Wszystko na sprzedaż

Wszystko na sprzedaż
Gatunek

film psychologiczny

Rok produkcji

1968

Data premiery

28 stycznia 1969

Kraj produkcji

Polska

Język

polski

Czas trwania

94 minuty

Reżyseria

Andrzej Wajda

Scenariusz

Andrzej Wajda

Główne role

Beata Tyszkiewicz
Elżbieta Czyżewska
Andrzej Łapicki
Daniel Olbrychski
Witold Holtz
Małgorzata Potocka
Elżbieta Kępińska

Muzyka

Andrzej Korzyński

Zdjęcia

Witold Sobociński

Scenografia

Wiesław Śniadecki

Kostiumy

Katarzyna Chodorowicz

Montaż

Halina Prugar-Ketling

Produkcja

Barbara Pec-Ślesicka (kierownik produkcji)

Wytwórnia

Zespół Realizatorów Filmowych „Kamera”

Wszystko na sprzedaż – polski film psychologiczny z 1969 w reżyserii i według scenariusza Andrzeja Wajdy. Głównym tematem filmu jest tragiczna śmierć Zbigniewa Cybulskiego (niewspominanego w filmie z imienia i nazwiska), rozpatrywana z punktu widzenia jego bliskich oraz współpracowników. W na poły dokumentalnym filmie Wajdy, którego personę odgrywa Andrzej Łapicki, pod własnymi imionami występują aktorzy Beata Tyszkiewicz, Elżbieta Czyżewska, Daniel Olbrychski i Bogumił Kobiela.

Wszystko na sprzedaż jest filmem autotematycznym, który porusza problematykę granic możliwości tworzenia „filmu w filmie”, a także dzieła aktorskiego poświęconego niedawno zmarłej osobie. Film wywołał burzliwe reakcje krytyków, zarazem przyczyniając się do utrwalenia mitu kreacji Cybulskiego.

Fabuła

W czasie realizacji nieokreślonego filmu na planie nie zjawia się Aktor, który miał grać główną rolę. Reżyser imieniem Andrzej, który jeszcze nie wie o śmierci tegoż aktora, filmuje scenę z własnym udziałem, wykonując karkołomny skok do pociągu. Ela – żona aktora – oraz Beata – żona Andrzeja – starają się go odnaleźć. Zastanawiają się razem z Andrzejem, gdzie Aktor się podziewa[1].

Po dniu zdjęciowym odbywa się przyjęcie, podczas którego Ela pada ofiarą upokorzenia ze strony zebranych gości; tańczy energicznie, rozdrażniona i samotna. Kiedy opuszcza przyjęcie, rozmawia z Andrzejem na temat swojego poczucia osamotnienia i o tym, że pragnie być kochana przez ludzi. Gdy część nietrzeźwych gości po przyjęciu wsiada na karuzelę, Ela dokonuje na nich symbolicznej zemsty, włączając silnik i obserwując, jak goście obracają się wkoło bez możliwości wydostania się z karuzeli[2].

Gdy Beata i Ela, jadąc samochodem, wymieniają się wspomnieniami na temat Aktora, nagle dowiadują się w komunikacie radiowym o jego tragicznej śmierci. Zapada cisza. Kobiety wysiadają na miejscu zdarzenia i biegną wzdłuż torów kolejowych, gdzie dostrzegają milicjantów przeprowadzających oględziny wypadku ze skutkiem śmiertelnym[3].

Po pogrzebie Andrzej rozmawia wraz z przyjaciółmi zmarłego: Bobkiem oraz obiecującym aktorem Danielem, któremu proponuje odegranie głównej roli przeznaczonej dla Aktora. Daniel otrzymuje kubek, który był pamiątką po zmarłym, oraz legendarną kurtkę tegoż. Już na planie zdjęciowym Daniel dostrzega galopujące stado koni. Spontanicznie ucieka z planu, goniąc za końmi. Reżyser prosi wówczas jednego ze swych asystentów, Witka, aby ten natychmiast próbował uchwycić uciekającego Daniela w kadrze[3].

Obsada

Opracowano na podstawie materiału źródłowego[4]:

Produkcja

Andrzej Wajda (na motocyklu) podczas realizacji filmu Wszystko na sprzedaż

W styczniu 1967 Zbigniew Cybulski zginął pod kołami pociągu, do którego próbował wskoczyć. Wajda długo uznawał Cybulskiego za jednego z najwybitniejszych polskich aktorów[5], nie był jednak pierwszym realizatorem, który zmierzył się z pustką po śmierci odtwórcy głównej roli w Popiele i diamencie (1958). Analizy spuścizny pokoleniowej Cybulskiego podjął się Jan Laskowski w filmie montażowym Zbyszek, który miał być „hołdem złożonym pamięci Zbyszka i filmem Zbyszka o jego bohaterze i o sobie”[6]. Wajda jednak poszedł dalej, próbując zrealizować film fabularny – jak to ujmował Rafał Marszałek – „bez klasycznie rozumianej fabuły”[6]. Celem Wajdy nie był film biograficzny o Cybulskim, gdyż, jak uważał reżyser: „istotą aktora jest przecież jego osobowość i żadna osobowość innego aktora jej nie zastąpi”[6]. Zamiast filmu biograficznego poświęconego tragicznie zmarłemu Cybulskiemu Wajda planował stworzyć utwór poświęcony aktorowi, który przejmuje schedę po filmowym Maćku Chełmickim. Tym aktorem okazał się Daniel Olbrychski[6].

W przeciwieństwie do dotychczasowych filmów stworzonych przez Wajdę scenariusz do Wszystko na sprzedaż napisał on sam. Tytuł projektu planowanego filmu nawiązywał do zapamiętanego przez reżysera obrazu stojącego przy autostradzie hinduskiego biedaka, który próbuje sprzedać wszystko, co posiada[7]. Wajda twierdził po latach: „[...] chciałbym, gdy będę już żegnał się z kinem, zrobić taki film: oto sprzedaję wszystko, co mi się przez te lata uzbierało, ogłaszam wyprzedaż”[7]. Jeszcze w lipcu 1967 o produkcji takiego filmu – jak wynikło ze spotkania Wajdy z szefem kinematografii Tadeuszem Zaorskim – nie było mowy[8]. Jednakże dzięki pozytywnym opiniom Jerzego Bossaka i Bolesława Michałka scenariusz został skierowany do realizacji[8]. Film początkowo miał nosić tytuł Dzień kobiet, jednak wskutek wydarzeń z marca 1968 (pałowanie kobiet przez milicję) zmieniono go na Wszystko na sprzedaż, który zasugerowała Beata Tyszkiewicz, ówczesna żona Wajdy[9].

W roli reżysera Andrzeja, alter ego Wajdy, wystąpił Andrzej Łapicki[5]. Wajda rozważał zagranie samego siebie, ale uznawał, że jako aktor nie podołałby tej roli[10]. W rolę żony filmowego reżysera wcieliła się Beata Tyszkiewicz, a żonę Aktora uosabiała Elżbieta Czyżewska, ówcześnie poddawana nagonce prasowej ze względu na żydowskie pochodzenie jej męża Davida Halberstama w momencie wzmożonych antysemickich nastrojów w Polsce. Wyjątkowo na prośbę reżysera Czyżewska powróciła ze Stanów Zjednoczonych (gdzie przebywała po wybuchu nagonki antysemickiej), a zaraz po zakończeniu zdjęć wyjechała z powrotem do Nowego Jorku[11]. W rolach asystentów reżysera, posługujących się różnymi technikami operatorskimi, Wajda planował obsadzić Jerzego Skolimowskiego i Andrzeja Kostenkę; pierwszy z nich uosabiał przełom nowofalowy w polskim kinie, drugi zaś miał reprezentować estetyzujący prąd artystyczny na miarę modnego w momencie powstania filmu Claude’a Leloucha. Jednak Skolimowski nie mógł pojawić się w filmie, więc zastąpił go Witold Holtz[12].

Wstępna faza zdjęć trwała od 11 lutego do 22 kwietnia 1968. Jako pierwszą scenę Wajda nakręcił wizytę reżysera Andrzeja na planie filmu Pan Wołodyjowski (1968), aby wykorzystać kończący się okres zdjęciowy do filmu autorstwa Jerzego Hoffmana[8]. Ostatnią nakręconą sceną była rozmowa z Elżbietą Kępińską w Teatrze Ateneum. Jednakże w połowie lipca, już podczas prac montażowych, reżyser nakręcił dwie sceny nawiązujące do mitu Cybulskiego: scenę w leśniczówce z rekwizytem w formie „okupacyjnego” kubka[a] oraz scenę opłakiwania tragicznie zmarłego aktora przez teatralną kasjerkę[8]. Jako plenery wykorzystano Warszawę („Kamieniołomy”, Związek Polskich Artystów Plastyków, Osiedle „Panieńska” na Pradze, komorę wodną przy ul. Kłopotowskiego, Most Gdański), Bogusławice oraz stację kolejową Racot pod Poznaniem[4]. Zdjęcia do filmu nakręcił Witold Sobociński na taśmie Eastmancolor, w formacie panoramicznym[13]. Montażu filmu dokonała zaś Halina Prugar-Ketling. Premiera Wszystkiego na sprzedaż odbyła się 21 stycznia 1969[4].

Wydania

W 2003 nakładem amerykańskiego wydawnictwa Vanguard Cinema film Wszystko na sprzedaż ukazał się na płytach DVD; edycja ta obsługuje technologię Dolby Digital 5.1[14]. W 2007 polski dystrybutor Vision Film wydał dzieło Wajdy na tym samym nośniku[15]. W marcu 2013 w ramach projektu KinoRP miała miejsce premiera zrekonstruowanej cyfrowo wersji filmu, dofinansowanej przez Polski Instytut Sztuki Filmowej, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także Studio Filmowe „Kadr” dysponujące prawami autorskimi do filmu[16]. W 2017 odnowiona wersja Wszystkiego na sprzedaż ukazała się w edycji kolekcjonerskiej dzieł Wajdy, wydanej nakładem Cyfrowego Repozytorium Filmowego[17].

Odbiór

Film Wszystko na sprzedaż został pozytywnie przyjęty przez polskich krytyków. W rubryce Dziewięciu gniewnych ludzi czasopisma „Film” przeważały oceny „bardzo dobre” i „celujące” w skali szkolnej, z czego najwyższe noty wystawili dziełu Wajdy Stanisław Grzelecki, Stanisław Janicki oraz Jerzy Płażewski[18].

Krzysztof Teodor Toeplitz uznał Wszystko na sprzedaż za „bezsprzecznie ważny punkt zwrotny w dziele [Wajdy]” oraz próbę zakwestionowania zarówno dotychczasowego dorobku reżysera, jak i mitu narosłego wokół Cybulskiego[19]. Bolesław Michałek pisał o reżyserze: „Wajda nie jest filozofem, lecz prawdziwym artystą. Mówi on jedynie o tym, że w chwili śmierci szybko zapomina się o człowieku – przykry stan rzeczy, ale prawdziwy”[20]. Francuski krytyk Michel Ciment z „Positif” wypowiedział się o filmie następująco: „Widzimy artystę wyzwalającego się z totalnej sklerozy, która opanowała jego kraj. Wyzwala się ona przez powrót do samego siebie, świadczący o głębokiej odnowie”[21]. Również Colin MacArthur z czasopisma „Sight & Sound” dostrzegł w filmie Wajdy rozliczenie ze swoją dotychczasową, hermetyczną twórczością; w opinii MacArthura Wajda stał się wraz z realizacją Wszystkiego na sprzedaż filmowcem transnarodowym[22]. Krzysztof Mętrak piszący dla „Filmu” uznał dzieło Wajdy za film „znakomity i wyjątkowy, żeby nie powiedzieć prekursorski”, otwarcie porównując je do Ośmiu i pół (1963) Federica Felliniego[23]. Marcel Martin w recenzji dla „Cinéma 71” uznał Wszystko na sprzedaż za „najlepszy film Wajdy”[24].

Części krytyków autotematyzm Wszystkiego na sprzedaż się nie podobał. Louis Marcorelles z „Le Monde” postawił dziełu Wajdy zarzut autotematycznej „kokieterii”, podczas gdy Philip Strick na łamach „The Monthly Film Bulletin” oskarżał reżysera o „sprzedawanie śmierci Cybulskiego”[25]. Joanna Guze w recenzji dla „Filmu” stwierdziła, iż „w filmie jest kilka scen niekoniecznych dla akcji, a z punktu widzenia harmonii całości i jej stylu (dobrego stylu) nawet drażniących”[26]. Zygmunt Kałużyński dla „Polityki” pisał, iż w filmie Wajdy nie ma „próby analizy, skąd wzięła się magia aktora, dlaczego uważano go za swojego, za reprezentatywnego, za typowego dla pokolenia itd.”[27]; dodatkowo Kałużyński stwierdził, że Wszystko na sprzedaż jest „dziełem połowicznym nie bez tonu fałszywego”, które w zbyt pozytywnym świetle przedstawia środowisko artystyczne skupione wokół tragicznie zmarłego aktora[27].

Po latach film oceniano pozytywnie. Bartosz Kwieciński uznał, że Wszystko na sprzedaż jest „jednym z najważniejszych filmów dekady”[28], który „łączy okres szkoły polskiej z zaangażowanymi politycznie filmami realizowanymi przez Wajdę w Zespole X[29]. Jan F. Lewandowski ocenił film Wajdy jako „prawdziwy i przejmujący” rozrachunek z jego dotychczasową twórczością”[30]. Zdaniem Roberta Birkholca „twórca Popiołu i diamentu potrafi przekształcić sumę osobistych refleksji i doświadczeń w intrygujące dzieło o skomplikowanej relacji między sztuką a rzeczywistością”[31].

Analizy i interpretacje

Sebastian Jagielski zauważał, że we Wszystko na sprzedaż Wajda posłużył się zarówno estetyką wyniesioną wprost z francuskiej „nowej fali¨, jak i elementami pop-artu. Jagielski zwrócił uwagę również na autotematyzm roli Elżbiety Czyżewskiej. Aktorka, poddana ostracyzmowi po powrocie ze Stanów Zjednoczonych, w swej roli ekranowej również zmaga się z wykluczeniem: „kamera rejestruje zawistne spojrzenia, miny i grymasy salonu [...] Splendor miesza się z rozpaczą”[32]. Zemsta Eli na rozbawionej elicie na karuzeli była interpretowana jako uwspółcześniona wersja chocholego tańca, jak również jako odniesienie do rzeczywistości pomarcowej[33].

Tadeusz Lubelski zwrócił uwagę na inny aspekt filmu. Według niego Wszystko na sprzedaż jest hołdem złożonym nie tylko Cybulskiemu, ale również malarzowi Andrzejowi Wróblewskiemu, którego cykl Rozstrzelań został uchwycony w trakcie produkcji filmu. Tak samo jak Cybulski, Wróblewski był rówieśnikiem reżysera, a obaj zmarli artyści reprezentowali etos inteligencki, „oznaczający odpowiedzialność za innych”[34]. Tadeusz Miczka odnajdywał w filmowej postaci reżysera – porte parole twórcy – odniesienia do tradycji malarskiej reprezentowanej między innymi przez Jana van Eycka i Diego Velázqueza[35].

Węgierski historyk András Bálint Kovács zaliczył Wszystko na sprzedaż do późnomodernistycznego etapu twórczości Andrzeja Wajdy, który miałby przypadać na lata 1966–1972 i obejmować również takie filmy, jak Krajobraz po bitwie (1970), Piłat i inni (1971) oraz Wesele (1972)[36].

Uwagi

  1. Kubek był rekwizytem z planu filmu Popiół i diament, a Cybulski nosił go przy sobie na pamiątkę z sentymentu do swej kreacji Maćka[8].

Przypisy

  1. Falkowska 2007 ↓, s. 107–108.
  2. Falkowska 2007 ↓, s. 109.
  3. a b Falkowska 2007 ↓, s. 110.
  4. a b c Wszystko na sprzedaż w bazie filmpolski.pl
  5. a b Falkowska 2007 ↓, s. 107.
  6. a b c d Marszałek 1994 ↓, s. 105.
  7. a b Lubelski 2007 ↓, s. 109.
  8. a b c d e Lubelski 2007 ↓, s. 110.
  9. Beata Tyszkiewicz, Nie wszystko na sprzedaż, Studio Marka Łebkowskiego, 2003, s. 141, ISBN 83-912785-3-0.
  10. Otto 2017 ↓, s. 155.
  11. Bryś 2015 ↓, s. 35.
  12. Otto 2017 ↓, s. 158.
  13. Premiera filmu 1969 ↓.
  14. Andrzej Wajda i inni, Everything for sale = Wszystko na sprzedaz, WorldCat, 2003, OCLC 666528636 [dostęp 2019-05-24].
  15. Andrzej Wajda i inni, Wszystko na sprzedaż, WorldCat, 2007, OCLC 838951159 [dostęp 2019-05-24].
  16. Paulina Bez, Cyfrowa premiera filmu „Wszystko na sprzedaż”, Polski Instytut Sztuki Filmowej, 6 marca 2013 [dostęp 2019-05-24] (pol.).
  17. Wajda. 1-36. Cyfrowe Repozytorium Filmowe (CRF) Martyna Korablewska-Szpetmańska, 2017. [dostęp 2019-05-24]. (ang.).
  18. Dziewięciu gniewnych ludzi 1969 ↓, s. 15.
  19. Toeplitz 1969-1970 ↓, s. 38.
  20. Michałek 1973 ↓, s. 114.
  21. Lubelski 2007 ↓, s. 111.
  22. Kosińska 2016 ↓, s. 190.
  23. Wajda 1996 ↓, s. 195.
  24. Wajda 1996 ↓, s. 197.
  25. Falkowska 2007 ↓, s. 111.
  26. Wajda 1996 ↓, s. 196.
  27. a b Kałużyński 1969 ↓.
  28. Kwieciński 2007 ↓, s. 145.
  29. Kwieciński 2007 ↓, s. 147.
  30. Lewandowski 1997 ↓, s. 86.
  31. Birkholc ↓.
  32. Jagielski 2015 ↓, s. 1184–1185.
  33. Jagielski 2015 ↓, s. 1185.
  34. Lubelski 2015 ↓, s. 337.
  35. Miczka 1987 ↓, s. 82–83.
  36. Kovács 2007 ↓, s. 289.

Bibliografia

  • Robert Birkholc, „Wszystko na sprzedaż”, reż. Andrzej Wajda, Culture.pl [dostęp 2019-09-09].
  • Marta Bryś, Brak i nadobecność. O obrazie polskiego doświadczenia Marca ’68 w filmach Andrzeja Wajdy, „Didaskalia”, 126, 2015, s. 32–40.
  • Dziewięciu gniewnych ludzi, „Film”, 24 (6), 9 lutego 1969, s. 15.
  • Janina Falkowska, Andrzej Wajda: History, Politics, and Nostalgia in Polish Cinema, New York – Oxford: Berghahn Books, 2007.
  • Sebastian Jagielski, Polska: nie tylko kino moralnego niepokoju, [w:] Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska (red.), Kino epoki nowofalowej. Historia kina, tom 3, Kraków: Universitas, 2015, s. 1165–1222.
  • Zygmunt Kałużyński, Rozterki artystów, „Polityka”, 13 (4), 25 stycznia 1969.
  • Katarzyna Kosińska, Brytyjczycy o Polakach, czyli jak pisano o polskim kinie w brytyjskim piśmie „Sight & Sound” w latach 50. i 60., „Kwartalnik Filmowy” (95), 2016, s. 184-203.
  • András Bálint Kovács, Screening modernism: European art cinema, 1950-1980, Chicago: University of Chicago Press, 2007.
  • Bartosz Kwieciński, Andrzej Wajda odpowiada na list Andrzeja Wróblewskiego, [w:] Tadeusz Lubelski, Konrad J. Zarębski (red.), Historia kina polskiego, Kraków: Fundacja Kino, 2007, s. 145-147.
  • Jan F. Lewandowski, 100 filmów polskich, Katowice: Videograf II, 1997.
  • Tadeusz Lubelski, Andrzej Wajda, Kraków: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2007.
  • Tadeusz Lubelski, Historia kina polskiego 1895-2014, Kraków: Universitas, 2015.
  • Rafał Marszałek, Film fabularny, [w:] Rafał Marszałek (red.), Historia Filmu Polskiego, t. 6, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1994, s. 15–184.
  • Bolesław Michałek, The Cinema of Andrzej Wajda, London: The Tantivy Press, 1973.
  • Tadeusz Miczka, Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1987.
  • Wojciech Otto, Wajda autotematyczny: „Wszystko na sprzedaż” i „Tatarak” Andrzeja Wajdy, „Przestrzenie Teorii”, 27, 2017, s. 155–169.
  • Premiera filmu „Wszystko na sprzedaż”, „Życie Warszawy”, 26 (24), 29 stycznia 1969.
  • Krzysztof Teodor Toeplitz, Wajda Redivivus, „Film Quarterly”, 23 (2), 1969–1970, s. 37–41.
  • Andrzej Wajda, Wajda. Filmy, Jerzy Płażewski (red.), t. 1, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1996.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

2008.04.22. Andrzej Wajda by Kubik 01.JPG
Autor: Mariusz Kubik, http://www.mariuszkubik.pl, Licencja: CC BY 3.0
Andrzej Wajda (1926-2016), Polish film director
Wajda Wszystko na sprzedaz.png
Polski reżyser Andrzej Wajda (na motocyklu) podczas kręcenia filmu Wszystko na sprzedaż (1968).