Tramwaje we Wrocławiu

Tramwaje we Wrocławiu
tramwaj
Ilustracja
Tramwaj Škoda 19T na ul. Hubskiej
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Lokalizacja

Wrocław

Organizator

Gmina Wrocław

Operator

MPK Wrocław

Liczba linii

22[1]

Lata funkcjonowania

od 1877

Infrastruktura
Długość sieci

84 km (2013)[2]

Rozstaw szyn

1435 mm

Napięcie zasilania

+600V

Liczba przystanków

408

Tabor
Liczba pojazdów

225[3]

Strona internetowa
Portal Transport szynowy

Tramwaje we Wrocławiu – system tramwajów elektrycznych we Wrocławiu[4], obejmuje 190,14 km pojedynczego toru (2011)[4], po którym kursują 22 linie dzienne o łącznej długości 266 km obsługujące 408 przystanków w obrębie miasta[5] (linie nocne zlikwidowano we wrześniu 2003). W ich przebiegu znajdują się 3 zajezdnie, 20 pętli oraz 3 krańcówki. Sieć trakcyjna prądu stałego o napięciu +600 V zasilana jest przy pomocy 20 stacji prostownikowych.

Historia

Tramwaje konne

Tramwaj konny we Wrocławiu na ul. Teatralnej. Wrocławska Parada Tramwajowa w 2007 roku

4 lipca 1876 udzielono Johannesowi Büssingowi, przedsiębiorcy z Berlina, ważnej przez trzydzieści lat koncesji na budowę i eksploatację tramwaju konnego na terenie Wrocławia. 1 listopada tegoż roku przeniesiono koncesję na Breslauer Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft (Wrocławskie Towarzystwo Ulicznej Kolei Żelaznej), BSEG, spółkę akcyjną założoną przez Büssinga 2 września.

Pierwszy tramwaj konny we Wrocławiu został uruchomiony 10 lipca 1877 na trasie od ulicy Krasińskiego do Zoo. Po kilku miesiącach wydłużono tę linię do pl. Strzegomskiego: od ul. Krasińskiego przez ul. Słowackiego, Wita Stwosza, Mikołaja, Legnicką. Następną linię wybudowano na trasie KrzykiDworzec Nadodrze przez ul. Powstańców Śląskich, Świdnicką, most Uniwersytecki. W 1878 r. oddano do użytku połączenie z Rynku do Nowej Zewnętrznej Bramy Oławskiej (Neues Äußeres Ohlauer Tor przy skrzyżowaniu ul. Traugutta i Kościuszki; taką nazwą określano południowo-wschodnią rogatkę miejską, zwaną Rogatką OławskąOhlauer Barriere) przez ul. Oławską i Traugutta, a w 1884 linię do Dworca Głównego przez ul. Wierzbową i Kołłątaja.

W 1885 r. ukończono budowę linii okólnej, która biegła od Dworca Głównego przez ul. Dąbrowskiego, Krasińskiego, Słowackiego, Wyszyńskiego, Sienkiewicza, Matejki, Prusa, Kilińskiego, Jedności Narodowej, Dubois, Mieszczańską, Władysława Jagiełły, Mostową, Podwalem, Legnicką, Nabycińską, Braniborską, Tęczową, Świebodzką, Sądową i Piłsudskiego. Trasy tramwajów konnych były jednotorowe z mijankami. W późniejszych okresach dobudowywano drugi tor, co pozwoliło zwiększyć częstotliwość kursowania. Korzystano z dwóch zajezdni: przy ul. M. Skłodowskiej-Curie 39 i Powstańców Śląskich 98, wyposażonych w łaźnie dla koni, kuźnie, myjnie wozów pasażerskich, piwnice ogniotrwałe na naftę, wagi cetnarowe, warsztaty naprawcze i lakiernie. Po uruchomieniu tramwaju elektrycznego ostatnią linię konną zlikwidowano 30 czerwca 1906 (linia most Zwierzynieckimost Szczytnicki przez ul. Parkową).

BSEG osiągała duże dochody, wypłacając w latach 1878–1909 dywidendę w wysokości co najmniej 5%, zaś w roku 1899 nawet 14%.

Statystyki przedsiębiorstwa Breslauer Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft
RokLiczba koniLiczba wagonówLiczba przewiezionych
pasażerów [mln]
Liczba zatrudnionych
1891524868,2brak danych
190033714015,4495
19092139428,3967

Powstanie tramwajów elektrycznych

(c) Julo, CC BY-SA 2.5 pl
Zabytkowe wagony BerolinaJaś i Małgosia z 1905 roku.

2 kwietnia 1892 udzielono nowemu przedsiębiorstwu tramwajowemu pod nazwą Tramwaje Elektryczne Wrocław SA (Elektrische Straßenbahn Breslau AG, ESB) ważnej trzydzieści lat koncesji na budowę linii tramwaju elektrycznego. Spółkę zawiązano oficjalnie 9 czerwca 1892. 14 lipca 1893 (według innych źródeł 14 czerwca) uruchomiła ona pierwszą linię z Grabiszyna na Rakowiec. Jest to pierwsza linia tramwaju elektrycznego na terenie obecnej Polski. 27 czerwca 1899 (wejście w życie 5 sierpnia) zmieniono natomiast koncesję dotychczasowego tramwaju konnego, dopuszczając przebudowę na trakcję elektryczną pod warunkiem prawa do współużytkowania infrastruktury przez miasto (do 5 sierpnia 1906 z ograniczeniem łącznej długości współużytkowanych torów do 600 m). Budowę i eksploatację prowadziły odtąd trzy niezależne przedsiębiorstwa transportowe: Wrocławskie Towarzystwo Ulicznej Kolei Żelaznej (prowadzące wcześniej eksploatację tramwaju konnego), Tramwaje Elektryczne Wrocław oraz należące do miasta Tramwaje Miejskie Wrocław (Städtische Straßenbahn Breslau), założone w 1901 na podstawie decyzji z 10 lipca 1900. Mówiła ona, że dalsze nowe linie tramwajowe budowane będą przede wszystkim przez przedsiębiorstwo podległe miastu, a dopuszczalna będzie budowa tylko tych linii prywatnych, na które wcześniej udzielono zezwolenia. W ten sposób zamierzano uniknąć groźby sytuacji występującej w Berlinie, gdzie prywatna Große Berliner Straßenbahn dyktowała magistratowi politykę transportową.

6 sierpnia 1901 Towarzystwo uruchomiło tramwaj elektryczny na dwóch trasach: PopowiceBrama Oławska (ul. Traugutta) oraz Popowice – Dworzec Główny. Do końca 1901 zelektryfikowało prawie wszystkie odcinki swoich tras. Natomiast ESB ukończyło budowę zajezdni przy ul. Krakowskiej. W 1902 BSEG zbudowało trasę tramwajową od Dworca Głównego przez ul. Stawową, Glinianą do Kamiennej. W latach 1902–1903 powstała trasa do Cmentarza Osobowickiego. Od dworca wąskotorowego przy pl. Staszica na ul. Reymonta i moście Osobowickim tramwaj miał wspólną szynę z koleją wąskotorową (750 mm). Ten odcinek splotu trzech szyn (dwutorowy – w obu kierunkach, zatem razem sześć szyn) przetrwał do 1950, będąc wykorzystywany przez pociągi wąskotorowe do i z Trzebnicy, jak i tramwaje do i z Osobowic.

W 1993 roku Poznański Klub Modelarzy Kolejowych – dla uczczenia setnego jubileuszu wyjazdu na trasę pierwszego wrocławskiego tramwaju elektrycznego – wydał opracowanie Jana Wojcieszaka „100 lat tramwajów elektrycznych we Wrocławiu”.

Rozwój sieci miejskich tramwajów

Sieć torowisk tramwajowych we Wrocławiu w roku 1911:
Czerwone – BSEG, Zielone – ESB, Żółte – SSB
małymi kółeczkami zaznaczone pętle tramwajowe, kwadracikami – zajezdnie
Sieć torowisk tramwajowych we Wrocławiu około roku 1939
Współczesna sieć torowisk tramwajowych we Wrocławiu

W tym samym czasie powstały pierwsze linie tramwaju miejskiego. 14 lipca 1902 SSB otworzyła pierwsze dwie linie: z Parku Południowego poprzez plac Hirszfelda, ul. T. Zielińskiego, pl. Muzealny, Podwale i Pomorską do Dworca Nadodrze i z ul. Ślężnej przez Sanocką, Zielińskiego do Dworca Nadodrze, korzystające częściowo w przewidzianym umową zakresie z torowisk BSEG. Przy Ślężnej, u zbiegu z ówczesnym zaułkiem Ziołowym (później połączonym z ul. Kamienną) zlokalizowano zajezdnię oraz nieistniejący już dziś budynek dyrekcji tramwaju miejskiego. Mimo że miejski tramwaj wobec zapaści gospodarczej był nierentowny, jego sieć intensywnie rozbudowywano.

W 1904 przedłużono linię w ul. Ślężnej do cmentarza przy al. Wiśniowej oraz zbudowano tor odstawczy w al. Hallera. 26 sierpnia 1906 wydłużono tory w kierunku Cmentarza Osobowickiego poza ówczesną granicę miasta – do wsi Osobowice, jako pierwszą we Wrocławiu linię na torowisku wydzielonym i zakończoną najstarszą pętlą w sieci wrocławskiej, istniejącą zresztą do dziś. 26 listopada 1908 otwarto tory w ul. Szczęśliwej i Gajowickiej. 24 grudnia 1909, dzięki umowie z ESB o wspólnym korzystaniu z trasy w ul. Pułaskiego, otwarto linię poprzez tę ulicę oraz Purkyniego do Nowego Targu. Nieco wcześniej rozpoczęto budowę trasy tramwaju miejskiego przez nowy most Grunwaldzki i oś Grunwaldzką. BSEG zaprotestowało przeciw planom współużytkowania z torów w ul. Marii Skłodowskiej-Curie, a miasto wniosło sprawę do sądu. Jednocześnie Towarzystwo zaskarżyło plany budowy miejskiej linii przez ul. Nowowiejską, która mogła odebrać część pasażerów liniom przez ul. Stefana Wyszyńskiego i ul. Bolesława Prusa.

W 1911 r. miasto zdecydowało się wykupić Wrocławskie Towarzystwo Kolei Ulicznej (BSEG) za sumę dziesięciu milionów marek, a jego majątek wcielono do Miejskich Tramwajów Wrocław (SSB), które stały się tym samym największym przewoźnikiem. W celu pomieszczenia wszystkich wagonów zostają wybudowane dwie zajezdnie: pierwsza przy ul. Słowiańskiej (oddana do użytku w 1910), druga przy ul. Wróblewskiego (oddana do użytku w 1913). 1 lipca 1912 przyniósł miastu na krótko nowy rodzaj transportu – w tym dniu została oddana do użytku linia trolejbusowa z Wilczego Kąta (ul. Krakowska – zajezdnia) do Brochowa o długości 4,4 km. W związku z licznymi trudnościami linia ta po roku uległa bezpowrotnej likwidacji. I wojna światowa przyniosła spore ograniczenia w komunikacji miejskiej. Mimo to miastu udało się wydłużyć odcinek torów z ul. Kamiennej do Tarnogaju.

W 1919 r. ESB posiadały 85 wagonów silnikowych, 150 doczepnych, zatrudniały 673 osoby i przewiozły 29,6 mln pasażerów.

Zjednoczenie sieci tramwajowej

Konkurencja między przedsiębiorstwami spowodowała szybki, lecz stosunkowo nieuporządkowany rozwój sieci. Jeszcze 6 września 1900 zatwierdzono jednak decyzję rady miejskiej o skorzystaniu z prawa pierwokupu po upływie koncesji ESB. Zawarto umowę, na mocy której 1 lipca 1923 miasto miało przejąć cały majątek ESB, jednak ze względów budżetowych przesunięto przejęcie na 1 marca 1924. Ostatecznie nastąpiło ono w dwóch etapach 1 i 13 kwietnia. ESB postawiono 20 stycznia 1926 w stan likwidacji, która trwała do 1931. Odtąd miejskie przedsiębiorstwo było monopolistą. W latach 1924–1927 przebudowano układ sieci w centrum miasta, dążąc do efektywnego wykorzystania sieci złożonej z dwóch dawniej niezależnych części. Dzięki temu powstała spójna sieć tramwajowa, której zasadniczy układ nie zmienił się do dziś.

W październiku 1935 zreformowano trasy linii tramwajowych, przystosowując sieć do obsługi widowisk masowych. Zbudowano dodatkowy, trzeci peron przy Hali Stulecia oraz trójtorową pętlę przy Stadionie Olimpijskim. W latach 30. wydłużono linię w obecnej al. Hallera. Na odcinku między ul. Gajowicką a pętlą na wysokości ul. Beniowskiego kursował początkowo w ruchu wahadłowym pierwszy we Wrocławiu wagon z odbierakiem pantografowym. Od końca lat 30. stopniowo wymieniano we wszystkich wagonach odbieraki pałąkowe na pantografy, jednak do końca II wojny światowej nie zakończono przebudowy taboru.

II wojna światowa

W okresie II wojny światowej linie tramwajowe znacznie ucierpiały. Ze względu na wykorzystywanie zapasów benzyny na potrzeby wojenne, tramwaje musiały przejąć również pasażerów autobusów i samochodów. 1 listopada 1943 przeprowadzono całkowitą reorganizację linii. Dążąc do jak najefektywniejszego wykorzystania taboru, starano się skierować wszystkie linie tak, aby każda dzielnica miała bezpośrednie połączenie zarówno z Rynkiem, jak i z Dworcem Głównym. W czasie wojny funkcjonowały wagony sanitarne przewożące rannych. W związku z tym zdołano zbudować jedno jednotorowe przedłużenie linii – w ul. Ślężnej od al. Dębowej do bramy nowego lazaretu przy ul. Weigla, dzięki czemu uzyskano możliwość transportu rannych z dworca. Podczas oblężenia Festung Breslau budowano z wozów tramwajowych barykady.

Okres powojenny

Tramwaj typu 102Na (2005)
Tramwaj typu 204 WrAs (2005)
Zmodernizowany tramwaj typu 105Na (2006)
Wnętrze zmodernizowanego 105Na (105NaWr)

Tabor tramwajowy po kapitulacji Festung Breslau był zdewastowany w znacznym stopniu – tylko nieco ponad dwieście wozów silnikowych (zniszczonych od 25 do 50%) oraz podobna liczba wagonów doczepnych uszkodzonych w podobnym stopniu nadawało się do remontu; 43 silnikowe i 150 doczepnych trzeba było zezłomować.

Uruchamianie linii tramwajowych we Wrocławiu po II wojnie światowej
i ich pierwotne trasy[6]
Nr
linii
Data
otwarcia
Trasa
122.7.1945Biskupin – Słowiańska
26.10.1945Dworzec NadodrzeKarłowice
322.11.1945RynekLegnicka/Poznańska
424.1.1946Rynek – Cmentarz Grabiszyński
515.3.1946Rynek – ul. Krakowska
625.7.1946Mosty Warszawskie – ul. Muzealna
727.9.1946Rynek – ŚwidnickaPowstańców Śl.Krzyki
817.7.1946pl. Karola Marksa (dziś pl. Strzelecki) – Osobowice
930.9.1946ul. Chopina – ul. Sienkiewicza
1026.7.1946Dworzec Nadodrze – Dworzec ŚwiebodzkiDworzec Główny
111.12.1946al. Marcina Kromera – Kowale
121947Sępolno – Rynek
1426.5.1948Grabiszynek – Powstańców Śląskich – Rynek
151948DyrekcyjnaHala Ludowa
01948„okólna” (wokół centrum miasta)[a]

Pierwszy tramwaj ruszył 22 lipca 1945 – linia nr 1 ze stosunkowo najmniej zniszczonej dzielnicy Biskupin do zajezdni tramwajowej przy ul. Słowiańskiej w pobliżu dworca PKP Wrocław Nadodrze[b][7], jeszcze we wrześniu wydłużono ją do pl. Staszica. Pozostałe linie były stopniowo odbudowywane[c]: linia nr 2 spod Dworca Nadodrze do ul. Żmigrodzkiej (pętla na Zawalnej), w kierunku Karłowic, ruszyła 6 października 1945; linia nr 3 z Rynku do skrzyżowania ulic Legnickiej i Poznańskiej (w pobliżu zlokalizowane były duże zakłady przemysłowe, m.in. „Pafawag” i „Archimedes”) – półtora miesiąca później, 22 listopada. W ciągu powojennego półwiecza, już po roku 1948, uruchomiono dalszych kilkanaście linii tramwajowych, które otrzymały kolejne numery od 16 do 24.

W 1947 uruchomiono pierwsze nocne kursy tramwajów, które w różnej formie (nocne kursy linii dziennych lub osobne linie nocne) działały do 1 września 2003 roku[8]. W 1952 roku tramwaje masowo przemalowywano na kolor czerwony, a w 1973 r. powrócono do barwy niebieskiej[9].

W 1948 r. oddano pierwszy odcinek nowego torowiska tramwajowego w mieście, prowadzący do Pafawagu – później przeniesiono ją z ul. Strzegomskiej na Robotniczą[10]. Poza tym okres powojenny charakteryzował się głównie wydłużaniem istniejących torowisk do odleglejszych dzielnic. Kolejną inwestycją po wojnie była budowa odcinka do Leśnicy w roku 1949[9]. 17 września 1950 r. uruchomiono przedłużenie torów w ciągu ul. Opolskiej na Księże Małe. W tym samym roku przedłużono też torowiska na Oporów[9] i Klecinę (1950)[11][12], a w 1951 r. na Gaj[9] (ten ostatni zlikwidowano w 1969 r.[13] zastępując go odcinkiem do Parku Południowego). Do końca lat 1970. powstały odcinki na Kowale i przedłużono torowisko na Hallera od pętli Grabiszynek do ul. Grabiszyńskiej, a w następnej dekadzie także doprowadzono tramwaj na Poświętne przez ul. Bałtycką i Żmigrodzką[10].

W okresie PRL zreorganizowano ruch w centrum poprzez przeniesienie go na nowe torowiska i likwidację starych: do 1959 r. zbudowano tory na ul. Widok i przyległym fragmencie ul. Szewskiej oraz tory na ul. Zamkowej, a do końca lat 1970. zrealizowano nowe odcinki na ul. Kazimierza Wielkiego, Nowy Świat[10] (w 1978 r.), Piłsudskiego i Drobnera, a na początku następnego dziesięciolecia także na pl. Społecznym. Oddanie torowisk na ciągu ul. Kazimierza Wielkiego wiązało się z likwidacją odcinków na Rynku i przyległych, w tym torowiska na ul. Zamkowej[10]. W latach 90. rozpoczęto remonty torowisk (niektóre z nich wymuszone przez szkody dokonane przez powódź tysiąclecia z lipca 1997), w tym przebudowano węzeł transportowy przy Dworcu Głównym.

Pomimo szybkiego uruchomienia tramwajów, wiele odcinków długo pozostawało nieczynnych, m.in.: ul. Sienkiewicza i Piasek w 1957 r., na ul. Szczytnickiej dwa lata później, a kolejne dwa lata później na ul. Bema. W 1967 r. oddano do użytku odbudowane po wojnie torowisko na ul. Kościuszki, a dwa lata później na ul. Dyrekcyjnej i fragmencie ul. Mickiewicza na południe od ul. Paderewskiego[10]. Odcinek na ul. Wyszyńskiego między Szczytnicką i Sienkiewicza uruchomiono dopiero w 1990 r[7]. Nigdy jednak nie przywrócono do użytku odcinków na ul. Zielińskiego i Gajowickiej, Tęczowej, Szpitalnej, Lwowskiej i Sieradzkiej, Prusa, Na Grobli i Rakowieckiej, Placu Strzeleckim, Zachodniej, Purkyniego i Kotlarskiej[10].

W roku 1987 poznańskie Biuro Projektów Dróg i Mostów opracowało dokumentację projektową wiaduktów i estakad dla linii szybkiego tramwaju, m.in. na odcinku Pafawag – Dworzec Główny. Ostatecznie jednak projekt szybkiego tramwaju nie został zrealizowany do dzisiaj.

W 2012 r. oddano do użytku nowe odcinki torowisk na osiedlach Gaj i Kozanów[14]. 26 maja 2017 wyłączono z eksploatacji tory w ul. Kościuszki[15]. W czerwcu 2019 r. uruchomiono torowisko na ul. Hubskiej[16].

W 2019 r. zaczęto budować trasę autobusowo-tramwajową na Nowy Dwór i Popowice. Prace potrwają do 2023 w przypadku torowiska na Nowy Dwór i Popowice.

26 czerwca 2021 oddano do użytku pierwszy fragment trasy na Nowy Dwór – odcinek pomiędzy pl. Orląt Lwowskich a ul. Śrubową[17].

Od początku kwietnia 2022 r. wprowadzono zasadę, zgodnie z którą wszystkie tramwaje kursujące w weekendy i święta to pojazdy przynajmniej częściowo niskopodłogowe[18].

Infrastruktura

Wrocławska sieć tramwajowa
2017

Torowiska

Wrocławska sieć tramwajowa ma długość 190,14 km pojedynczego toru w tym 108,18 zabudowanych i 81,96 km niezabudowanych[4]. Sieć ma budowę promienistą. Większość linii prowadzi od centrum do poszczególnych dzielnic. Torowiska tramwajowe zrealizowane są jako wbudowane w jezdnie lub wydzielone. Część torowisk w śródmieściu jest wydzielona z ogólnodostępnej jezdni, jednak zabudowana w uniesioną w stosunku do okolicznego poziomu ulicy nawierzchnię, co umożliwia wykorzystanie tych torowisk przez pojazdy specjalne, a w niektórych przypadkach także autobusy.

Splot torów tramwajowych na wrocławskiej ul. Piłsudskiego

Układ jest wrażliwy na prace remontowe prowadzone na głównych liniach z powodu trudności z wyznaczaniem tras objazdowych, by nie doprowadzić do przeciążenia pozostałych odcinków. Sieć torowisk we Wrocławiu jest w zasadzie przystosowana dla prawostronnego ruchu jednokierunkowych wagonów tramwajowych (z wyjątkiem tras na Gaj i Stadion Wrocław (Królewiecka) z 2011 r.). Oznacza to, że zmiana kierunku ruchu, a zatem punkty końcowe linii czy zawracanie w ruchu pozaliniowym możliwe są tylko na pętlach oraz trójkątach torowych. We Wrocławiu nie istnieją używane w regularnym ruchu trójkąty, jednak ten sposób zawracania stosuje się czasem w sytuacjach objazdów. Zawracanie możliwe jest także w zajezdniach, posiadających układ przelotowy. Poszczególne trasy torowe obsługiwane są wspólnie przez większą liczbę linii, co oznacza konieczność częstego używania rozjazdów w zwykłym ruchu liniowym. W celu usprawnienia rozdzielania się linii buduje się sploty, pozwalające na wjazd wagonu lub pociągu tramwajowego na właściwy dla danej linii tor kilkadziesiąt metrów przed skrzyżowaniem.

Zajezdnie

Pierwsze dwie zajezdnie tramwaju konnego powstały w 1877 r. przy skrzyżowaniu ul. Curie-Skłodowskiej i Nauczycielskiej oraz ul. Powstańców Śląskich i Wielkiej, a trzecia na pl. Strzegomskim powstała w 1879 r., jednak szybko zastąpiła ją zajezdnia ul. Ziemowita zbudowana w latach 1884–1885. Po elektryfikacji z 1901 roku zajezdnie przy Curie-Skłodowskiej i Powstańców Śląskich sprzedano, a zajezdnia przy ul. Ziemowita służyła jako miejsca postojowe pojazdów technicznych. Wybudowano nowe zajezdnie: Borek przy ul. Powstańców Śląskich, Popowice przy ul. Legnickiej i zajezdnie przy ul. Ołbińskiej oraz przy ul. Grabiszyńskiej. W 1902 r. powstała zajezdnia nr I przy ul. Kamiennej, a w 1910 r. – nr II przy ul. Słowiańskiej, a następnie miasto przejmowało prywatne zajezdnie: III (Ołbińska), IV (Borek), V (Popowice). W 1913 r. wybudowano zajezdnię nr VI (Dąbie)[19].

We Wrocławiu obecnie znajduje się 6 zajezdni tramwajowych, 3 używane są w ruchu liniowym przez tramwaje[20], 2 są używane przez firmy z branży tramwajowej, a ostatnia została przekształcona na zajezdnię autobusową:

Numer (dla MPK także skrót)ZdjęcieOsiedle i adresLata użytkowania przez tramwajeStatusPojemnośćUwagiTabor czynny
Zajezdnia tramwajowa nr 1 (TA)ZajezdniaSlezna.jpgHuby, ul. Kamienna 741902-CzynnaZwyczajowa nazwa „Gaj”Moderus Beta MF19AC, Moderus Beta MF24AC, PESA Twist 2010NW

docelowo także Moderus Gamma[21]

Zajezdnia tramwajowa nr 2 (TB)Wroclaw zajezdnia tramwajowa ulSlowianska.jpgOłbin, ul. Słowiańska 161910-Czynna, od 2014 r. połączona z zajezdnią nr 3[22]Konstal 105Na, Konstal 105NWr, Protram 204WrAs
Zajezdnia tramwajowa nr 3Zaklad torowy.JPGOłbin, ul. Ołbińska 251901-1945Od 2014 r. połączona z zajezdnią nr 2[22]Od 1945 jako zakład torowy.
Zajezdnia tramwajowa nr 4 (TC)Wrocław, Powśtańców Ślaskich, tramvajová vozovna III.jpgBorek, ul. Powstańców Śląskich 2091901-1945 i od 1954CzynnaObecnie największa i najnowocześniejsza zajezdnia tramwajowa we WrocławiuŠkoda 16T, Škoda 19T, Moderus Beta MF17AC, Moderus Beta MF24AC, Moderus Gamma LF07AC
Zajezdnia tramwajowa nr 5Wrocław tram depot nr5.jpgPopowice, ul. Legnicka 651901-1945NieczynnaPo przekształceniu w 1945 odgrywała rolę Zakładu Napraw Taboru. Do 2017 roku funkcjonowały tam zakłady Protram. Obecnie na terenie zajezdni stacjonuje tabor zabytkowy Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego[23], Towarzystwa Miłośników Wrocławia oraz ma siedzibę firma Polmat. Do roku 2003 istniało tam Muzeum Komunikacji Miejskiej prowadzone przez Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej[24]
Zajezdnia tramwajowa nr 6 (TD)Wroclaw-zajezdnia-tramwajowa.jpgDąbie, ul. Z. Wróblewskiego 381913-2014Nieczynna (czynna tylko jako pętla awaryjna)[20]Konstal 105Na, Konstal 105NWr
Zajezdnia tramwajowa nr 7 (AA)ZajezdniaGrabiszynska-brama.jpgGrabiszyn, ul. Grabiszyńska 1841892-1945NieczynnaOd 1965 zajezdnia autobusowa MPK. Zamknięta na przełomie marca i kwietnia 2015 roku, kosztem 36 mln zł przebudowana i 16 września 2016 otwarta jako Centrum Historii Zajezdnia (1980 m². pow. wystawienniczej), w którym prezentuje się historię miasta od 1945.
Zajezdnia tramwajowa nr 8ZajezdniaAutobusowaNr8 WilczyKatWroclaw.jpgWilczy Kąt, ul. Krakowska 711901-1925WyburzonaW latach 1912–1913 także zajezdnia trolejbusowa, 1925-1997 zajezdnia autobusowa MPK Wrocław, po 1997 teren był wynajmowany m.in. DLA, W 2009 r. wyburzona.
Zajezdnia tramwajowa Nowe Żernikial. Architektów2023projekt porzucony150Planowana od 2019 do 2020 r., po rozpoczęciu się pandemii COVID-19 projekt porzucono z powodu braku środków[25].

Zajezdnia VII – kolebka wrocławskiej Solidarności

Widoczna na mapie sieci z 1911 zajezdnia Elektrische Straßenbahn Breslau przy ul. Grabiszyńskiej 184 (Grabiszyn) została zlikwidowana jeszcze przed II wojną światową, następnie pełniła rolę zajezdni autobusów MPK. W zajezdni tej w roku 1980 powstała wrocławska „Solidarność”, co upamiętniono w następnym roku granitową tablicą wmurowaną obok bramy wjazdowej. Pod tablicą tą mieszkańcy Wrocławia od chwili jej powstania składają kwiaty, co przez czas trwania stanu wojennego było pretekstem do interwencji milicji, które niekiedy przekształcały się w lokalne zamieszki. Zajezdnia została zamknięta na przełomie marca i kwietnia 2015 roku, kosztem 36 mln zł przebudowana i 16 września 2016 otwarta jako Centrum Historii Zajezdnia (1980 m² pow. wystawienniczej), w którym prezentuje się historię miasta od 1945.

Przystanki

We Wrocławiu funkcjonuje 408[26] przystanków tramwajowych, z czego do poniżej 90 pasażerowie wsiadają bezpośrednio z jezdni. Wrocław wprowadza także stopniowo przystanki wiedeńskie i antyzatoki[27]. Część przystanków tramwajowych to przystanki podwójne – umożliwiające jednoczesny postój przy peronie dwóch tramwajów.

Zasilanie

Tramwaje zasilane są przez napowietrzną sieć trakcyjną standardowym napięciem dla polskich sieci tramwajowych (660 V prądu stałego) dostarczanym przez 20 stacji prostownikowych:

Lp.NazwaRok wybudowania
/ostatniej modernizacji
Adres
1Bardzka2010ul. Ziębicka
2Biskupin1991ul. Wróblewskiego 40
3Centrum2011ul. Mennicza
4Cybulskiego1969/1999ul. Cybulskiego 21
5Dworska2011ul. Dworska
6Fiołkowa2011ul. Grabiszyńska
7Grabiszyńska2007ul. Grabiszyńska 184
8Grabowa1982/2000ul. Grabowa 19
9Grunwaldzka1969/2011ul. Norwida 60
10Milenijna2011ul. Wejherowska
11Nabycińska1969/2011ul. Nabycińska 21
12Nowowiejska1965/2000ul. Nowowiejska 76
13Ołbińska1973/1999ul. Ołbińska 23
14Pilczyce1949/2004ul. Lotnicza 102
15Pułaskiego1970/2011ul. Pułaskiego 44
16Racławicka1969/2000ul. Racławicka 7
17Strzegomska1971/2011ul. Strzegomska 12
18Ślężna1982ul. Kamienna 71/77
19Toruńska1971/2000ul. Toruńska 36a
20Żmigrodzka1988ul. Żmigrodzka 87/89

Linie tramwajowe

Pętla tramwajowa koło Cmentarza Grabiszyńskiego we Wszystkich Świętych – tramwaje specjalne E6 i E7

Z powodu wielu remontów ulic we Wrocławiu od 1997 roku do 3 czerwca 2012 roku nie zdarzyło się, aby wszystkie linie tramwajowe kursowały po swojej stałej trasie[28][29]. Linie podstawowe oznaczone są numerami od 0 do 24 (przy czym „zerówka” jest linią „okólną”, okrążającą centrum miasta i oznaczoną dodatkowo literą – 0L – „lewe”, oraz 0P – „prawe”). Dodatkowo wprowadzono linie o numerach 31, 32 i 33 z dopiskiem „PLUS” – są to linie wożące pasażerów w ramach programu Tramwaj Plus. W dniu 17 lutego 2014 roku z oznakowania linii 31, 32, 33 usunięto dopisek „PLUS”[30].

Ponadto na czas remontów niektóre linie zmieniają trasy (tramwaje wówczas oznakowane są tablicą z czarnym numerem na tle żółtym, zamiast tradycyjnego białego, a na wyświetlaczach elektronicznych – w rewersie), albo zastępowane są tymczasowymi (np. na liniach skróconych lub wydłużonych). Linie tymczasowe zazwyczaj jako pierwszą cyfrę numeru mają „7”, a druga cyfra pochodzi często z numeru tramwaju wycofanego/skróconego (np. „71” zastępowała przez pewien czas „jedynkę” na znacznie skróconej trasie, a „75” – „piętnastkę”). W grudniu 2008 roku uruchomiono tymczasową nocną linię tramwajową, oznaczoną numerem „43”, zastępującą linie autobusowe, które musiały zostać wycofane z wiaduktu ulicy Kosmonautów po obniżeniu jego nośności. Od 10 maja 2010 linia została zlikwidowana, w związku z wytyczeniem objazdu wokół wiaduktu i przygotowaniami do jego rozbiórki.

W czasie większych imprez (np. w Hali Stulecia albo na Stadionie Olimpijskim) przeważnie uruchamiane są linie dodatkowe, tradycyjnie od lat oznaczane literą „E” (od słów „ekstra” lub „eingesetzter”); trasa takiej linii podawana jest do wiadomości publicznej. Natomiast na Wszystkich Świętych uruchamianych jest co roku kilka dodatkowych linii, łączących ze sobą wrocławskie cmentarze oraz węzłowe punkty miasta (dworce PKP itp.). Linie te oznaczane są literą „E” oraz cyframi, np. „E1”, „E5”, „E9” i kursują ze zwiększoną częstotliwością.

We wrześniu 2009 roku MPK Wrocław uruchomiło specjalną linię tramwajową kursującą tylko w czasie szczytów (2 kursy/h). Pojawiały się na niej składy, które były tramwajami „awaryjnymi” (czyli w razie awarii wypuszczane jako zastępstwo). Linia jeździła na trasie ZOO – Wrocławski Park Przemysłowy, bez rozkładów – chodziło o wzmocnienie linii 12. Po przywróceniu częstotliwości sprzed cięć wrześniowych linia zniknęła.

Wykaz linii

LiniaPrzystanek początkowyPrzystanek końcowyDługość (km)[d]Średni czas przejazduLiczba przystankówUwagiTabor
0L/0PWrocławska linia tramwajowa 0.jpgDworzec NadodrzeDworzec Nadodrze9,842/4222/23Linia okólna.Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Škoda 16T

Škoda 19T

1Wrocławska linia tramwajowa 1.jpgPoświętneBiskupin10,132/3222/22Omija ścisłe centrum miasta.Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

2Wrocławska linia tramwajowa 2.jpgBiskupinKrzyki11,0537/3724/24Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

3Wrocławska linia tramwajowa 3.jpgLeśnicaKsięże

Małe

18,4753/5435/35Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

Pesa 2010NW Twist

4Wrocławska linia tramwajowa 4.jpgBiskupinOporów11,6338/3824/25Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

5Wrocławska linia tramwajowa 5.jpgOporówKsięże

Małe

11,6738/3724/24Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

Pesa 2010NW Twist

6Wrocławska linia tramwajowa 6.jpgKromeraKrzyki12,00

(→ Kromera)
12,59

(→ Krzyki)

43/4025/28„Tramwaj Średnicowy”Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

7Wrocławska linia tramwajowa 7.jpgPoświętneKlecina11,10 (→ Poświętne)
10,86

(→ Klecina)

38/3521/24Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

8Wrocławska linia tramwajowa 8.jpgKarłowiceTarnogaj9,1737/3426/24Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

9Wrocławska linia tramwajowa 9.jpgSępolnoPark Południowy10,7436/3527/25Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

10Wrocławska linia tramwajowa 10.jpgLeśnicaBiskupin19,2355/5334/34Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

11Wrocławska linia tramwajowa 11.jpgKowaleGrabiszyńska (Cmentarz)12,844/4429/29„Tramwaj Średnicowy”Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

14Wrocławska linia tramwajowa 24.jpgOsobowiceFAT20,62

(odcinek Osobowice – Dubois

pokonywany jest dwukrotnie:

tam i z powrotem)

36/3222/21Linia okólna:

bilet jednorazowy

ważny na trasie

Osobowice – FAT – Osobowice.

Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Škoda 16T

Škoda 19T

15Wrocławska linia tramwajowa 15.jpgPoświętnePark Południowy10,7536/3621/22Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

16Wrocławska linia tramwajowa 16.jpgZOOTarnogaj6,9127/2617/17Aktualnie (2022 r.) najkrótsza linia tramwajowa we Wrocławiu. Omija ścisłe centrum miasta.Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

17Wrocławska linia tramwajowa 17.jpgSępolnoKlecina12,1844/4431/31Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

20Wrocławska linia tramwajowa 20.jpgLeśnicaOporów20,6359/5935/36Aktualnie (2021 r.) najdłuższa linia tramwajowa we Wrocławiu.Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

Pesa 2010NW Twist

23Wrocławska linia tramwajowa 23.jpgKromeraWrocławski

Park Przemysłowy

7,8826/2618/18Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

Pesa 2010NW Twist

24Wrocławska linia tramwajowa 24.jpgOsobowiceFAT20,62

(odcinek

Osobowice – Dubois

pokonywany jest dwukrotnie:

tam i z powrotem)

31/3822/21Linia okólna:

bilet jednorazowy

obowiązuje na trasie

Osobowice – FAT – Osobowice.

Konstal 105Na

Konstal 105NWr

Protram 204WrAs

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Škoda 16T

Škoda 19T

31Wrocławska linia tramwajowa 31PLUS.jpgTarczyński Arena (Królewiecka)Gaj12,942/3926/26Linie uruchomione

w ramach projektu „Tramwaj Plus”;

linie obsługiwane wyłącznie

przez tramwaje niskopodłogowe

i dwukierunkowe.

Omijają ścisłe centrum miasta.

Škoda 19T
32Wrocławska linia tramwajowa 32PLUS.jpgKozanów (Dokerska)Gaj12,741/3826/26Škoda 19T
33Wrocławska linia tramwajowa 33PLUS.jpgPilczyceSępolno11,9538/3626/26Linia uruchomiona

w ramach projektu „Tramwaj Plus”,

w szczycie kursuje

z podwójną częstotliwością

(tj. co 6 minut);

linia obsługiwana wyłącznie

przez tramwaje niskopodłogowe.

Moderus Beta MF17AC

Moderus Beta MF19AC

Moderus Beta MF24AC

Moderus Gamma LF07AC

Škoda 16T

Škoda 19T

Pesa 2010NW Twist

Częstotliwość kursowania

Tramwaje kursują w godzinach ok. 4:30-0:20. Godzinami szczytowymi są 6:00-8:00/9:00 i 14:00-18:00/19:00. Z wyjątkiem linii 33 kursującej w szczycie co 6 minut wszystkie linie kursują co 12 minut w szczycie, co 15 minut w godzinach między szczytami i co 20 minut rano i wieczorem w dni robocze i we wszystkich godzinach w dni wolne.

Zlikwidowane linie

Lista zlikwidowanych wrocławskich linii tramwajowych[31]

  • 12: Biskupin – PaFaWag (Wrocławski Park Przemysłowy)[e], potem Sępolno – Pilczyce (zlikwidowana w 2011 r., zastąpiona linią nr 33)
  • 13: Pilczyce – Grabiszynek[f], przeciwbieżnie do linii 20 (1949–1997 r.) (zastąpiona na znacznej części trasy parą 14[g]/24)
  • 16: Oporów – Sępolno, potem Park Południowy – Zoo (zlikwidowana w 2011 r, przywrócona 22 czerwca 2019 r. na trasie Tarnogaj – Zoo)
  • 18: Grabiszyńska – Pilczyce (zlikwidowana w 1992 r.)
  • 19: Księże Małe – Park Południowy (zlikwidowana w 1998 r.)
  • 21: Poświętne – Pilczyce (zlikwidowana w 2008 r.), potem Stadion Olimpijski – Wrocławski Park Przemysłowy (2008–2009 r.)
  • 22: Tarnogaj – Pilczyce, potem na krótko Tarnogaj – Leśnica (zlikwidowana w 2011 r.)
  • 30: Księże Małe – Leśnica (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 31: Poświętne – Klecina (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 32: Park Południowy – Sępolno (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 33: Biskupin – Leśnica (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 34: Kowale – Oporów (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 35: Biskupin – Tarnogaj (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 36: Osobowice – Grabiszynek (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 37: Krzyki – Leśnica (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)
  • 40: linia okólna (nocna, zlikwidowana w 2003 r.)

Tabor

Obecnie (stan na koniec 2022 r.) we Wrocławiu eksploatuje się liniowo siedem typów tramwajów: Protram 105NWr, Protram 204WrAs, Škoda 16 T, Škoda 19 T, Pesa Twist, Moderus Beta oraz Moderus Gamma[32]. Wagony typu Konstal 105Na oraz Protram 205WrAs zostały poddane modernizacji (po modernizacji są oznaczane odpowiednio jako Protram 105NWr oraz Moderus Beta MF 17 AC). W sumie po Wrocławiu kursuje 254 tramwaje (stan na lipiec 2022).

W latach 2005–2008 dokonano zakupu 6 dwuwagonowych składów Protram 204WrAs i 18 w przynajmniej jednym członie niskopodłogowych składów Protram 205WrAs, wyprodukowanych w zakładach RMT Protram we Wrocławiu. W latach 2006-2007 do Wrocławia dostarczono 17 niskopodłogowych składów Škoda 16 T, wyprodukowanych przez firmę Škoda Transportation.

Na początku 2009 roku rozstrzygnięto przetarg na dostawę 31 dwukierunkowych, niskopodłogowych składów w ramach projektu Tramwaj Plus, który wygrała Škoda Transportation z modelem Škoda 19 T, będący modyfikacją Škody 16 T polegającą na dodaniu drugiej kabiny motorniczego, drzwiach po obu stronach, klimatyzacją i przeprojektowaniem wnętrza. Tramwaje zostały dostarczone do Wrocławia w latach 2010-2011[33].

Na początku 2009 roku ogłoszono przetarg na dostawę 8 tramwajów trójczłonowych z częścią niskopodłogową oraz na 4 dwuwagonowe składy wysokopodłogowe, ale przetarg został unieważniony[34]. W 2011 „post-factum” otrzymano dofinansowanie z Unii Europejskiej na osiem tramwajów Protram 205WrAS (numery od #2718 do #2726)[35].

W grudniu 2014 roku MPK Wrocław podpisało umowę z przedsiębiorstwem Pesa Bydgoszcz na dostawę 6 w pełni niskopodłogowych i klimatyzowanych tramwajów Pesa Twist typu 2010NW[36]. Następnie zamówienie to powiększono o kolejne 2 egzemplarze i jego realizacja została zakończona w II połowie listopada 2015 roku[37].

29 stycznia 2020 roku MPK Wrocław ogłosiło przetarg na dostawę 25 w pełni niskopodłogowych tramwajów z możliwością rozszerzenia zamówienia o kolejne 21 składów. Przetarg wygrał Modertrans Poznań proponując pojazd Moderus Gamma 2. Umowę o zamówienie podstawowe zawarto we wrześniu tego roku, a w styczniu 2021 roku zdecydowano się na zrealizowanie opcji[38]. Tramwaje zostały zakupione ze względu na zwiększone potrzeby taborowe po otwarciu nowych linii na Nowy Dwór i Popowice.

Tramwaje Moderus Gamma 2 posiadają patronów - osoby związane z Wrocławiem. Pierwszy z nich został nazwany imieniem Marii Koterbskiej[39], która rozsławiła miasto śpiewając słowa „Mkną po szynach niebieskie tramwaje przez wrocławskich ulic sto…”. Kolejne osoby to między innymi Stanisław Orzechowski[40], Andrzej Waligórski[41] oraz Adam Wójcik[42].

W 2021 roku MPK Wrocław zakupiło 24 nowe tramwaje z opcją rozszerzenia zakupu o dodatkowe 16 składów. Przetarg wygrała Pesa Bydgoszcz z modelem typu Pesa Twist. W całości niskopodłogowe tramwaje o długości 29 metrów zostały zaprojektowane specjalnie dla Wrocławia. Jednym z wymogów, jakie postawił przewoźnik, były zestawy kołowe wyposażone w tzw. absorbery, czyli tłumiki hałasu. Pierwsze egzemplarze mają trafić do Wrocławia pod koniec 2023 roku[43].

Od 2 kwietnia 2022 roku w weekendy i święta wszystkie linie tramwajowe są obsługiwane wyłącznie przez pojazdy klimatyzowane oraz w przynajmniej jednym członie niskopodłogowe[44].

Liniowy

ZdjęcieNazwaNumery taborowePoczątek eksploatacjiOpisklimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach Liczba wagonów / członów na składLiczba składówLinie
Konstal 105NWr we Wrocławiu, 2014.JPGProtram 105NWr22xx, 23xx, 24xx, 25xx2003[h]Wyprodukowane jako Konstal 105Na w latach 1975-1991.

Wyremontowane przez firmę Protram.

284[3]Wszystkie oprócz linii: 31, 32 i 33
Protr204.jpgProtram 204WrAs26xx2004Wyprodukowane w latach 2004–2007.26Wszystkie oprócz linii: 31, 32 i 33
Wrocław ~21vqmzzx.jpgModerus Beta MF 17 AC (205WrAs)27xx2020Wyprodukowane jako Protram 205WrAs w latach 2006–2011.
Wyremontowane w latach 2020–2021 przez firmę Modertrans Poznań.
klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 326Wszystkie oprócz linii: 31 i 32
Wrocław--21mxyizs.jpgŠkoda 16T30xx2006Wyprodukowane w latach 2006–2007.

Wyremontowane w latach 2020–2022 przez firmę Saatz.

klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 517Wszystkie oprócz linii: 31 i 32
Škoda 19 T we Wrocławiu, 2014.JPGŠkoda 19T31xx2010Wyprodukowane w latach 2010–2011.klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 531Wszystkie linie
Pesa Twist Wroclaw 01.JPGPesa Twist 2010NW32xx2015Wyprodukowane w 2015 roku.klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 38Linie: 3, 5, 9, 11, 20, 23 i 33
Breslau, Moderus-Straßenbahn, 5.jpegModerus Beta MF 19 AC28xx2015Wyprodukowane w latach 2015-2017.klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 322Wszystkie oprócz linii: 31 i 32
Tram Wroclaw, Moderus Beta MF 24 AC n°2906.jpgModerus Beta MF 24 AC29xx2018Wyprodukowane w latach 2018–2019.klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 340Wszystkie oprócz linii: 31 i 32
Moderus Gamma LF 07 AC (3301) leaving tram depot (4).jpgModerus Gamma 2 LF 07 AC33xx2021Planowane zakończenie dostaw w 2023 roku[45].klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 327 z 46[46][47][48]Wszystkie oprócz linii: 31 i 32
Pesa Twist2023Pojazdy zamówione w 2021 roku[49].klimatyzacja przestrzeni pasażerskiej przewóz osób na wózkach 30 z 24[49]Wszystkie oprócz linii: 31 i 32
Wszystkie składy261
Udział składów klimatyzowanych oraz w przynajmniej jednym członie niskopodłogowych65,5%

Historyczny

W początkach tramwajów konnych posiadał 18 wagonów pasażerskich do zaprzęgów jednokonnych i 49 koni rasy duńskiej. Ponadto dysponowano wagonami służbowymi – wozem do zaprawiania koni (nauka jazdy), odśnieżarko-zamiatarką i platformami do soli. Początkowo wagony tramwajów konnych sprowadzano z Kolonii, gdzie zostały wyprodukowane przez firmę Herbrand, w następnych latach produkowano je we wrocławskiej fabryce wagonów Linke-Hofmann.

Pierwszymi wagonami tramwaju elektrycznego we Wrocławiu było 40 wozów silnikowych i 25 doczepnych firmy Herbrand z lat 1892–1893. Przed II wojną światową wrocławski tabor składał się głównie z wagonów produkowanych na miejscu przez zakłady Linke-Hofmann. Oprócz starszych dwuosiowych typów Berolina i ESB, fabryka w latach 1925–1929 wyprodukowała także serię 232 wagonów typu LH Standard. Był to pierwszy seryjnie produkowany tramwaj o stalowej konstrukcji pudła.

Po wojnie rozpoczęto eksploatację wagonów typu N, a następnie 102N, 102Na i 102Nd (ten ostatni eksploatowany był wyłącznie we Wrocławiu).

Zachowane wagony zabytkowe

Obecnie we Wrocławiu znajdują się następujące wagony historyczne lub z przeznaczeniem na nie:

Numer wagonuRok produkcjiOpiekunTypUwagiZdjęcie
11902Towarzystwo Miłośników WrocławiaBerolinaNazwany "Jaś". Odbudowany w 1969 roku z wagonu gospodarczego[50].
Wroclaw-tramwajeJasMalgosia.jpg
(c) Julo, CC BY-SA 2.5 pl
21902Towarzystwo Miłośników WrocławiaBerolina (tramwaj)Doczepa zwana „Małgosią”, odbudowana w 1972 roku.
3251901Urząd Miasta WrocławiaFalkenried MaximumOdnaleziony w połowie lat dziewięćdziesiątych na działce w Smolcu. Odbudowę zrealizowano w latach 2013–2021[51].Falkenried Maximum *325 left side.jpg
161lata 90.Towarzystwo Miłośników WrocławiaReplika (duplikat)Replika wagonu konnego wykonana w latach dziewięćdziesiątych na podwoziu lory– wagonu gospodarczego G-130.Wroclaw - Horse tram.jpg
G-0611928Urząd Miasta WrocławiaOpryskiwacz na podwoziu SchoerlingWagon opryskiwacz, stacjonuje na Zajezdnia PopowiceLH-G-061.jpg
G-0621928Urząd Miasta WrocławiaSzlifierka na podwoziu SchoerlingWagon szlifierka
G-0631928Urząd Miasta WrocławiaSzlifierka na podwoziu SchoerlingWagon szlifierka
G-0641928Urząd Miasta WrocławiaSzlifierka na podwoziu SchoerlingWagon szlifierka
11921925Klub Sympatyków Transportu MiejskiegoLH StandardWagon niesprawny, stacjonuje na Zajezdnia Popowice[52]
12091925Towarzystwo Miłośników WrocławiaLH StandardWagon „Baba Jaga”.Wroclaw Tramwaj BabaJaga.JPG
12171929Towarzystwo Miłośników WrocławiaLH StandardWagon „Juliusz”Old tram in Wroclaw 02.jpg
11901925Urząd Miasta WrocławiaLH StandardWagon czeka na odbudowę. Dawny wagon gospodarczy G-034.LH Standard Wroclaw 1989.JPG
11421925Urząd Miasta WrocławiaLH StandardWagon niekompletny. Dawny wagon gospodarczy G-050.Tram, Hala Stulecia, Wrocek, 18.6.1994r.jpg
11571925Urząd Miasta WrocławiaLH StandardWrak, dawny wagon gospodarczy G-019
10851925Urząd Miasta WrocławiaLH StandardWrak, dawny wagon gospodarczy G-024Zajezdnia tramwajowa Wrocław 03.JPG
1022?Urząd Miasta WrocławiaLH StandardWrak, dawny wagon gospodarczy G-035
1071?Urząd Miasta WrocławiaLH StandardWrak, dawny wagon gospodarczy G-036
13321949Klub Sympatyków Transportu MiejskiegoNDawny warszawski wagon 644. W 1967 sprowadzony do Wrocławia. Od 1990 wagon muzealny.4NWroc.jpg
13361952Towarzystwo Miłośników WrocławiaNDawny warszawski wagon 782. W 1968 sprowadzony do Wrocławia. Od 1991 do 2010 wagon gospodarczy G-080.
14441960Klub Sympatyków Transportu Miejskiego4NDawny wagon gospodarczy G-062 z Zajezdni Dąbie.
14121956Klub Sympatyków Transportu MiejskiegoNWrak wagonu gospodarczego G-072.
34601952Klub Sympatyków Transportu MiejskiegoNDDawny warszawski wagon 1647. W 1968 sprowadzony do Wrocławia. Od 1991 wagon muzealny, renowacja podwozia rozpoczęła się w listopadzie 2021 r.
20021969Towarzystwo Miłośników Wrocławia102NWagon „Strachotek”.
20691972Klub Sympatyków Transportu Miejskiego102NaGruntowny remont wagonu w latach 2014–2018.
23471981Klub Sympatyków Transportu Miejskiego105NaWersja po naprawie głównej w zakładach Protram z modernizacją drzwi - trzy pary drzwi odskokowych.
24241985Towarzystwo Miłośników Wrocławia105Na
24321986Towarzystwo Miłośników Wrocławia105NaWagon w trakcie remontu.[53]
25661985Klub Sympatyków Transportu Miejskiego105NaEx częstochowski wagon 693[54]Orkana, Częstochowa.JPG
25671985Klub Sympatyków Transportu Miejskiego105NaEx częstochowski wagon 692[54]
25681984Klub Sympatyków Transportu Miejskiego105NaEx częstochowski wagon 685[55]
G-0911956Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne we WrocławiuNWagon turystyczny Gustaw.
G-0811958Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne we WrocławiuNWrak wagonu gospodarczego[56].
G-0841956Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne we WrocławiuNWrak wagonu gospodarczego[57]

Malowanie wagonów tramwajowych

Niebiesko-biało-niebieskie malowanie tramwajów (2006)

Choć wrocławskie tramwaje kojarzy się powszechnie z uwiecznionym w piosence Marii Koterbskiej niebieskim malowaniem, nosiły one w swojej historii bardzo różne barwy:

  • W początku XX wieku każde z trzech wrocławskich przedsiębiorstw tramwajowych inaczej malowało swe wagony:
    • BSEG – z góry (do dolnej linii okien) kolor żółtozielony, poniżej ciemnozielony, dolna listwa żółtozielona, napis BRESLAUER-STRASSEN-EISENBAHN-GESELLSCHAFT
    • ESB – odpowiednio biały, zielony i jasnożółty, ELEKTRISCHE STRASSENBAHN BRESLAU
    • SSB – odpowiednio biały, czerwony i jasnożółty, STÄDTISCHE STRASZENBAHN BRESLAU
  • Wprowadzone po zjednoczeniu przedsiębiorstw wagony typu zunifikowanego pomalowane były na kolor piaskowy, w czasie remontów przemalowywano tak też pozostały tabor.
  • Po II wojnie światowej odziedziczone po Niemcach piaskowe wagony pomalowano w 1946 roku, na wzór Lwowa na niebiesko.
  • W 1952 roku przyszła z Warszawy tajna dyrektywa: tramwaje w całej Polsce mają być czerwone. Do 1954 r. przemalowano więc wszystkie przyjmując standardowy w całej ówczesnej Polsce kolor czerwony w dolnej połowie i żółty w górnej (od linii okien).
  • Od około roku 1973 do końca lat siedemdziesiątych – pierwotnie jako malowanie nowych wagonów typu 102N – przywrócono niebieskie malowanie[i]. Wagony wyremontowane oraz wyprodukowane przez Protram (105NWr, 204WrAs i 205WrAs) posiadają niebieski pas poniżej okien, pod nim biały, a najniżej ponownie niebieski. Tramwaje dostarczone przez Skodę otrzymały malowanie niebiesko-biało-srebrne (16T)[58] oraz niebiesko-srebrne z kolorowymi elementami (19T)[59].
  • W roku 2014 zmieniono malowanie nowych tramwajów na granatowo-czarne, w późniejszych zamówieniach dodając również srebrne akcenty. Taką kolorystykę otrzymały Pesa Twist 2010NW[60], Moderus Beta MF 19 AC[61] oraz Moderus Beta MF 24 AC[62].
  • Od roku 2020 modernizowane oraz nowe tramwaje ponownie są malowane na niebiesko, tym razem z czarnymi i srebrnymi elementami[63].

Od roku 1990 wrocławskie MPK dopuszcza odpłatnie umieszczanie reklam na tramwajach[j].

Prowadzone inwestycje i plany na przyszłość[64]

Obecnie są planowane nowe inwestycje tramwajowe, w tym dwie są obecnie w trakcie realizacji.

Plany obejmują:

  • budowa tramwaju wzdłuż ulic: Długiej, Starogroblowej i Popowickiej – po wielu problemach związanych z brakiem możliwości pozytywnego rozstrzygnięcia przetargów, przetarg na część inwestycji wygrała firma «Budimex», która pod koniec czerwca 2019 roku rozpoczęła realizację inwestycji; termin oddania do ruchu to 2022 r.
  • budowa tramwaju na Nowy Dwór i Muchobór Wielki – przetarg ogłoszono 21 kwietnia 2018 r., jednak nie zgłosił się żaden oferent; 1 sierpnia 2018 r. ogłoszono ponowny przetarg, tym razem podzielony na 21 odcinków[65], pierwszy etap dotyczący przebudowy placu Orląt Lwowskich został oddany w grudniu 2020 r.[66], w czerwcu 2021 oddano do ruchu odcinek trasy od placu Orląt Lwowskich do pętli tramwajowej Wrocławski Park Przemysłowy; termin oddania do ruchu to 2023 r.[67]
  • budowa tramwaju na Jagodno – w październiku 2018 r. podpisano umowę na zaprojektowanie trasy wraz z uzyskaniem pozwoleń do początku 2020 roku; w 2019 roku natrafiono na problemy związane ze skrzyżowaniem torowiska tramwajowego z linią kolejową z Wrocławia do Sobótki, a jednocześnie skrzyżowania trakcji. PKP PLK zaproponowało poprowadzenie linii tramwajowej w newralgicznym punkcie w tunelu albo sfinansowanie przez miasto przeniesia linii kolejowej na sąsiedni wiadukt, do czasu znalezienia rozwiązania problemu zawieszono przetargi; inwestycję odsunięto w przyszłość[68]
  • budowa tramwaju na Ołtaszyn z możliwością przedłużenia do miejscowości Wysoka; w tym miejscu natrafiono na ten sam problem co w przypadku tramwaju na Jagodno; w 2018 r. władze miasta zapewniały o powstaniu inwestycji do roku 2022; inwestycja została przesunięta w nieokreśloną przyszłość[69]
  • budowa tramwaju na Maślice[70]
  • budowa tramwaju na Psie Pole[71]
  • budowa tramwaju z Sępolna na Swojczyce
  • budowa tramwaju na Grabiszynek wzdłuż ul. Gajowickiej i Racławickiej[72]
  • budowa zajezdni tramwajowej przy Alei Architektów obecnie odłożona w przyszłość ze względu na brak środków w budżecie miasta.

Wrocławskie tramwaje w kulturze

  • O niebieskich wrocławskich tramwajach śpiewali Maria Koterbska w utworze Wrocławska piosenka oraz Jacek Zwoźniak w utworze Milicja, Wrocław i ja.
  • Film „80 milionów” opowiadający o dziejach wrocławskiej Solidarności i słynnej akcji wypłaty 80 mln złotych z konta Solidarności. Miejscem akcji w filmie są m.in. Most Grunwaldzki, na którym dochodzi do zderzenia tramwaju #2028 (Konstal 102Na, który po wypadku przeznaczono do kasacji) z polewaczką ZOMO oraz dawna zajezdnia tramwajowa nr V – do 2016 Protram (w filmie gra zajezdnię autobusową nr VII Grabiszyńska).
  • Ze względu na częste przypadki wykolejania się tramwajów, spowodowane złym stanem torowiska, do mowy potocznej wszedł zwrot wywrocławić się, oznaczający wykolejenie się tramwaju, a w szerszym znaczeniu – przewrócenie się[73].

Uwagi

  1. Linia „okólna” nadal nosi numer zero z tym, że od ostatniej dekady XX wieku tramwaje jeżdżące wokół centrum zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara („w prawo”) oznaczane są zerem z indeksem P – 0P – a w stronę przeciwną – 0L.
  2. Początkowo były to tylko trzy tramwaje, które kursowały co 30 minut.
  3. Części z nich nigdy już nie uruchomiono, zwłaszcza w bardzo zniszczonych rejonach ulic Tadeusza Zielińskiego, Gajowickiej, Borowskiej i Zachodniej.
  4. Pomiary własne przy użyciu wbudowanego narzędzia programu Google Earth. Średna długość linii to 13,10 km.
  5. Obecnie pętla nosi nazwę „Wrocławski Park Przemysłowy”.
  6. Tramwaje linii 13 i 20 miały dłuższy postój na wysokości pętli nieużywanej obecnie pętli „Grabiszynek”, lecz nie wjeżdżały na nią.
  7. Linia 14 kursowała do roku 1997 na trasie Osobowice – Grabiszynek.
  8. Właściwie tak samo jak zwykłe 105, bo 105NWr to tylko modernizacja.
  9. Wyjątkiem był skład kursujący na linii 12 (najczęściej) pod koniec lat 70. XX w. (tu zdjęcie z roku 1979) – pomalowany był w barwy wrocławskie – czerwono-żółte.
  10. Jednymi z pierwszych tramwajów kursujących po Wrocławiu z reklamami wymalowanymi na burtach były dwa składy Konstal 105Na: #2410+2409 oraz #2362+2361 reklamujące od września 1990 r. „Dziennik Dolnośląski” (reklamę tę utrwalono na tej fotografii, opublikowanej w tymże „Dzienniku” w marcu 1991). Oba należały do zajezdni VI, nazywanej jeszcze wtedy zajezdnią Biskupin.

Przypisy

  1. Stały układ tras tramwajowych, Stały układ tras komunikacji miejskiej. 0l, 0p oraz 14 i 24 są 4 różnymi liniami zgodnie z Zarządzeniem 9208/10 Prezydenta Wrocławia.
  2. Sieci tramwajowe w Polsce – ranking, tramwajowo, 9 marca 2013 [dostęp 2017-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-07] (pol.).
  3. a b Wykaz autobusów MPK Sp. z o.o. i dzierżawionych będących w eksploatacji tj. bez autobusów wycofanych z ruchu. [dostęp 2016-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-30)].
  4. a b c Mapa akustyczna Wrocławia 2013. [w:] System Informacji Przestrzenej Wrocławia [on-line]. [dostęp 2015-06-16]. (pol.).
  5. Transport publiczny. [w:] Invest in Wroclaw [on-line]. [dostęp 2015-06-16]. (pol.).
  6. Tomasz Bąk: Początki wrocławskiej komunikacji. Stowarzyszenie Wratislaviae Amici, 2008-02-22. [dostęp 2008-06-27]. (pol.).
  7. a b Bogusław Molecki, Odbudowa i rozwój sieci tramwajowej w powojennym Wrocławiu, 9 października 2006 [dostęp 2010-01-26] [zarchiwizowane z adresu 2008-12-09] (pol.).
  8. Bogusław Molecki, Tramwaje nocne we Wrocławiu [zarchiwizowane z adresu 2008-12-09].
  9. a b c d Łukasz Wolniewicz: Historia tramwajów we Wrocławiu 1945-2015 (WYKŁAD). 2015-05-26. [dostęp 2019-07-13]. (pol.).
  10. a b c d e f Rozwój sieci tramwajowej, komunikacja.we.wroclawiu.net [dostęp 2019-07-15].
  11. Pętla tramwajowa „Klecina”. Neo & Siloy. [dostęp 2019-07-13]. (pol.).
  12. Nieużywane torowisko tramwajowe (ul. Wałbrzyska). [dostęp 2019-07-13]. (pol.).
  13. Dzielnica Gaj. [dostęp 2019-07-13]. (pol.).
  14. Krzysztof Horwat: Na Kozanów tramwajem (Mapki). Radio Wrocław, 2012-03-31. [dostęp 2019-07-13]. (pol.).
  15. Weronika Skupin: Miłośnicy komunikacji pożegnali torowisko na Kościuszki. gazetawroclawska.pl, 2017-05-27. [dostęp 2017-05-29]. (pol.).
  16. Witold Urbanowicz: Wrocław otwiera Hubską dla tramwajów. Wraca linia 16. [w:] Transport Publiczny [on-line]. ZDG TOR Sp. z o.o, 2019-06-20. [dostęp 2019-07-13]. (pol.).
  17. Wrocław: Fragment nowej trasy tramwajowej otwarty. transport-publiczny.pl, 2021-06-28. [dostęp 2022-01-15]. (pol.).
  18. Witold Urbanowicz, Wrocław w weekendy wyłącznie z tramwajami z niską podłogą, www.transport-publiczny.pl, 1 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-02] (pol.).
  19. Weronika Skupin: Mkną po szynach tramwaje. Ale do której zajezdni?. [w:] Gazeta Wrocławska [on-line]. Polska Press Sp. z o.o. [dostęp 2017-05-14]. (pol.).
  20. a b Wrocław: W nocy pożegnaliśmy zajezdnię Dąbie. Co dalej z tym terenem?. [dostęp 2014-04-05].
  21. Maciej Wołodko, Monika Dubec, MPK wybrało nowe tramwaje [WIZUALIZACJE], www.wroclaw.pl [dostęp 2020-11-14] (pol.).
  22. a b jk: MPK rozpocznie przeprowadzkę wiosną. www.wroclaw.pl, 2014-01-21. [dostęp 2014-01-23]. (pol.).
  23. Krzysztof Kołodziejczyk, Historia Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego, 21 maja 2021.
  24. K 2011-11-02 Muzeum Komunikacji Miejskiej we Wrocławiu.
  25. Nie będzie nowej zajezdni tramwajowej za kilkaset milionów złotych, Wroclife.pl, 13 lipca 2020 [dostęp 2020-07-15] (pol.).
  26. Lista przystanków.
  27. Jakub Madrjas, Wrocław buduje przystanki wiedeńskie. Jest przetarg, Transport Publiczny, 10 lipca 2013 [dostęp 2013-07-11] (pol.).
  28. Bogusław Molecki, Remonty wrocławskich torowisk tramwajowych [zarchiwizowane z adresu 2008-12-09].
  29. Rozkłady jazdy MPK Wrocław.
  30. 17 lutego: komunikacja w czasie ferii zimowych | www.wroclaw.pl.
  31. Tych linii tramwajowych już nie ma we Wrocławiu. Pamiętacie je?. [dostęp 2019-01-23]. (pol.).
  32. Serwis Obsługi Pasażera MPK Wrocław, mpk.wroc.pl [dostęp 2022-07-17].
  33. [Wrocław] W nocy dotarły do nas dwa nowe wozy Škoda 19T, które będą Tramwajami Plus. investmap.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-14)]..
  34. Wrocław, Tramwaje ogórki jeszcze u nas zostaną.
  35. UE wspomaga MPK.
  36. Jest umowa na tramwaje Pesa dla Wrocławia. Wygodne i bezpieczne przy wypadkach. Gazeta Wrocławska. [dostęp 2014-12-19]. (pol.).
  37. Wrocławskie Twisty w komplecie. infotram.pl, 2015-11-24. [dostęp 2015-11-24]. (pol.).
  38. Wrocław dokupi Moderusy Gamma w ramach opcji, www.transport-publiczny.pl, 8 stycznia 2021 [dostęp 2021-11-11] (pol.).
  39. Robert Migdał: We Wrocławiu jest tramwaj "Maria Koterbska". Zobaczcie zdjęcia!. wroclaw.naszemiasto.pl, 2022-01-20. [dostęp 2022-04-07]. (pol.).
  40. Serwis Obsługi Pasażera MPK Wrocław, mpk.wroc.pl [dostęp 2022-07-17].
  41. Serwis Obsługi Pasażera MPK Wrocław, mpk.wroc.pl [dostęp 2022-07-17].
  42. Wyborcza.pl, wroclaw.wyborcza.pl [dostęp 2022-07-17].
  43. Pesa z umową na nowe tramwaje dla MPK Wrocław, www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-07-17] (pol.).
  44. Wrocław w weekendy wyłącznie z tramwajami z niską podłogą, www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-05-29] (pol.).
  45. Witold Urbanowicz, Pierwszy Moderus Gamma dla Wrocławia opuszcza halę produkcyjną [zdjęcia], www.transport-publiczny.pl, 23 października 2021 [dostęp 2021-11-11] (pol.).
  46. MPK Wrocław rozstrzyga przetarg na tramwaje. Zwycięstwo Modertransu, www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-11-14] (pol.).
  47. Więcej tramwajów dla Wrocławia. Kolejne środki na rozwój MPK, wroclaw.pl [dostęp 2021-08-01] (pol.).
  48. Modertrans dostarcza do Wrocławia 25. tramwaj z półrocznym wyprzedzeniem, transport-publiczny.pl [dostęp 2022-10-21] (pol.).
  49. a b Jest umowa na nowe tramwaje. Tak będą wyglądać wozy Pesa Twist, Komunikacja we Wrocławiu [dostęp 2022-03-27] (pol.).
  50. Wrocław – Tramwaj zabytkowy „Jaś i Małgosia” – stare zdjęcia, fotopolska.eu [dostęp 2021-05-25].
  51. Krzysztof Kołodziejczyk, KSTM wykonawcą ostatniego etapu odbudowy tramwaju Maximum, 16 lutego 2021.
  52. Krzysztof Kołodziejczyk, LINKE-HOFMANN STANDARD #1192.
  53. Wrocław, wagon tramwajowy Nr 2432, transphoto.org [dostęp 2022-06-06] (pol.).
  54. a b KONSTAL 105NA #2566,#2567.
  55. -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2022-06-06].
  56. Konstal 4N G-081, Wrocław – polska-org.pl, polska-org.pl [dostęp 2021-05-25].
  57. Fotogaleria Transportowa, Phototrans.eu, phototrans.pl [dostęp 2021-05-25].
  58. Wrocław – Škoda 16T – zdjęcia, fotopolska.eu [dostęp 2022-01-13].
  59. Wrocław – Škoda 19T – zdjęcia, fotopolska.eu [dostęp 2022-01-13].
  60. Pesa 2010NW Twist, wroclawskakomunikacja.pl [dostęp 2022-01-13].
  61. Moderus Beta MF 19 AC, wroclawskakomunikacja.pl [dostęp 2022-01-13].
  62. Moderus Beta MF 24 AC, wroclawskakomunikacja.pl [dostęp 2022-01-13].
  63. Serwis Obsługi Pasażera MPK Wrocław, mpk.wroc.pl [dostęp 2022-01-13].
  64. Przemysław Wronecki: Do 2019 roku miasto wyda ponad 3 miliardy na inwestycje. wroclaw.pl. [dostęp 2015-01-18]. (pol.).
  65. Mateusz Kokoszkiewicz, Jest drugi przetarg na tramwaj na Nowy Dwór, wroclaw.wyborcza.pl, 2 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-02].
  66. Otwarcie pl. Orląt Lwowskich po przebudowie. Zmiany w kursowaniu MPK Wrocław, wroclaw.wyborcza.pl, 10 grudnia 2020 [dostęp 2021-08-14].
  67. Mateusz Kokoszkiewicz, Tramwaj przejechał przez pierwszy odcinek trasy na Nowy Dwór, wroclaw.wyborcza.pl, 22 czerwca 2021 [dostęp 2021-08-14].
  68. Marcin Kaźmierczak, Tramwaj na Jagodno coraz bliżej. Miasto wybrało firmę, która zaprojektuje trasę, „Gazetawroclawska.pl” [dostęp 2018-10-18] (pol.).
  69. https://wroclaw.naszemiasto.pl/wroclaw-co-z-tramwajem-na-oltaszyn-znamy-trase-ale/ar/c1-7523859l.
  70. Wrocław: Remont ulicy Maślickiej, a później trasa tramwajowa. [w:] Transport Publiczny [on-line]. ZDG TOR Sp. z o.o, 2018-03-27. [dostęp 2018-03-29]. (pol.).
  71. Mateusz Kokoszkiewicz: Kiedy tramwaj na Psie Pole? Pod uwagę brane są trzy trasy. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2018-03-22. [dostęp 2018-03-29]. (pol.).
  72. Trzy osiedla walczyły o tę inwestycję. Przebudują ulicę, zostawią miejsce na torowisko, wroclaw.wyborcza.pl, 21 września 2018 [dostęp 2018-09-22].
  73. Konrad Karpiuk: Wrocław: Ogłosili setne wykolejenie w MPK. Reakcja była natychmiastowa. BiznesINFO.pl, 2020-12-01. [dostęp 2022-08-19]. (pol.).

Bibliografia

  • Siegfried Bufe: Straßenbahnen in Schlesien. Stuttgart: 1976. ISBN 3-87943-424-7.
  • Gerd Kleinwefers: Pioniere des Verkehrs: Deutsche Eisenbahn- und Straßenbahn-AG; 1835 – 1985; Katalog. Frankfurt nad Menem: Commerzbank AG, 1985.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Ambox outdated serious.svg
An outdated clock with a serious icon
POL województwo dolnośląskie flag.svg
Flaga województwa dolnośląskiego
Wrocław, Tramwaj zabytkowy "Strachotek" - fotopolska.eu (128656).jpg
(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Strachotek nie miał jeszcze u nas swojego obiektu ale to zmieniłem. Na zdjęciu właśnie ten tramwaj - typ 102N - konstrukcja ze sporym mankamentem, który ujawnia się kiedy zasiądzie się na stanowisku motorniczego nocą. Zdjęcie zrobione na pętli na Kowalach na urodzinowym przejeździe kolegów Marcina i Radka, których pozdrawiam :) / świetna imprezka :D /
Wrocławska linia tramwajowa 20.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 20 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 8.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 8 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 5.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 5 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 6.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 6 we Wrocławiu.
Wroclaw - Horse tram.jpg
Autor: Maciek Krol from Wrocław, Poland, Licencja: CC BY 2.0
Wrocławska Parada Tramwajowa. 130 lat tramwajów we Wrocławiu
Wrocław, Zajezdnia tramwajowa nr 5 - Popowice - fotopolska.eu (127471).jpg
(c) Festung / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Na złomowisku, jak widać, były wozy tramwajowe różnej generacji. Smutno jakoś.
Moderus Gamma LF 07 AC (3301) leaving tram depot (4).jpg
Autor: Holek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pierwszy dostarczony tramwaj Moderus Gamma LF 07 AC (numer pojazdu 3301) wyjeżdża z wrocławskiej zajezdnii Borek. Zdjęcie zrobione przed uroczystym nazwaniem tego pojazdu imieniem Marii Koterbskiej.
Wroclaw-tramwajeJasMalgosia.jpg
(c) Julo, CC BY-SA 2.5 pl
"Jaś i Małgosia", zabytkowe wrocławskie tramwaje nr 1 i 2, zaadaptowane na potrzeby wycieczek turystycznych po mieście, na wrocławskiej ulicy
Wroclaw tramwaje.png
Autor: Paratol, Licencja: CC BY-SA 4.0
Schemat sieci tramwajowej we Wrocławiu
Zajezdnia tramwajowa Wrocław 03.JPG
Autor: Akumela, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zajezdnia tramwajowa Wrocław
Wrocław--21mxyizs.jpg
Autor: Grzegorz W. Tężycki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wrocław (Polska). Tramwaj Škoda 16T po rekonstrukcji.
Wrocławska linia tramwajowa 32PLUS.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 32PLUS we Wrocławiu.
102Na Wroclaw.JPG
Autor: Augiasz, Licencja: CC BY 2.5
102Na tram in Wrocław
Old tram in Wroclaw 02.jpg
Autor: Witia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zabytkowy tramwaj, Wrocław, plac Teatralny
Wrocławska linia tramwajowa 2.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 2 we Wrocławiu.
Wroclaw tram network 2012.png
Autor: K.Korczynski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Sieć tramwajowa we Wrocławiu na dzień 28.03.2012 r.
Wrocławska linia tramwajowa 17.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 17 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 23.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 23 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 24.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 24 we Wrocławiu.
Wrocław tram network 1911.png
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Shaqspeare (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Sieć tramwajowa we Wrocławiu w roku 1911. Zielony - Breslauer Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft, czerwony - Elektrische Straßenbahn Breslau, żółty - Städtische Straßenbahn Breslau
Wrocławska linia tramwajowa 9.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 9 we Wrocławiu.
Skoda 19T -3117.jpg
Autor: Skwarkson1680, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wrocław, ul. Hubska
204wras-1.JPG
Autor: Maciej Dembiniok 2006
Augiasz, Licencja: CC BY 2.5
Protram 204 WrAs tram in Wrocław, Poland.
Wrocławska linia tramwajowa 15.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 15 we Wrocławiu.
Protr204.jpg
Autor: Tom_ek
Augiasz, Licencja: CC BY 2.5
Protram 204 WrAs type tram in Wrocław, Poland.
Tram Wroclaw, Moderus Beta MF 24 AC n°2906.jpg
Autor: Kevin.B, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tramwaj Moderus Beta MF 24 AC #2906 przed „Renomą”, ul. Świdnicka, Wrocław, Polska.
Wrocław tram network 1939.png
Autor: Shaqspeare, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Streetcar network in Wrocław about 1939, details see below
Škoda 19 T we Wrocławiu, 2014.JPG
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 3.0
Škoda 19 T we Wrocławiu, 2014
Zaklad torowy.JPG
Autor: Karol1995, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wrocław, Zakład Torowy i tramwaj na linii 1.
Wrocławska linia tramwajowa 3.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 3 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 4.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 4 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 7.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 7 we Wrocławiu.
ZajezdniaAutobusowaNr8 WilczyKatWroclaw.jpg
Autor: Neo[EZN], Licencja: CC BY-SA 3.0
Dawna zajezdnia tramwajowa a później autobusowa przy ulicy Krakowskiej. Na terenie zajezdni była bocznica tramwajowa, która dzieliła się na dwa tory. W czasie, kiedy wykonano to zdjęcie, tory były fizycznie wpięte do sieci tramwajowej (zwrotnica na Krakowskiej) ale trakcji już nie było. Obecnie zabudowania i tor widoczny na zdjęciu nie istnieją - w tym miejscu znajduje się parking Selgrosu.
Wrocławska linia tramwajowa 31PLUS.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 31PLUS we Wrocławiu.
Falkenried Maximum *325 left side.jpg
Autor: Julo, Licencja: CC BY-SA 4.0
Lewy bok odbudowanego w latach 2012-2021 wagonu tramwajowego Falkenried Maximum z roku 1902, kursującego w barwach BRESLAUER-STRASSEN-EISENBAHN-GESELLSCHAFT.
Widoczny pantograf typu "lira" w pozycji spoczynkowej (opuszczonej).
Pokaz w ramach "Dnia otwartego" w zajezdni przy ul. Ślężnej we Wrocławiu, 2.10.2021,
105Na wroc.JPG
Autor: Augiasz, Licencja: CC BY 2.5
Modernizowany tramwaj Konstal 105Na we Wrocławiu.
Wrocław ~21vqmzzx.jpg
Autor: Grzegorz W. Tężycki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wrocław (PL), ul. Grabiszyńska przy pl. Legionów. Tramwaj Protram 205WrAs po rekonstrukcji w «Modertransie» #2702 na linii specjalnej z okazji święta 1 listopada – E1.
Wrocławska linia tramwajowa 33PLUS.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 33PLUS we Wrocławiu.
Breslau, Moderus-Straßenbahn, 5.jpeg
Autor: Renardo la vulpo, Licencja: CC0
Wrocław, tramwaj na ul. Powstańców Śląskich.
LH Standard Wroclaw 1989.JPG
Autor: sludgegulper / Felix O, Licencja: CC BY-SA 2.0
An LH Standard tram in Wrocław (Poland).
Wroclaw-Pilsudskiego splot torow.jpg
Wrocław, ul. Piłsudskiego: splot torów tramwajowych przed skrzyżowaniem z ul. Stawową. Widoczny na drugim planie tramwaj znajduje się w chwili wykonania fotografii nad zwrotnicą, około 50 metrów przed skrzyżowaniem. Po minięciu zwrotnicy może pojechać albo torami na wprost, albo drugimi torami, które poprowadzą go do skrętu w prawo. W czasie oczekiwania na światłach, w godzinach szczytu, może się za nim ustawić drugi tramwaj, który może wybrać sobie inne przełożenie zwrotnicy i dzięki temu zdąży na tej samej zmianie świateł pokonać to skrzyżowanie.
Wrocławska linia tramwajowa 10.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 10 we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 1.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 1 we Wrocławiu.
ZajezdniaSlezna.jpg
zajezdnia tramwajowa nr 1 we Wrocławiu przy ul. Ślężnej róg Kamiennej
Wrocław, Powśtańców Ślaskich, tramvajová vozovna III.jpg
Autor: Jeśli zamierzać użyć tego zdjęcia poza projektami Wikimedia, będę wdzięczny za informację mailową. Więcej zdjęć możesz znaleźć w mojej galerii., Licencja: CC BY 3.0
Tram tracks in front of one of the tram depots in southern part of Wrocław, Poland
Konstal 105NWr we Wrocławiu, 2014.JPG
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 3.0
Konstal 105NWr we Wrocławiu, 2014
Pesa Twist Wroclaw 01.JPG
Autor: Jjajjo, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pesa Twist na przystanku tramwajowym Świdnicka we Wrocławiu.
Wrocławska linia tramwajowa 16.jpg
Autor: Mix321, Licencja: CC BY-SA 4.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 16 we Wrocławiu.
Wroclaw Oporow-tramwaje specjalne WszystkichSwietych.jpg
Wrocław, Poland: November 1st, special tramway lines near Grabiszynek necropolis
Wrocławska linia tramwajowa 0.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 0 we Wrocławiu.
Tram, Hala Stulecia, Wrocek, 18.6.1994r.jpg
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Hala Stulecia we Wrocławiu w 1994r.
Orkana, Częstochowa.JPG
Autor: Mix321, Licencja: CC BY-SA 3.0
Orkana Street, Częstochowa
Wrocławska linia tramwajowa 11.jpg
Autor: Gt4kill3r, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poglądowa mapka przebiegu linii tramwajowej 11 we Wrocławiu.
204WrAs Wroclaw.JPG
Autor: Augiasz, Licencja: CC BY 2.5
Protram 204 WrAs type tram in Wrocław, Poland.
4NWroc.jpg
Autor: Siliesiac, Licencja: CC BY-SA 4.0
Konstal 4N na ulicy Kołłątaja we Wrocławiu.
105NWr interior.JPG
Autor: Maciej Dembiniok, Licencja: CC BY 2.5
Wnętrze modernizowanego tramwaju Konstal 105Na (Konstal/Protram 105NWr) we Wrocławiu.
LH-G-061.jpg
Autor: Augiasz, Licencja: CC BY 2.5
Tramwaj LH Standard G-061 jako polewaczka we Wrocławiu
Wrocław tram depot nr5.jpg
Autor: Columba livia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zajezdnia tramwajowa nr 5 we Wrocławiu, ul. Legnicka 65
Snowflake.svg
Snowflake
Wroclaw Tramwaj BabaJaga.JPG
Autor: Rdrozd, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tramwaj „Baba Jaga” (typ LH Standard we Wrocławiu
Wrocław, Tramwaje nocne - fotopolska.eu (173968).jpg
(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Na pętli „Biskupin”. 33 jeździło z Biskupina na Pilczyce.
ZajezdniaGrabiszynska-brama.jpg
ul. Grabiszyńska, Wrocław - zajezdnia autobusowa (dawna tramwajowa); po lewej u dołu granitowa tablica zawierająca 21 postulatów "Solidarności" z 1980