Twierdza Brzeska

Plan Twierdzy Brześć i otaczających ją fortów z 1912 roku

Plan Twierdzy Brześć z 1910 roku

Monumentalna rzeźba „Pragnienie”, w głębi pomnik „Męstwo” oraz Sobór św. Mikołaja. Po prawej obelisk w kształcie bagnetu.

Twierdza Brzeska, Twierdza Brześć (biał. Брэсцкая крэпасць, Bresckaja krepasć; ros. Брестская крепость, Briestskaja kriepost´) – zespół fortyfikacji wzniesionych przez Imperium Rosyjskie w pierwszej połowie XIX wieku przy ujściu rzeki Muchawiec do Bugu, na terenie Brześcia Litewskiego, przenosząc miasto 2 km na wschód na miejsce dotychczasowego Przedmieścia Kobryńskiego^[1].

W 1833 roku cesarz Mikołaj I Romanow nakazał budowę twierdzy w Brześciu. Miał to być system fortyfikacji, trzymających w ryzach podbitą Polskę^[2].

Historia twierdzy

W roku 1833 rozpoczęto prace inżynieryjne nad przygotowaniem terenu do budowy. Dopiero 1 czerwca 1836 roku przystąpiono do budowy samej twierdzy (piętrowej cytadeli) według projektu Karla Oppermana. Budowę ukończono w roku 1842.

Ostatecznie w zakres twierdzy weszły umocnienia:

• cytadela – zbudowana na wyspie centralnej otoczonej wodami Muchawca u ujścia Bugu
• zewnętrzne obwarowania (przedmościa):
  • Kobryńskie – na prawym brzegu Bugu i Muchawca (Wyspa Północna), połączone z cytadelą Bramą Brygidzką i Brzeską
  • Wołyńskie – południowo-wschodnie na Wyspie Szpitalnej, połączone z cytadelą Bramą Szpitalną (Chełmską)
  • Terespolskie – zachodnie na lewym brzegu Bugu na wyspie Zachodniej, połączone z cytadelą Bramą Terespolską

Następnie Twierdzy poszerzano fortyfikacje zewnętrzne. Pierwszym fortem zewnętrznym był fort Graf Berg wzniesiony w latach 1869–1872. W latach 1878–1888 wokół Twierdzy zbudowano I pierścień fortów zewnętrznych składający się z 10 ceglano-ziemnych fortów o oznaczeniach cyfrowych I – X:

• fort I – Kozłowicze
• fort II – Grajewka
• fort III – Tryszyn
• fort IV – Wólka Podgrodzka
• fort V – Arkadia i Wołynka
• fort VI – Terespol
• fort VII – Łobaczew
• fort VIII – Rzeczyca
• fort IX – Berezówka

Na początku XX wieku nastąpiła modernizacja twierdzy brzeskiej i oprócz modernizacji istniejących dzieł postanowiono wybudowanie II zewnętrznego obwodu fortów tj. Głównej pozycji obronnej, w którego skład miało wejść 14 fortów, 21 punktów oporu międzypola i 5 koszar obronnych. W 1912 linia obrony została skrócona z planowanych 45 km do 40 km i planowana gotowość modernizowanej twierdzy została wyznaczona na rok 1921, czemu przeszkodziła I wojna światowa. Zaplanowano i częściowo zrealizowano forty:

• fort W – Katenborg
• fort G – cmentarz Połoska
• fort D – Brześć
• fort M – Brześć
• fort J – dzielnica Pugaczow
• fort Ż – Dubinniki
• fort Z – Kotelnaja Bojarska
• fort I – Żuki (Polska)
• fort Ł – Lebiedziew (Polska)
• fort K – Kobylany (Polska)
• fort O – Koroszczyn (Polska)
• fort A – Rzeczyca-Kozłowicze
• fort B – Dubrówka
• fort N – Ogrodniki (Polska)

W 1915 część z umocnień twierdzy została zniszczona przez wycofujących się Rosjan.

Od 1919 roku twierdza należała do Polski. 27 marca 1919 roku Naczelny Wódz mianował pułkownika Andrzeja Opatowicza komendantem twierdzy Brześć Litewski^[3]. W 1930, przed i w trakcie Procesu brzeskiego, więziono w niej działaczy opozycji parlamentarnej Centrolewu^[4].

Po wybuchu II wojny światowej zajęta przez Niemców 17 września 1939 po odparciu przez Polaków 7 szturmów XIX Korpusu Armijnego Generalnego Inspektora Wojsk Pancernych Heinza Guderiana^[5]. W wyniku umowy granicznej zawartej między ZSRR a Niemcami twierdza znalazła się na terytorium sowieckim. Michaił Kowalow komandarm II rangi, dowodzący frontem białoruskim, zajmującym Kresy północno-wschodnie pisał we wrześniu 1939 roku do Moskwy: „Ustanowiona granica na rzece Bug w rejonie Brześcia Litewskiego jest skrajnie niewygodna dla nas z następujących przyczyn: miasto Brześć granica dzieli na dwie części-zachodni obwód fortów dostanie się Niemcom; przy bliskości granicy niemożliwe stanie się wykorzystywanie w pełni bogatego zasobu koszar w Brześciu, węzeł kolejowy i samo miasto będzie się znajdować w strefie ognia z broni maszynowej, przeprawy przez rzekę Bug nie będą zabezpieczone odpowiednim terytorium. Duże, godne uwagi lotnisko przy wsi Małaszewicze dostanie się Niemcom”. W odpowiedzi nie zgodzono się na zmianę przebiegu granicy, mimo to komandarm polecił saperom skierować wody Bugu do kanału pod Terespolskimi Umocnieniami a przybyłym Niemcom oświadczył, że to jest główny nurt Bugu, który miał być granicą zgodnie z Paktem Ribentropp-Mołotow. Taki przebieg zyskała również granica wyznaczona w 1945 r.^[6]

Treść tej sekcji może nie być zgodna z zasadami neutralnego punktu widzenia. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Po agresji Niemiec na ZSRR twierdza ponownie znalazła się w rękach Niemców, w których pozostawała do 1944 roku. Obrona twierdzy przez Sowietów w 1941 roku, mimo że w propagandzie urosła do rangi symbolu bohaterstwa radzieckiego żołnierza, nie miała strategicznego znaczenia. Sowieci nie obsadzili całej twierdzy i nie przygotowali jej do obrony. W okresie pierwszej okupacji sowieckiej do 22 czerwca 1941 r. służyła im przede wszystkim jako katownia, w której likwidowano polskich patriotów. Traktowano ją też jako punkt etapowy, w którym gromadzono więźniów przeznaczonych do dalszej deportacji. W twierdzy prawdopodobnie należy szukać śladów tzw. białoruskiej listy katyńskiej^[6].

22 czerwca 2008 w twierdzy brzeskiej spotkali się prezydent Białorusi Alaksandr Łukaszenka oraz prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew^[7].

Twierdza brzeska w kulturze

W 2010 zrealizowano film Twierdza brzeska w reżyserii Aleksandra Kotta, opowiadający o obronie twierdzy przez Sowietów w 1941 roku.

Twierdza brzeska stanowi jedno z kluczowych miejsc w powieści szpiegowskiej polskiego pisarza Vincenta V. Severskiego z 2011 roku pt. Nielegalni. Zgodnie z jej fabułą na terenie twierdzy zostało ukryte archiwum Wydziału Polskiego NKWD, a wywiady Białorusi, Polski i Rosji podejmują walkę o jego zdobycie^[8].

Galeria

• 

  Rysunek satyryczny z „Hasła Łódzkiego” z 5 października 1930. Nawiązuje do sprawy aresztowania przywódców Centrolewu, których więziono w twierdzy brzeskiej

• 

  Most na Bugu pod więzieniem śledczym w Brześciu nad Bugiem

• 

  (c) Bundesarchiv, Bild 101I-121-0007-24 / CC-BY-SA 3.0

  Polskie czołgi Renault FT-17 jako zapora w bramie cytadeli twierdzy brzeskiej 16 września 1939

• 

  Brama Chełmska (Szpitalna)

• 

  Brama Terespolska

• 

  (c) SzederLaci, CC-BY-SA-3.0

  Pomnik sowieckich obrońców Twierdzy

• 

  Pomnik bohaterów granicy

Przypisy

Literatura

• ChristianCh. Ganzer ChristianCh., Straty po stronie niemieckiej i radzieckiej jako wskaźnik długotrwałości i intensywności walk o twierdzę brzeską, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 40, 2013, s. 171–188 .
• ChristianCh. Ganzer ChristianCh., Czy „legendarna twierdza” jest legendą? Obrona twierdzy brzeskiej w 1941 r. w świetle niemieckich i austriackich dokumentów archiwalnych, [w:] Wspólne czy osobne? Miejsca pamięci narodów Europy Wschodniej, Białystok/Kraków 2011, s. 37–47 .
• Stanisław Łagowski: Szlakiem twierdz i ufortyfikowanych przedmości. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2005, s. 32–49. ISBN 83-88773-96-8.
• Twierdza Brześć. W: Grzegorz Rąkowski: Czar Polesia. Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi. Pruszków: Rewasz, 2001. ISBN 83-85557-92-X.

Zobacz też

• Obrona twierdzy brzeskiej (1939)
• Obrona twierdzy brzeskiej (1941)
• Cerkiew św. Mikołaja w Brześciu

Linki zewnętrzne

• Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury's Corner. Фартэцыя ў Берасьці 1836-1842 гг.
• Twierdza.org - Twierdza Brzeska i Przedmoście Terespolskie - Historia - Fortyfikacje
• Мемориальный комплекс Брестская крепость-герой (ros. • ang. • biał.)