Tuszyn
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Tablica miejscowości od strony Kruszowa | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Aglomeracja | |||
| Prawa miejskie | 1416–1870 oraz 1924 | ||
| Burmistrz | Witold Małecki | ||
| Powierzchnia | 23,25 km² | ||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna | 42 | ||
| Kod pocztowy | 95-080 | ||
| Tablice rejestracyjne | ELW | ||
Położenie na mapie gminy Tuszyn _location_map.png "Mapa lokalizacyjna gminy Tuszyn") | |||
Położenie na mapie Polski  (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |||
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |||
Położenie na mapie powiatu łódzkiego wschodniego  | |||
 51°36′33″N 19°31′48″E/51,609167 19,530000 | |||
| TERC (TERYT) | 1006114 | ||
| SIMC | 0968569 | ||
Urząd miejski ul. Piotrkowska 2/495-080 Tuszyn | |||
| Strona internetowa | |||
Tuszyn – miasto w centralnej Polsce w woj. łódzkim, w pow. łódzkim wschodnim, w gminie Tuszyn, oddalone od południowych granic Łodzi o 15 kilometrów. Położone jest przy autostradzie A1 oraz drodze DK 91. Tuszyn położony jest w dawnej ziemi sieradzkiej[2].
Historia
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1223 roku[3]. W 1260 roku w Tuszynie był Kazimierz I kujawski, który w miejscowości zapisanej w łacińskim dokumencie w formie Tusine potwierdził klasztorowi w Sulejowie własność wsi Straszków[4].
W 1416 roku Władysław Jagiełło lokował tu miasto królewskie. W datowanym na ten rok dokumencie polecił on staroście pobiedzkiemu Dobkowi Kobyle „de Żary” osadzić na gruntach wsi Tuszyna miasto, które wyjął spod sądów ziemskich i kasztelańskich[5][4]. W XV wieku było ono miejscem wypadowym dla królewskich polowań w okolicznej puszczy. Trzykrotnie w tym celu do Tuszyna zawitał król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk w 1463, 1472 oraz 19 marca 1492 roku na krótko przed śmiercią[4]. Niemal do końca XV wieku Tuszyn był miastem królewskim leżącym w starostwie piotrkowskim w powiecie piotrkowskim województwa sieradzkiego[6].
W 1497 roku król Polski Jan I Olbracht przygotowując środki finansowe na wyprawę wojenną przeciw Wołochom pożyczył 3200 złotych od Aukta z Paniewa herbu Godzięba zabezpieczając tę sumę posiadłościami królewskimi w Piotrkowie oraz Tuszynie. Wkrótce Tuszyn traci swój status posiadłości całkowicie królewskiej. W 1504 roku Jan oraz Jerzy Paniewscy herbu Godzięba stają się właścicielami części królewszczyzn oraz największymi posiadaczami w Tuszynie gdzie swoje własności ma także kościół katolicki, a także drobniejsza szlachta oraz zamożniejsi mieszczanie[4]. W XVI wieku majętności tuszyńskie wielokrotnie zmieniają właściciela. W 1508 za zgodą polskiego króla Zygmunta Starego Paniewscy zbywają królewszczyznę wojewodzie poznańskiemu Andrzejowi z Szamotuł, który z kolei za 2000 złotych węgierskich i 200 złotych polskich zbywa ją kasztelanowi poznańskiemu Łukaszowi z Górki. Ten zaś 19 czerwca 1514 roku sprzedaje ją Mikołajowi z Lublina, który po śmierci Andrzeja z Szamotuł zostaje wojewodą poznańskim. Majętności te po raz kolejny zmieniają właściciela i w 1533 roku należą już do kasztelana brzeskokujawskiego Tomasza z Lubrańca[4].
W XVI wieku w miejscowości rozwijał się przemysł leśny, hodowla pszczół, pasterstwo, młynarstwo. Najważniejszą rolę spełniał wyrób piwa, który stanowił wówczas główne zajęcie ludności. Dużą rolę pełnił również handel. Lustracja podatkowa z 1564 roku wykazała, że miastem zarządzał landwójt, którego zwano wójtem. Ostatni tę funkcję pełnił Maciej Podolski. W okresie tym na terenie miasta było 106 placów targowych, które płaciły podatku po 1 groszu[5]. W miejscowości funkcjonowało także 7 kowali, 13 szewców, 4 krawców, 5 kuśnierzy, 10 piekarzy, 15 piwowarów, 8 kołodziejów, 2 stelmachów oraz 5 rzeźników. Na obrzeżach miasteczka pracowali również rolnicy oraz ogrodnicy. Z 34 łanów roli płacili oni 10 groszy od łanu, a z 98 łanów ogrodów po groszu od łanu co w sumie dawało skarbowi królewskiemu 6 złotych rocznie[5].
W roku 1655 Tuszyn został całkowicie spalony i splądrowany przez wojska szwedzkie podczas potopu. Miasto wyludniło się i na jakiś czas podupadło, dopiero napływ Żydów w pod koniec XVII wieku nieco poprawił sytuację gospodarczą[4][7].
Okres zaborów
Wskutek II rozbioru Polski Tuszyn wszedł w 1793 roku w skład Prus. W 1807 roku znalazł się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 w Królestwie Kongresowym.
W 1827 roku w mieście było 169 domów, w których zamieszkiwało 1230 mieszkańców, w 1857 było 181 domów z 1835 mieszkańcami z czego 1179 wyznawało katolicyzm, 588 judaizm, a 68 protestantyzm[5]. W latach 50. XIX wieku Tuszyn utracił jednak znaczenie wskutek dynamicznego rozwoju niedalekiej Łodzi. W 1860 roku miasto liczyło 1860 mieszkańców, w tym 61% katolików i 37% Żydów[7]. W 1863 roku w walkach powstania styczniowego wziął udział oddział zorganizowany przez tuszyńskiego ławnika, Tomasza Zdzienickiego. W 1870 roku, jak większość małych miast w Królestwie Polskim, Tuszyn ukazem carskim pozbawiony został praw miejskich. W tym samym roku na ówczesnych 1820 mieszkańców miejscowości składało się 62% Polaków, 34% Żydów i 3% Niemców[4].
Pod koniec XIX wieku Tuszyn opisał Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. Miejscowość wymieniona jest jako osada miejska leżąca w powiecie łódzkim w gminie Górki w parafii Tuszyn. Według spisu powszechnego wykonanego w tym czasie w miasteczku było 230 domów, w których mieszkało 3282 mieszkańców z czego większość – 1964 osoby było katolikami, 1248 wyznawało judaizm, 70 ewangelizm, a 9 prawosławie[5]. Ulice miejskie były wówczas niebrukowane, a budynki przeważnie drewniane. W mieście znajdowały się również murowany kościół parafialny, okręgowy sąd gminny, szkoła początkowa, urząd gminy, stacja pocztowa, apteka, lekarz[5][4].
Wiek XIX to okres dalszego rozwoju funkcji handlowej miasta. W Tuszynie odbywało się 12 targów rocznie[7], na które zjeżdżali kupcy z odległych stron – z Mazowsza, Śląska czy Wielkopolski. Napływ do miasta kolonistów niemieckich przyczynił się do rozwoju rzemiosła. W 1883 roku w miejscowości zanotowano 115 rzemieślników i przemysłowców z produkcją ogólną 69190 rubli. Najwięcej było krawców (20), szewców (12), rzeźników (10), piekarzy (7), stolarzy (7). Dużą rolę gospodarczą pełniło garncarstwo. Znaczną grupę rzemieślników, która dorównywała krawcom stanowili garncarze, których w miejscowości funkcjonowało aż 20. Wykorzystywali oni do produkcji zasobne, lokalne pokłady gliny, która była bardzo dobrej jakości. W XIX wiecznym Tuszynie funkcjonowała także garbarnia oraz 8 wiatraków produkujących przetwory zbożowe na ogólną wartość 30155 rs.[5]
W 1912 roku Stanisław Muznerowski wydaje we Włocławku monografię historyczną poświęconą miastu pt. Tuszyn w Ziemi Piotrkowskiej[4].
Podczas okupacji niemieckiej w 1915 roku Tuszyn uzyskał połączenie kolejką dojazdową (tramwajem podmiejskim) z Łodzią przez Rzgów, co otworzyło dla miejscowości nowe perspektywy rozwoju. Początkowo (z powodu wojny) z trakcją parową, od 1927 roku z trakcją elektryczną. W roku 1921 samorząd poczynił starania o utworzenie w Tuszynie sanatorium przeciwgruźliczego, ostatecznie oddanego do użytku w 1928 roku i funkcjonującego do dziś. W roku 1924 Tuszyn odzyskał prawa miejskie. Ze względu na dogodne połączenie tramwajowe w końcu lat 20. XX w. zaczęła żywiej rozwijać się letniskowa i wypoczynkowa funkcja miasta. W 1939 roku Tuszyn liczył już 4500 mieszkańców.
W czasie II wojny światowej miasto dostało się pod niemiecką okupację. Cały region dzięki staraniom lokalnej mniejszości niemieckiej z Łodzi został włączony do III Rzeszy, a Niemcy wywieźli ludność pochodzenia żydowskiego do getta w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie ich wymordowali.
Okres powojenny
15 listopada 1951 roku pod Tuszynem doszło do katastrofy lotniczej samolotu Polskich Linii Lotniczych LOT – Lisunow Li-2 lecącego z Łodzi do Krakowa, w której zginęło 16 osób (12 pasażerów i 4 członków załogi, w tym pilot kpt. Marian Buczkowski – ojciec znanego aktora Zbigniewa Buczkowskiego). Przyczyną katastrofy była awaria silników (pilot zgłaszał ich awarię na lotnisku, ale zmuszono go do realizacji lotu).
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa piotrkowskiego. W 1978 roku zlikwidowane zostało połączenie tramwajowe miasta z Łodzią. W tym samym okresie droga Tuszyn – Łódź przebudowana została na trasę szybkiego ruchu, omijającą centrum Tuszyna od południowego zachodu.
Przez wiele lat w Tuszynie istniał zakład filmów lalkowych Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for (zlikwidowany w końcu lat 90. XX wieku). Tu powstały zdjęcia do słynnych lalkowych seriali Miś Uszatek, Przygody Misia Colargola, Mały pingwin Pik-Pok. W miejscowości istnieje straż pożarna, która została założona w 1884 roku.
Demografia
Według danych z 31 grudnia 2008 roku miasto liczyło 7124 mieszkańców[8].
- Piramida wieku mieszkańców Tuszyna w 2014 roku[9].
Zabytki
- zespół kościoła parafialnego pw. św. Witalisa Męczennika wraz z otoczeniem, ul.Łowicka 1, nr A/89 z 23.02.2010:
- kościół, 1860–1862, 1927–1930, z wyposażeniem barokowym
- plebania, 1912–1916
- małomiasteczkowe budownictwo mieszkalne z XIX i I poł. XX wieku.
Integralne części miasta
Integralne części miasta wymienione w TERYT: Antonówki, Grzędy, Kępica, Niedas, Ogrodzonka, Poddębina, Tuszynek Poduchowny, Tuszyn-Las, Wielkopole.
PRNG dodatkowo wymienia niestandaryzowane nazwy części miasta: Molenda, Niedas Leśny, Niedas Rolny, Tuszynek, Tuszyn-Gościniec, Tuszyn-Młynek[10].
W 2010 roku Tuszyn przejął od szpitala bloki mieszkalne tworząc osiedle: Tuszynek.
Turystyka i rekreacja
Przez Tuszyn przebiega pieszy szlak turystyczny 
Szlak Okrężny Wokół Łodzi.
biegnie Łódzka magistrala rowerowa. Miasto położone w bezpośrednim sąsiedztwie dużych kompleksów leśnych. W pobliżu dwa rezerwaty: Rezerwat przyrody Wolbórka oraz Rezerwat przyrody Molenda[11][12].
Na terenie miasta ośrodek wypoczynkowy „Młynek” o charakterze kąpieliska i kempingu oraz Miejskie Centrum Sportu i Wypoczynku, działające całorocznie, oferujące bazę noclegową i wyposażone w basen. Ponadto bazę noclegową Tuszyna stanowią prywatne ośrodki wypoczynkowe i motele.
W pobliżu miasta również stawy rybne w Żerominie oraz wsie letniskowe: Zofiówka i Rydzynki.
Sport
W mieście działa klub sportowy MKS 2000 Tuszyn, który zastąpił rozwiązaną w 2000 r. Jagiellonię Tuszyn.
Drugim klubem działającym na terenie miasta od 1998 roku, jest Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy UMKS "Tuszyn"- piłka siatkowa dziewcząt.
Wspólnoty wyznaniowe
- Kościół rzymskokatolicki (Dekanat tuszyński):
- parafia św. Krzysztofa (Tuszyn-Las)
- parafia św. Witalisa Męczennika
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Tuszyn (Sala Królestwa ul. Rzgowska 78)[13]
Miasta partnerskie
Zobacz też
- Cmentarz żydowski w Tuszynie
Przypisy
- ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20].
- ↑ Paweł Dembiński: Stefan z Chyb h. Jastrzębiec. Internetowy Polski Słownik Biograficzny, 2004–2005. [dostęp 2020-08-15].
- ↑ Pierwsza wzmianka.
- ↑ a b c d e f g h i Muznerowski 1912 ↓.
- ↑ a b c d e f g Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII, hasło „Tuszyn”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892. s. 676. [dostęp 2018-03-24].
- ↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.
- ↑ a b c Historia Tuszyna. tuszyn.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-06)]..
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, maj 2009, s. 63, ISSN 1734-6118 [dostęp 2009-07-01] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-29].
- ↑ Tuszyn w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 sierpnia 2022
- ↑ Tuszyn on-line: turystyka. [dostęp 2012-05-31]. (pol.).
- ↑ Okolice Łodzi: mapa turystyczna. Wyd. I. Warszawa: PPWK, 2005. ISBN 83-7329-640-9.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-17].
Bibliografia
- Stanisław Muznerowski: Tuszyn w Ziemi Piotrkowskiej. Włocławek: Drukarnia Dyecezalna, 1912.
Linki zewnętrzne
- Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Tuszyn
- Tuszyn (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 676.
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Części miasta wg TERYT |
|
|---|
| Siedziba gminy | |
|---|---|
| Wsie | |
| Kolonia | |
| Osada | |
| Integralne części wsi |
|
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Łódź Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 52.45 N
- S: 50.78 N
- W: 17.95 E
- E: 20.75 E
Czerwony szlak turystyczny.
Uroczystość otwarcia linii kolejki dojazdowej Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych od Rudy Pabianickiej, przez Rzgów do Tuszyna - 18 kwietnia 1916 r. (do 1 VI 1927 r. z trakcją parową, następnie elektryczna). Foto ze zbiorów własnych.
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Tuszyna, 2014
Autor: Jacek Bogdan, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zespół kościoła parafialnego pw. św. Witalisa Męczennika wraz z otoczeniem:
kościół, 1860-62, 1927-30, z wyposażeniem barokowymplebania, 1912-16