Twierdza Toruń

Ten artykuł od 2022-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Twierdza Toruń

Fort I Twierdzy Toruń
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Typ budynku	Twierdza
Styl architektoniczny	Klasycyzm
Rozpoczęcie budowy	ok. 1877
Ukończenie budowy	ok. 1914
Pierwszy właściciel	Wojsko Pruskie
Położenie na mapie Torunia Twierdza Toruń
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Twierdza Toruń
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Twierdza Toruń
53°01′08,0400″N 18°40′04,4400″E/53,018900 18,667900

Fort I

Fort II

Fort III

Fort IV

Fort V

Fort VI

Fort VII

Fort VIII

Fort IX

Fort X

Fort XI

Fort XII

Fort XIII

Fort XIV

Fort XV

Fort Jakuba

Fort Kolejowy

Twierdza Toruń
- pierścień zewnętrzny
- fortyfikacje wewnętrzne (wybrane)

Budynek dawnego Urzędu Królewskiej Fortyfikacji przy ul. Wola Zamkowa

Budynek dawnej komendantury na Rynku Nowomiejskim (obecnie budynek mieszkalny)

Budynek dawnego magazynu prowiantowego przy ul. Dominikańskiej (obecnie budynek biurowy)

Budynek dawnej administracji przy ul. św. Ducha (obecnie Hotel Nicolaus)

Budynek dawnej piekarni i magazynu prowiantowego przy ul. Dąbrowskiego (obecnie Centrum Handlowe Twierdza Toruń)

Budynek dawnego sądu i aresztu wojskowego przy ul. św. Jakuba (obecnie Izba Skarbowa)

Budynek dawnego arsenału artyleryjskiego przy ul. Wały Gen. Sikorskiego (obecnie Muzeum Etnograficzne)

Budynek dawnego magazynu wojskowego przy ul. Rabiańskiej (obecnie Galeria Sztuki Wozownia)

Budynek dawnej piekarni przy ul. Dominikańskiej (obecnie siedziba kilku wydziałów Urzędu Miasta Torunia)

Twierdza Toruń (niem. Festung Thorn) – pruska twierdza fortowa z II połowy XIX wieku wzniesiona za pieniądze uzyskane z kontrybucji po wojnie francusko-pruskiej.

Charakterystyka

Twierdza Toruń składa się z ponad 200 różnych dzieł pasa fortecznego, którego obwód wynosi ok. 22 km. Prawie wszystkie zachowały się w niezmienionym stanie do dziś. Forty i schrony twierdzy są własnością wojska, prywatnych firm lub też stoją niezagospodarowane. W Forcie IV znajduje się hotel o charakterze pruskiej twierdzy, schronisko i trasa turystyczna. Poszczególne forty toruńskie są połączone szlakiem pieszym w kolorze czarnym (Szlak Forteczny) o łącznej długości 44 km.

Historia

Budowa fortyfikacji wewnętrznych

Po kongresie wiedeńskim pruskie władze Torunia rozpoczęły intensywną transformację miasta w twierdzę nadgraniczną. Do 1830 w bezpośrednim sąsiedztwie historycznego Starego Miasta powstały dwa arsenały, obronne koszary (dziś Koszary Racławickie), wozownie i magazyny oraz szpital wojskowy (ul. Jęczmienna). Od strony Wisły wyburzono część średniowiecznych murów miejskich i zastąpiono je nowymi murami ze strzelnicami. Na cele koszarowe przebudowano basztę Koci Ogon i gmach dawnego kolegium jezuickiego, jak i rozebrano gotycki kościół św. Wawrzyńca. W latach dwudziestych powstał szereg budowli bastionowych skupionych wokół Starego Miasta. W ich kurtynach zlokalizowano bramy (powstałe w latach 1823-24). Nazwano je, naśladując nazwy wcześniejszych, średniowiecznych bram toruńskich, Nową Starotoruńską (lub Bydgoską), Nową Chełmińską, Nową św. Jakuba oraz Lubicką. Obiekty te utrzymano w stylu neogotyckim; wszystkie bramy zostały wyburzone w latach 20. XX wieku.

Pierwsze toruńskie forty

Najważniejszą inwestycją tego okresu był wznoszony od 1825 do 1832 Fort św. Jakuba, budowla obronna mająca osłaniać historyczne centrum miasta i dworzec kolejowy Toruń Miasto od strony wschodniej. Do naszych czasów zachowała się jedynie część fortu – trzypiętrowa reduta na planie podkowy, przykryta nasypem ziemnym z umocnieniami, dziś przekształconymi. Obecnie pełni ona funkcje mieszkalne. Kolejne forty powstały na lewym brzegu Wisły. Były to Przyczółek Mostowy przy ul. Podgórskiej (budowany w latach 1824-28 i rozbudowywany 1837-1840). Było to dzieło rogowe z dwoma bastionami, osłoniętą rawelinem kaponierą czołową oraz dwiema kaponierami barkowymi, zespołem nasypów i wykopów, trzypiętrową redutą koszarową bez większych obiektów murowanych. Szyję fortu zamykał mur ze strzelnicami. Całość miała rozpiętość około pięciuset metrów. Fort obecnie jest w rękach prywatnych i nie jest dostępny. Drugim fortem ubezpieczającym linię kolejową do Kutna był Fort Kolejowy, wzniesiony na planie sześciokąta w latach 1863-1866. Obecnie fort ten jest całkowicie zrujnowany. Zakończenie prac nad nim było zarazem końcem budowy wewnętrznych fortyfikacji w Toruniu.

Rozbudowa fortyfikacji wewnętrznych

W trakcie budowy zewnętrznego pierścienia fortecznego prowadzono dalsze prace modernizacyjne w obrębie wewnętrznego pierścienia twierdzy. Fort Św. Jakuba i bastion Odcinkowy zostały połączone kurtyną, natomiast pozostałe trzy bastiony (Menniczy, św. Jakuba oraz św. Katarzyny) zostały wyburzone. W wybudowanej kurtynie umieszczono bramę kolejową z uwagi na przecięcie fortyfikacji przez linię kolejową do Olsztyna. Ten fragment miasta został wypełniony koszarowym budownictwem wojskowym (Koszary Wilhelmowskie) ze szpitalem oraz podwalniami koszarowymi i magazynowymi.

Jeszcze na początku XX wieku prowadzono na terenie wewnętrznego pierścienia prace modernizacyjne, zasypując średniowieczne fosy i zabudowując zajmowany przez nie obszar. Przeprowadzono rozbiórkę większości murów obronnych oraz pierwszych, już nienowoczesnych bastionów. W 1912 podjęto budowę lotniska, wzniesiono halę balonową i sterowcową.

Budowa twierdzy pierścieniowej

Twierdza została wzniesiona na mocy rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego (24 czerwca 1872), za pieniądze z kontrybucji francuskiej. Toruń, jako miasto nadgraniczne, został zaliczony do grupy twierdz przewidzianych do rozbudowy. Nowo powstała architektura forteczna miała odpowiadać na zapotrzebowanie ówczesnej sztuki wojskowej, zwłaszcza na wprowadzenie artylerii gwintowanej.

Budowa rozpoczęła się w 1877, jej pierwszy etap trwał siedem lat. W tym okresie powstały forty określone dziś numerami II, IV, V, VII, IX, XI, XII i XV^[a] oraz zabudowania koszarowe. Jednak szybki rozwój artylerii i wynalezienie pocisku burzącego w 1883 sprawił, że już w momencie oddania do użytku powstałe forty były nieprzystosowane do wojskowych standardów. Konieczna była ich rozbudowa oraz wzniesienie kolejnych obiektów. W latach 1888-1893 wybudowano kolejne obiekty o numerach I, III, VI, VIII, X, XII i XIV, a ponadto 20 baterii ziemnych i 84 schrony międzypola. Nie był to koniec prac nad Twierdzą Toruń, która jeszcze w latach 1905-1914 przechodziła kolejne rozbudowy, remonty i umocnienia, przede wszystkim wzmacnianie już istniejących fortów i budowę nowych baterii ziemnych, których liczba wynosiła w 1914 39. U progu I wojny światowej w Toruniu znajdowało się około 200 budowli fortecznych, których wyposażenie, utrzymanie i budowa kosztowały ponad 60 milionów marek. Obiekty były ze sobą doskonale skomunikowane, posiadały system nawadniający i odwadniający oraz własne ujęcia wody pitnej.

Pierścień forteczny otaczał miasto promieniem około czterech kilometrów, co czyniło z Twierdzy Toruń jedną z największych w Europie wschodniej. Każdy z fortów posiada średnią rozpiętość murów 300-400 metrów, posiada zespół budynków wojskowych, fosę, wały z maską roślinną, stok bojowy oraz kilkukondygnacyjne podziemia.

Po I wojnie światowej

Twierdza Toruń nie była oblegana w czasie I wojny światowej. Wycofujące się z Torunia wojska pruskie świadomie zniszczyły wyposażenie fortów, zabierając urządzenia artyleryjskie, przyrządy celownicze, drzwi pancerne oraz zasilanie instalacji elektrycznej, przecięły kable telegraficzne. Uszkodzenia te poważnie ograniczyły wartość bojową fortów, które przeszły następnie remonty na koszt wojska polskiego. Przejęło ono większość fortów, adaptując je na cele koszarowe i magazynowe. W niektórych fortach mieścił się Obóz Internowanych nr 15 w Toruniu.

8 listopada 1919 dowódcą twierdzy mianowany został gen. ppor. Kazimierz Grudzielski.

Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską.

Forty

Zestawienie numeracji i nazw fortów pierścienia zewnętrznego:

Galeria

• 

  Fort VII - lewa kaponiera (symboliczna ściana śmierci)

• 

  Fort V - brama wjazdowa

• 

  Fort IV - fosa

• 

  Fort I - wieża pancerna

• 

  Dawna siedziba pralni garnizonowej (obecnie budynek prywatny)

• 

  Dawna siedziba Urzędu Fortyfikacyjny (obecnie budynek mieszkalny)

• 

  Budynek dawnej prochowni

• 

  Budynek dawnego Głównego Urzędu Celnego (obecnie Ognisko Pracy Pozaszkolnej – Dom Harcerza

• 

  Dawna wozownia artyleryjska, obecnie Hotel Przystanek Toruń

• 

  Dawna komendantura, obecnie Hostel Freedom

• 

  (c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0

  Dawna komendantura, obecnie budynek mieszkalny

• 

  Grodza V na terenie Doliny Marzeń

• 

  Nieistniejąca już Podwalnia bastionu VI

• 

  Szaniec Kępy Bazarowej

• 

  Budynek gospodarczy Bastionu I(obecnie pod opieką Wojewódzkiego Ośrodka Animacji Kultury w Toruniu)

Literatura

• Atlas Twierdzy Toruń, red. Marian Biskup, Lech Narębski
  • z. 1, Historia i źródła fortyfikacji Twierdzy Toruń, Toruń 2005
  • z. 2, Fort Kolejowy (Eisenbahnfort), Toruń 2006
  • z. 3, Fort Jakuba (Jacobsfort), Toruń 2007
• G. Stępień, Fortyfikacje toruńskiej Twierdzy [w:] Pomorze i Kujawy, nr 3/31 2004, ISSN 1507-1960
• L. Narębski, Forty toruńskie [w:] Pomorze i Kujawy, nr 2/3 1999, ISSN 1507-1960

Zobacz też

• Muzeum Twierdzy Toruń
• 35 Dywizja Cesarstwa Niemieckiego
• Hans Alexis von Biehler

Uwagi

Linki zewnętrzne

• Zestawienie obiektów Twierdzy Toruń
• Twierdza Toruń
• Skansen Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń
• Toruńskie forty na Wikimapii – zdjęcia satelitarne części fortów w Toruniu
• Twierdza Toruń, zdjęcia i opis. latawce.netstrefa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-23)].