Tuwa

Republika Tuwy
Республика Тува
Тыва Республика
republika
Ilustracja
Obelisk geograficznego środka Azji w Kyzyle, 2015
GodłoFlaga
GodłoFlaga
Hymn:
Мен тыва мен
Państwo

 Rosja

Siedziba

Kyzył

Kod ISO 3166-2

RU-TY

Premier

Wladislaw Chowałg[1]

Powierzchnia

168 604 km²

Populacja (2021)
• liczba ludności


330 327[2]

• gęstość

1,96 os./km²

Strefa czasowa

czas moskiewski+4, UTC +7:00

Języki urzędowe

tuwiński, rosyjski

Położenie na mapie Rosji
Położenie na mapie
Portal Rosja
Mapa Tuwy

Tuwa, Republika Tuwy (ros. Тува lub Тыва, tuwiński Тыва; historyczne nazwy: Tannu-Tuwa, Урянхайский крайKraj Urianchajski) – republika autonomiczna w azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej. Graniczy z Mongolią oraz rosyjskimi jednostkami administracyjnymi: Republiką Ałtaju, Chakasją, Krajem Krasnojarskim, obwodem irkuckim i Buriacją.

Geografia

Obejmuje pagórkowate i górzyste tereny wyżyn Sangilen i Wschodniotuwińskiej, a także Kotlinę Tuwińską, otoczoną wysokimi łańcuchami Sajanu Zachodniego, Ałtaju, Tannu-Oła i Akademika Obruczewa. Klimat umiarkowanie chłodny, wybitnie kontynentalny. Przez republikę przepływa rzeka Jenisej i jeden z jej dopływów – Chiemczik. W kotlinach roślinność stepowa, w górach iglaste lasy tajgi oraz tundra wysokogórska.

Główne ośrodki miejskie: Kyzył, Czadan, Ak-Dowurak.

Strefa czasowa

Tuwa należy do krasnojarskiej strefy czasowej (KRAT). UTC +7:00 przez cały rok. Wcześniej, przed 27 marca 2011 roku, obowiązywał czas standardowy (zimowy) strefy UTC+7:00, a czas letni – UTC+8:00.

Historia

W III w. p.n.e. terytorium obecnej Tuwy znajdowało się we władaniu wschodnioazjatyckich Xiongnu. W VI wieku obszar został zajęty przez ludy tureckie, później przez Ujgurów (VIII wiek), Kirgizów (IX wiek), Czyngis-chana (1207). Od XIII wieku Tannu Tuwa wchodziła w skład Chin rządzonych przez mongolską dynastię Yuan. Mongolscy chanowie rządzili krajem od końca XVI wieku aż do 1757, kiedy Tuwa weszła w skład cesarstwa chińskiego jako prowincja Tannu-Urianchaj. W XVII wieku na obszarach Tuwy upowszechnił się lamaizm.

W 1911 Mongolia Zewnętrzna, której częścią była Tuwa, ogłosiła niepodległość. Akt ten nie został uznany przez jakiekolwiek państwo, jednak władze mongolskie objęły praktyczną kontrolę nad krajem i usunęły administrację i wojsko chińskie. Jednocześnie zaznaczyły się wśród miejscowych książąt silne tendencje niepodległościowe aktywnie wspierane przez Rosję. W styczniu 1912 książęta Tuwy wybrali głowę swojego państwa i ogłosili niepodległość (nieuznaną przez inne państwa), a wkrótce potem do kraju wkroczyły na prośbę książąt wojska rosyjskie współdziałające z licznymi na tym obszarze osadnikami rosyjskimi, co doprowadziło do ostatecznego oddzielenia Tuwy od Mongolii, choć formalnie aż do 1914 była ona częścią Chin. 17 kwietnia 1914 na częściowo wymuszoną prośbę władz Tuwy Rosja ogłosiła jej wcielenie (pod nazwą Kraj Urianchajski) do swojego imperium. Tuwa weszła w skład guberni jenisejskiej ze stolicą w Krasnojarsku. Fakt ten w następnym roku uznały Chiny. Od rewolucji październikowej w 1917 do 1921 na terytorium kraju ścierały się oddziały „białych”, „czerwonych”, wojsk chińskich i mongolskich, władza zmieniała się wielokrotnie, ostatecznie w 1921 zwyciężyli bolszewicy. Krótko po utworzeniu Rosji Sowieckiej, 14 sierpnia 1921, ogłoszono utworzenie państwa Tannu Tuwa ze stolicą w miejscowości Biełocarsk ros. Белоцарск przemianowanej na Kyzył (w językach tureckich „czerwony”, ros. transliteracja Кызыл) w 1926. Państwo to formalnie było niepodległe w sprawach wewnętrznych, natomiast politykę zewnętrzną przekazywało na rzecz sowieckiej Rosji. W 1926 nastąpiła zmiana nazwy państwa na Ludową Republikę Tannu Tuwa oraz podpisanie traktatu dobrosąsiedzkiego z Mongolią.

Premier Donduk Kuular, który usiłował ograniczyć wpływ Rosji i rosyjskiej propagandy na sprawy wewnętrzne kraju (ogłosił lamaizm religią państwową), został aresztowany w 1929 i zginął wkrótce w więzieniu. W de facto całkowicie zależnym od ZSRR państwie, którego ludność w większości wyznawała lamaizm lub szamanizm oraz uprawiała koczowniczy tryb życia, polityka Stalina realizowana przy pomocy nadzwyczajnego komisarza (był nim Sałczak Toka, który potem od 1932 jako sekretarz generalny miejscowej partii pozostawał u władzy aż do śmierci w 1973) w krótkim czasie doprowadziła do destrukcji miejscowych tradycji. Skolektywizowano ubogie rolnictwo i dominującą w gospodarce hodowlę, zamknięto i zniszczono klasztory lamajskie (w 1929 było 25 klasztorów i około 2200 mnichów, w 1931 już tylko jeden klasztor, w którym było 15 mnichów). Rozprawa z lamaizmem zaczęła się w styczniu 1929 (konfiskata majątków klasztornych), jesienią tego roku rozpoczęły się pierwsze procesy i wyroki śmierci, jednocześnie zabroniono wykonywania praktyk religijnych prawie wszystkim lamom, w październiku 1930 zostali (podobnie jak szamani) pozbawieni praw wyborczych. W 1930 wydano dekret o konfiskacie przedmiotów kultu należących do ludności cywilnej. W kolejnych latach trwały masowe procesy i egzekucje byłych lamów. Likwidowano również szamanizm, choć w wolniejszym tempie i rzadziej wykonywano wyroki śmierci wobec szamanów.

25 czerwca 1941 Tuwa formalnie wypowiedziała wojnę hitlerowskim Niemcom po ich ataku na ZSRR. 11 października 1944 ZSRR dokonał aneksji kraju, ustanawiając na jego terytorium Tuwiński Obwód Autonomiczny (z własnym lokalnym parlamentem – churałem), a od 10 października 1961 – Tuwińską Autonomiczną Socjalistyczną Republiką Radziecką. Po rozpadzie ZSRR w 1991, doszło do wystąpień skierowanych przeciwko ludności pochodzenia rosyjskiego. W 1992 Tuwa podpisała nowy układ stowarzyszeniowy z Federacją Rosyjską.

Demografia

Republikę zamieszkują głównie Tuwińcy (w 2010 roku 82,0%) i Rosjanie (w 2010 roku 16,3%). Następuje szybki wzrost procentowego udziału Tuwińców (w 1989 roku – 64,3%, w 2002 roku – 77,0%, w 2010 roku – 82,0%) oraz szybkie zmniejszanie się udziału procentowego Rosjan (w 1989 roku 32,0%, w 2002 roku – 20,1%, w 2010 roku – 16,3%). Jest to jedna z kilku republik autonomicznych Rosji o przewadze rdzennej ludności nad ludnością rosyjską i rosyjskojęzyczną. Poza Kyzyłem język tuwiński jest w powszechnym użyciu, a ludność słabo włada językiem rosyjskim.

Gospodarka

Region rolniczo-hodowlany. Uprawa pszenicy, owsa, roślin strączkowych i warzyw. Chów i hodowla owiec, kóz i zwierząt futerkowych. Ważną rolę odgrywa też myślistwo. Eksploatacja złóż węgla kamiennego, soli kamiennej, azbestu i kobaltu. Przemysł materiałów budowlanych, skórzany, drzewny i spożywczy.

Tradycyjnym sposobem życia Tuwińców jest koczownicza hodowla koni, wielbłądów i bydła domowego, co jest charakterystyczne dla tej części Azji, ale również reniferów, co jest niespotykane tak daleko na południu. Wielbłądy hodowane są tu głównie dla wyjątkowo długiej i gęstej sierści, używanej do wyrobu lekkich i ciepłych tkanin[3]. Wciąż – szczególnie w południowej i wschodniej części kraju – funkcjonują kołchozy i sowchozy zajmujące się koczowniczym sposobem hodowli, a poszczególne brygady rozbijają jurty na letnich pastwiskach.

Kultura

W tuwińskiej muzyce ludowej występują gardłowe śpiewy zwane chöömej. Światową popularność zdobył zespół Huun-Huur-Tu. Szerzej znany jest także łączący elementy muzyki tuwińskiej z punkiem Yat-Kha.

Do popularyzacji kultury Tuwy w Stanach Zjednoczonych przyczynił się Richard Feynman, wymyślając hasło „Tuva or Bust” (Tuwa albo nic), które dla jego przyjaciela perkusisty Ralpha Leightona stało się pretekstem do napisania książki pod tym samym tytułem. Książka ta przyczyniła się do rozwoju fascynacji tuwińską kulturą i śpiewem.

Podział administracyjny

Obszar Tuwy podzielony jest na 17 kożuunów (rejonów) i dwa miasta wydzielone.

rejonnazwa rosyjskaLiczba mieszkańców(stan na 1.01.2006)Ośrodek administracyjny
Baj-TajgińskiБай-Тайгинский кожуун12.164Teeli
Barum-ChiemczyckiБарун-Хемчикский кожуун12.126Kyzył-Mażałyk
Czaa-CholskiЧаа-Хольский кожуун6.376Czaa-Chol
Czedi-CholskiЧеди-Хольский кожуун7.884Chowu-Aksy
Dzun-ChiemczyckiДзун-Хемчикский кожуун20.718Czadan
ErzińskiЭрзинский кожуун19.250Szagonar
Kaa-ChiemskiКаа-Хемский кожуун12.588Saryg-Siep
KyzylskiКызылский кожуун22.411Kaa-Chiem
Mongun-TajgińskiМонгун-Тайгинский кожуун6.123Mugur-Aksy
OwiurskiОвюрский кожуун7.815Chandagajty
Pij-ChiemskiПий-Хемский кожуун11.054Turan
Sut-CholskiСут-Хольский кожуун8.468Sug-Aksy
TandińskiТандинский кожуун13.437Baj-Chaak
Tierie-CholskiТере-Хольский кожуун1.832Kungurtug
Ties-ChiemskiТес-Хемский кожуун9.074Samagałtaj
TodżyńskiТоджинский кожуун6.044Toora-Chiem
Uług-ChiemskiУлуг-Хемский кожуун19.250Szagonar
miasto wydzielone KyzyłКызыл109.129
miasto wydzielone Ak-DowurakАк-Довурак13.584

Tablice rejestracyjne

Tablice pojazdów zarejestrowanych w Tuwie mają oznaczenie 17 w prawym górnym rogu nad flagą Rosji i literami RUS.

Przypisy

  1. Врио главы Тувы назначен Владислав Ховалыг. life.ru. [dostęp 2022-04-14]. (ros.).
  2. Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год [dostęp 2021-03-15] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-04].
  3. (bor): Wielbłądy z Tuwy, w: „Poznaj Świat” R. XXVIII, nr 11 (336), listopad 1980, s. 29.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Центр Азии август 2015г.jpg
Autor: Zamunu45, Licencja: CC BY-SA 4.0
Geographical Center of Asia
Mentyvamenvocal.ogg
Recording of Tuvan National Anthem.
Uryankhay-Tuva AO.png
Blue line is the Uriankhay (1914) border line (reconstructed using SRTM mission DEM) as upper Yenisey watershed area plus upper Us and Kantegir river valleys. Red line is the Tuva Autonomous Oblast boundary line reprojected and vectorized from the Soviet atlas (1954 issue) with boundaries as of 1953.
Tuva in Russia.svg
Autor: TUBSEmail Silk.svg Gallery, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location of XY (see filename) in Russia