. „Kriegsgefangen. Erlebtes 1870”.

W 1868 roku Fontane po raz pierwszy pojechał na letnie wakacje do Mysłakowic, skąd urządził kilka wypraw, m.in. na Śnieżkę w Karkonoszach. W następnym roku spędził lato w Sobieszowie u stóp Chojnika. Od 1872 do 1892 r. cała rodzina ośmiokrotnie spędzała lato w Karpaczu, skąd z początkiem września wracano do Berlina, by Fontane zdążył na zaczynający się sezon teatralny. W sumie w latach 1868–1892 pisarz przebywał w Karkonoszach dziesięciokrotnie^[6]. To właśnie morderstwo leśniczego Wilhelma Freya z Wolfshau, czyli Wilczej Poręby, które w 1877 r. wstrząsnęło okolicą, stało się kanwą powieści Fontane pt. „Quitt” (1891)^[7].

W latach 1874–1876 Fontane i jego żona odbyli różne podróże do Austrii, Włoch i Szwajcarii. Pod koniec tych podróży Fontane postanowił zerwać z pracą korespondenta. Zamiast tego postanowił żyć jako niezależny pisarz. Jako powieściopisarz zadebiutował w 1878 r., w wieku 59 lat, powieścią „Vor dem Sturm”. W 1892 roku podczas pobytu pod Śnieżką poważnie zachorował na tle niedokrwienia mózgu. Od tego czasu pisarz, ze względów zdrowotnych, spędzał wakacje w łagodniejszym klimacie Karlowych Warów^[6]. W celu oderwania się od choroby lekarz doradził mu spisanie wspomnień z dzieciństwa. Pisarz postąpił zgodnie z radą medyka i wyzdrowiał na tyle, że był w stanie ukończyć „Effi Briest” i dwie inne powieści („Die Poggenpuhls” i „Der Stechlin”), a także drugą pracę autobiograficzną pt. „Von Zwanzig bis Dreißig”.

Fontane zmarł 20 września 1898 roku w Berlinie. Jako członek francuskiej gminy reformowanej został pochowany na Cmentarzu II w berlińskiej dzielnicy Mitte. Jego żona Emilie spoczęła u jego boku cztery lata później. Jego grób, objęty honorowym patronatem władz Berlina, znajduje się w polu B-35/36-16/17.

Znaczenie

Fontane uważany jest za wybitnego przedstawiciela niemieckiego realizmu mieszczańskiego. W swoich powieściach udaje mu się w bardzo trafny sposób charakteryzować osoby za pomocą ich zewnętrznej postaci, ich otoczenia, a w szczególności sposobu mówienia. Charakterystyczne dla jego dzieł są konwersacje w zamkniętych kręgach np. podczas uczty, kiedy ludzie z jednej strony przestrzegają konwencji społecznych, a z drugiej strony zdradzają swoje prawdziwe intencje – często wbrew własnej woli. Krytyka pojedynczej osoby jest często wstępem do bardziej uwikłanej krytyki społecznej. Ponadto do elementów jego stylu literackiego zalicza się również ironię.

Dzieła

Theodor Fontane był autorem wielu odmiennych rodzajów tekstów. Tworzył nie tylko powieści, ballady i opowiadania, ale również dramaty, wiersze, biografie, literaturę wojenną, listy, dzienniki, krytyki teatralne, artykuły prasowe.

Literatura wojenna

• 1871 – Der deutsche Krieg von 1866
  • Tom 1: Der Feldzug in Böhmen und Mähren (Kampania w Czechach i Morawach)
  • Tom 2: Der Feldzug in West und Mitteldeutschland (Kampania w zachodnich i środkowych Niemczech)

Powieści, nowele i opowiadania

• 1860 – Jenseit des Tweed wersja online
• 1873 – Der Krieg gegen Frankreich 1870-1871
• 1878 – Vor dem Sturm (powieść historyczna) wersja online
• 1844–1859 – Wanderungen durch England und Schottland. (Trzy podróże po Anglii)
• 1862–1888 – Wanderungen durch die Mark Brandenburg wersja online
  • Tom 1: Die Grafschaft Ruppin
  • Tom 2: Das Oderland
  • Tom 3: Havelland (Fontane)
  • Tom 4: Spreeland (Fontane)
  • Tom 5: Fünf Schlösser (1881–1888)
• 1880 – Greta Minde (nowela miłosna) wersja online
• 1881 – Ellernklipp (powieść kryminalna) wersja online
• 1882 – L'Adultera (nowela) wersja online
• 1883 – Szach z Wuthenow (niem. Schach von Wuthenow), (powieść historyczna) wersja online
• 1884 – Graf Petöfy (Roman) wersja online
• 1885 – Christian Friedrich Scherenberg und das litterarische Berlin von 1840 bis 1860
• 1883–1885 – Pod gruszą (niem. Unterm Birnbaum) (powieść kryminalna) wersja online
• 1887 – Cécile (powieść) wersja online
• 1888 – Rozdroża, bezdroża (niem. Irrungen, Wirrungen) (powieść) wersja online
• 1890 – Stine (powieść) wersja online
• 1890 – Quitt (powieść) wersja online
• 1891 – Unwiederbringlich (powieść) hwersja online
• 1893 – Frau Jenny Treibel oder 'Wo sich Herz zum Herzen find’t’ (powieść) wersja online
• 1894 – Meine Kinderjahre (autobiografia) wersja online
• 1895 – Effi Briest (powieść) wersja online
• 1896 – Die Poggenpuhls (powieść) wersja online
• 1898 – Von Zwanzig bis Dreißig (autobiografia) wersja online
• 1898 – Der Stechlin (powieść) wersja online
• 1906 – Mathilde Möhring (niedokończone) wersja online

Ballady i wiersze

Fontane był autorem ponad 250 wierszy, w tym ballad i aforyzmów, przykładowo następujących:

• Die Brück' am Tay (1880) wersja online
• John Maynard wersja online
• Der Kranich
• Herr von Ribbeck auf Ribbeck im Havelland wersja online

Filmografia

• 1939 – Der Schritt vom Wege
• 1950 – Mathilde Möhring
• 1955 – Rosen im Herbst
• 1968 – Unwiederbringlich
• 1970 – Effi Briest
• 1973 – Unterm Birnbaum
• 1974 – Effi Briest
• 1975 – Der Stechlin
• 1975 – Frau Jenny Treibel
• 1977 – Grete Minde
• 1979 – Stine
• 1981 – Frau Jenny Treibel
• 1982 – Melanie van der Straaten
• 1983 – Mathilde Möhring
• 1986 – Wanderungen durch die Mark Brandenburg

Przypisy

Literatura

• Ursula Amrein, Regina Dieterle (Hrsg.): Gottfried Keller und Theodor Fontane. Vom Realismus zur Moderne = Schriften der Theodor Fontane Gesellschaft 6. Walter de Gruyter, Berlin 2008. ISBN 978-3-11-019647-4.
• Jan Pacholski: Theodor Fontane. Z apteki na Parnas, wyd. Quaestio, Wrocław 2014, ISBN 978-83-62571-67-3.
• Jan Pacholski (Red.): Theodor Fontane w świetle faktów i interpretacji. Wrocław 2017.
• Paul Irving Anderson: Der versteckte Fontane und wie man ihn findet. Hirzel Verlag, Stuttgart 2006. ISBN 3-7776-1416-5.
• Heinz Ludwig Arnold (Hrsg.): Theodor Fontane. Edition Text + Kritik, München 1989. ISBN 3-88377-318-2.
• Kenneth Attwood: Fontane und das Preußentum. Baltica Verlag 2000. ISBN 3-934097-08-1.
• Dominik Bartmann: Fontane und sein Jahrhundert: Katalog zur Ausstellung vom 11. September 1998 bis 17. Januar 1999 im Märkischen Museum, Stiftung Stadtmuseum Berlin. Henschel, Berlin 1998. ISBN 3-89487-309-4.
• Roland Berbig (Hrsg.): Fontane als Biograph = Schriften der Theodor Fontane Gesellschaft 7. Walter de Gruyter, Berlin 2010. ISBN 978-3-11-022478-8.
• Hellmut Hannes: Auf den Spuren Theodor Fontanes in Swinemünde. Ein Stadtrundgang durch Swinoujscie. Thomas Helms, Schwerin 2009. ISBN 978-3-940207-24-1.
• Konrad Ehlich (Hrsg.): Fontane und die Fremde, Fontane und Europa. Königshausen & Neumann, Würzburg 2002. ISBN 3-8260-1830-3.
• Michael Fleischer: „Kommen Sie, Cohn.” Fontane und die Judenfrage. Selbstverlag des Autors, Berlin, 1998.
• Hermann Fricke: Theodor Fontanes Kriegsgefangenschaft 1870. In: Jahrbuch „Der Bär von Berlin”, hrsg. v. Verein für die Geschichte Berlins, 5. Jahrgang, Berlin 1955
• Gerhard Friedrich: Fontanes preußische Welt: Armee – Dynastie – Staat. E. S. Mittler & Sohn, Herford 1988. ISBN 3-8132-0289-5.
• Christian Grawe u. Helmuth Nürnberger (Hrsg.): Fontane-Handbuch. Kröner, Stuttgart 2000. ISBN 3-520-83201-1.
• Rudolf Helmstetter: Die Geburt des Realismus aus dem Dunst des Familienblattes: Fontane und die öffentlichkeitsgeschichtlichen Rahmenbedingungen des poetischen Realismus. Wilhelm Fink, München 1997. ISBN 3-7705-3237-6.
• Manfred Horlitz: Theodor Fontanes Vorfahren. Neu erschlossene Dokumente – überraschende Entdeckungen. Stapp, Berlin 2009. ISBN 978-3-87776-270-7.
• Charlotte Jolles: Fontane und die Politik. Ein Beitrag zur Wesensbestimmung Theodor Fontanes. 2. Auflage. Aufbau-Verlag, Berlin/Weimar 1988. ISBN 3-351-01266-7.
• Claude Keisch, Peter-Klaus Schuster, Moritz Wullen (Hrsg.): Fontane und die bildende Kunst: Katalog zur Ausstellung vom 4. September bis 29. November 1998 in den Staatlichen Museen zu Berlin, Nationalgalerie am Kulturforum. Henschel, Berlin 1998. ISBN 3-89487-315-9.
• Landschaftsbilder – Fontane und die Gartenkunst. Gemeinsame Frühjahrstagung der Theodor Fontane Gesellschaft und Stiftung Preußische Schlösser und Gärten Berlin-Brandenburg in Zusammenarbeit mit dem GartenForum Glienicke in Schloss Glienicke 22.–24. Mai 2008. In: Die Gartenkunst 21 (1/2009):
• Erik Lorenz, Robert Rauh: Fontanes Fünf Schlösser. Alte und neue Geschichten aus der Mark Brandenburg. be.bra verlag, Berlin 2017. ISBN 978-3-86124-701-2.
• Richard Moritz Meyer: Fontane, Theodor. In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 48, Duncker & Humblot, Leipzig 1904, S. 617–624.
• Hubert Ohl: Melusine als Mythos bei Theodor Fontane. In: Helmut Koopmann (Hrsg.): Mythos und Mythologie in der Literatur des 19. Jahrhunderts. Klostermann, Frankfurt 1979. ISBN 3-465-01317-4, S. 289–303.
• Bettina Plett (Hrsg.): Theodor Fontane. In: Neue Wege der Forschung. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2007. ISBN 978-3-534-18647-1.
• Theodor Fontane im literarischen Leben seiner Zeit. Beiträge zur Fontane-Konferenz vom 17. bis 20. Juni 1986 in Potsdam mit einem Vorwort von Otfried Keiler = Beiträge aus der Deutschen Staatsbibliothek 6. Berlin/DDR 1987.
• Elsbeth Vahlefeld: Theodor Fontane in Pommern und in den östlichen Provinzen Preußens. Thomas Helms, Schwerin 2008. ISBN 978-3-935749-72-5.
• Hanna Delf von Wolzogen (Hrsg.): „Geschichte und Geschichten aus der Mark Brandenburg”. Fontanes „Wanderungen durch die Mark Brandenburg” im Kontext der europäischen Reiseliteratur = Internationales Symposium des Theodor-Fontane-Archivs in Zusammenarbeit mit der Theodor Fontane Gesellschaft September 2002 in Potsdam. Königshausen & Neumann, Würzburg 2003. ISBN 3-8260-2634-9.
• Hanna Delf von Wolzogen, Hubertus Fischer (Hrsg.): Religion als Relikt? Christliche Traditionen im Werk Fontanes = Internationales Symposium veranstaltet vom Theodor-Fontane-Archiv und der Theodor Fontane Gesellschaft e.V. zum 70-jährigen Bestehen des Theodor-Fontane-Archivs Potsdam, 21. bis 25. September 2005 = Fontaneana, Band 5. Königshausen & Neumann, Würzburg 2006. ISBN 3-8260-3545-3.

Pisma

• Fontane Blätter. Halbjahresschrift, begründet 1965. Im Auftrag des Theodor-Fontane-Archivs und der Theodor Fontane Gesellschaft e.V. hg. [seit 1965 wechselnde Hg.] ISSN 0015-6175.

Linki zewnętrzne

• Theodor Fontane (dzieła w wersji online). literaturnetz.org. [dostęp 2011-04-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)]. (niem.).
• Das Theodor-Fontane-Archiv: strona oficjalna. www.fontanearchiv.de. [dostęp 2011-04-16]. (niem.).
• Theodor Fontane Gesellschaft e. V: strona oficjalna. www.fontane-gesellschaft.de. [dostęp 2011-04-16]. (niem.).
• Jan Aßmann (strona prywatna): Theodor Fontane. www.fontaneseite.de. [dostęp 2011-04-16]. (niem.).
• Xlibris: Leben und Werk von Theodor Fontane. www.xlibris.de. [dostęp 2011-04-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-12)]. (niem.).
• Theodor Fontane – zbiór polskich przekładów prac poety