Zamek w Baranowie Sandomierskim

Zamek w Baranowie Sandomierskim - zespół zamkowo-parkowy w Baranowie Sandomierskim
Symbol zabytku nr rej. A-682 z 11.12.1967 i z 24.02.1977[1]
Ilustracja
Elewacja południowo-zachodnia
Państwo

 Polska

Miejscowość

Baranów Sandomierski

Adres

ul. Zamkowa 20
39-450 Baranów Sandomierski

Typ budynku

rezydencja magnacka

Styl architektoniczny

Renesans

Architekt

Santi Gucci

Rozpoczęcie budowy

1591

Ukończenie budowy

1606

Pierwszy właściciel

Baranowscy herbu Grzymała

Kolejni właściciele

Kurozwęccy herbu Poraj
Górkowie
Leszczyńscy herbu Wieniawa
Wiśniowieccy herbu Korybut
Lubomirscy herbu Drużyna
Sanguszkowie herbu Pogoń Litewska
Małachowscy herbu Nałęcz
Potoccy herbu Pilawa
Krasiccy herbu Rogala
Dolańscy herbu Korab

Obecny właściciel

Agencja Rozwoju Przemysłu

Położenie na mapie Baranowa Sandomierskiego
Mapa konturowa Baranowa Sandomierskiego, blisko centrum u góry znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Baranów Sandomierski, zamek”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, u góry po lewej znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Baranów Sandomierski, zamek”
Położenie na mapie powiatu tarnobrzeskiego
Mapa konturowa powiatu tarnobrzeskiego, po lewej nieco na dole znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Baranów Sandomierski, zamek”
Położenie na mapie gminy Baranów Sandomierski
Mapa konturowa gminy Baranów Sandomierski, u góry po lewej znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Baranów Sandomierski, zamek”
Ziemia50°30′07,0″N 21°32′08,4″E/50,501944 21,535667
Strona internetowa

Zamek w Baranowie Sandomierskimpóźnorenesansowy zamek w Baranowie Sandomierskim, ze względu na podobieństwa zwany Małym Wawelem. Siedziba rodu Leszczyńskich została zbudowana według projektu Santi Gucciego w latach 1591–1606.

Opis

Perła architektury renesansowej – forteca w Baranowie Sandomierskim położona jest w nizinie dolnej Wisły. Pierwotny rycerski dwór obronny w miejscu dzisiejszego dziedzińca, o którym Długosz pisał, że w XV stuleciu należał do rodziny Baranowskich herbu Grzymała. U schyłku wieku dwór ten, lub wieża mieszkalna, przeszedł na własność Kurozwęckich herbu Poraj, najbogatszego wówczas rodu w Małopolsce[2]. Następnymi właścicielami był ród Górków z Wielkopolski. W 1568 roku Stanisław Górka sprzedał zamek Rafałowi Leszczyńskiemu herbu Wieniawa[3], który wybudował tu dwór renesansowy na planie prostokąta stanowiący dziś część zachodnią zamku[4].

Andrzej Leszczyński – wojewoda brzeskokujawski rozbudował zamek dobudowując dziedziniec z renesansowymi krużgankami wokół nowych budynków i założył bibliotekę. Zamek odwiedzał prawdopodobnie król Stefan Batory. Około 1620 roku murowany zamek został otoczony niezachowanymi ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi. Ostatnim właścicielem z rodu Leszczyńskich był Rafał – ojciec Stanisława Leszczyńskiego – króla Polski[5].

Kolejnym właścicielem był Dymitr Jerzy Wiśniowiecki (w latach 1677–1682), później książę Józef Karol Lubomirski herbu Śreniawa (1683–1720)[4]. Pod koniec XVII wieku dobudowano do zewnętrznej części skrzydła zachodniego barokową galerię zdobioną stiukami.

Następnymi właścicielami byli książę Paweł Sanguszko, Jacek Małachowski, Józef Potocki, Jan Krasicki. Krasiccy jako właściciele zamku przeprowadzili prace remontowo-adaptacyjne wskutek których zamek częściowo utracił swoją dotychczasową formę fortyfikacji. Według tradycji zamek przed śmiercią odwiedził Ignacy Krasicki. Krasiccy powiększyli także zamkową bibliotekę i umieścili w zamku wiele dzieł sztuki, prawdopodobnie przechowywali na zamku także część pamiątek po Ignacym Krasickim. Po pożarze w 1849 roku, Krasiccy, ze względu na wysokie koszty, nie byli w stanie wyremontować zamku. Zrujnowaną budowlę kupił w 1867 roku Feliks Dolański herbu Korab z Grębowa. W roku 1898 zamek ponownie płonął. Odbudowę powierzono Tadeuszowi Stryjeńskiemu. W kaplicy zamkowej zaznaczony został przez niego styl krakowskiej secesji. Witraże zaprojektowane zostały przez Józefa Mehoffera, a autorem obrazu ołtarzowego „Matka Boska Niepokalana” był Jacek Malczewski[5]. W ramach odbudowy zamek pokryto nową dachówką, zlikwidowano ogródek znajdujący się na dziedzińcu i położono tam kamienną posadzkę. Oprócz tego odnowiono zamkowe wnętrza. W czasie I wojny światowej zamek był wykorzystywany przez wojska rosyjskie jako siedziba sztabu jednej z armii. Po wojnie Dolańscy wyposażyli zamek w wodociągi i go zelektryfikowali.

Ostatnim właścicielem był Roman Dolański (zm.1956)[3], który stracił zamek w wyniku reformy rolnej z 1945 roku[6].

W czasie II wojny światowej w zamku znajdował się niemiecki zarząd powierniczy. Na początku 1944 roku zamek został zajęty przez Wermacht, a część jego pomieszczeń zamieniono w magazyn sprzętu wojskowego i broni. Zamek i znajdujące się w nim składy broni ochraniała 14. dywizja Wafen SS-Galizien. W czerwcu 1944 roku lokalne oddziały Batalionów Chłopskich pod dowództwem Stanisława Ordyka planowały zdobycie zamku i znajdującego się w nim sprzętu wojskowego (do tego celu w pobliżu Baranowa Sandomierskiego zebrano około trzystu żołnierzy Batalionów Chłopskich). Akcje odwołano, ponieważ odkryto, że Niemcy zaplanowali atak Batalionów na zamek oraz postawili w stan gotowości okoliczne oddziały Wermachtu, ogłosili alarm w stacjonującej w Nagnajowie jednostce artylerii i sprowadzili dodatkowe oddziały żandarmerii[7].

Czasy drugiej wojny światowej i krótki okres po jej zakończeniu w tragiczny sposób odbiły swoje piętno na stanie technicznym zamku. Nie dbali o niego ani hitlerowcy, ani tym bardziej Sowieci, którzy zdewastowali jego wnętrza paląc w nich ogniska z posadzek i zabytkowych mebli[2]. Po zakończeniu działań wojennych, ówczesna władza ludowa, przeznaczyła kaplicę na cele społeczne. Budynek zamku zamieniono na stajnie i magazyn GS[8]. Przechowywano w nim zboża i nawozy sztuczne, na potrzeby miejscowej ludności[9].

W latach 1959-1968 zamek został odnowiony i odrestaurowany pod kierunkiem profesora Alfreda Majewskiego[10]. W styczniu 1968 roku przekazano zamek Kopalniom i Zakładom Przetwórczym Siarki „Siarkopol” w Tarnobrzegu[11]. Do 1995 istniało w zamku muzeum Zagłębia Siarkowego. Od lipca 1997 roku właścicielem zamku jest Agencja Rozwoju Przemysłu SA w Warszawie[12].

Od lat 60. XX w. prowadzone były prace przy zagospodarowaniu terenu wokół zamku, zmodyfikowano układ drożny, budynki gospodarcze przebudowano na hotel, wprowadzono nową kompozycję parkową wg. projektów prof. Gerarda Antoniego Ciołka i Alfreda Majewskiego, do przetrzebionego drzewostanu wprowadzono wiele nowych nasadzeń[8].

Część pomieszczeń jest udostępniona zwiedzającym. Możliwość wynajęcia restauracji zamkowej na imprezy okolicznościowe (sympozja, wesela). W pobliżu zamku znajduje się hotel i basen. W zamkowych salach, krużgankach i dziedzińcu kręcony był serial Czarne chmury[13] oraz filmy: Barbara Radziwiłłówna[2]i Klejnot wolnego sumienia[14]. W podziemiach baranowskiego zamku znajduje się udostępniona dla zwiedzających zbrojownia rycerska, w której odbywają się często wystawy czasowe[15]. W zamkowych wnętrzach znajduje się Restauracja Magnacka[16] oraz sale biesiadne[17]. Na terenie zamku oraz zamkowego hotelu znajdują się specjalne sale konferencyjne[18]. W okresie wakacyjnym na terenie zamku odbywają się kolonie tematyczne dla dzieci i młodzieży z całej Polski[19].

Do najważniejszych zamkowych atrakcji należą Galeria Tylmanowska (stworzona przez Tylmana z Gameren) oraz baszta Falconiego (stworzona przez Jana Chrzciciela Falconiego)[5]. Zamek jest zbudowany w stylu palazzo in fortezza[2]. Na kolumnach krużganków znajdują się maszkarony. Na zamkowym murze znajduje się zabytkowy zegar słoneczny z napisem Amcis qualibet hora[20].

Akustyka

Rezydencja posiada nietypową akustykę. Otwarcie okna w komnacie powoduje, że szum zza okna (np. fontanny) jest kilka razy głośniej słyszalny w przeciwległej ścianie. Fakt ten wykorzystywał powojenny właściciel – zakład Siarkopol, który sprowadzał do zamku na występy muzyków, kompozytorów i artystów z całego kraju[21].

Zamkowe ogrody

Zamek otoczony jest 14-hektarowym obszarem parkowym. W parku znajdują się ogrody w stylu angielskim, francuskim oraz włoskim[22]. Park powstał dzięki działalności Stanisława Karola Dolańskiego (syna Feliksa), który przeprowadził wokół zamku prace melioracyjne (w ramach których wyregulowano koryto Babulówki i stworzono wały przeciwpowodziowe); na osuszonych terenach dookoła zamku założono park. Na terenie zamkowego parku można spotkać także dwa pomniki przyrody: mający 120 lat klon zwyczajny oraz mający 124 lata tulipanowiec amerykański (stan na 2021 rok)[23]. W zamkowym parku zaobserwować można 23 gatunki ptaków, między innym są to: gołąb grzywacz, sikory – bogatka i modraszka, szpak, kawka, kulczyk, pokrzewka kapturka, dzwoniec, kwiczoł, kos, drozd śpiewak, wróble – domowy i mazurek, kowalik, pliszka siwa, pierwiosnek, sierpówka, rudzik, kopciuszek oraz dzięcioł zielony[24]. Na terenie parku znajduje się także Zamkowa Akademia Golfa[25], przy której znajduje się oranżeria z zapleczem gastronomicznym[26]. W parku znajduje się także bogaty drzewostan; w ogrodach spotkać można następujące gatunki drzew: cis pospolity, dąb dachówkowaty, dąb szypułkowy, daglezja zielona, lipa drobnolistna, miłorząb dwuklapowy, platan klonolistny, sosna wejmutka, świerk pospolity, klon zwyczajny, tulipanowiec amerykański, żywotnik olbrzymi, dąb czerwony, klon czerwony, jałowiec wirginijski, katalpa (surmia), akacja, magnolia oraz jabłoń niska[27].

Znaczenie

Sławomir Odrzywolski, który w końcu XIX wieku pierwszy dokonał pomiarów architektonicznych zamku i opublikował pierwszą jego monografię, stwierdził: stanąć on może śmiało obok zamku na Wawelu, nie ustępując w bogactwie ornamentacyjnym dziedzińca. Opinia ta była podstawa ukucia dla budowli tytułu Mały Wawel. Gerard Ciołek wykazał, że baranowskie krużganki skonstruowano na zasadzie złotego cięcia i posiadają tę geometryczną prawidłowość, która stanowiła podstawę harmonii architektury renesansu[28].

Przypisy

  1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022 [dostęp 2012-01-20].
  2. a b c d *** ZAMEK W BARANOWIE SANDOMIERSKIM ***, www.zamkipolskie.com [dostęp 2020-10-23].
  3. a b Piotr Libicki: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2012, s. 12. ISBN 978-83-7510-597-1.
  4. a b Historia / O Gminie / Baranów Sandomierski, www.baranowsandomierski.pl [dostęp 2021-01-28].
  5. a b c Baranów – Historia zamku, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-28].
  6. Dzieje zamku / Historia / O Gminie / Baranów Sandomierski, www.baranowsandomierski.pl [dostęp 2021-01-28].
  7. Piotr Welanyk, Tygodnik Nadwiślański - Ale historia! - Chcieli zniszczyć chłopskie wojsko, 12 listopada 2020.
  8. a b Zamek - Baranów Sandomierski. zabytek.pl. [dostęp 2022-07-23].
  9. Klaudia Tajs, Kaplica odnowiona po 60 latach, Echo Dnia Podkarpackie, 15 maja 2008 [dostęp 2020-10-17] (pol.).
  10. Zabytki i ciekawe miejsca, baranowsandomierski.pl [dostęp 2022-05-08].
  11. Baranów Sandomierski – zamek, www.ruinyizamki.pl [dostęp 2021-01-28].
  12. Zamek Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim Atlas Rezydencji, atlasrezydencji.pl, 17 listopada 2013 [dostęp 2021-01-28] (pol.).
  13. ks. Tomasz Lis: Sandomierskie „Czarne chmury”. kultura.wiara.pl, 29 października 2010. [dostęp 2020-08-29].
  14. Redakcja, Zamek w Baranowie Sandomierskim. Perła polskiego renesansu, wielbiony przez filmowców [ZDJĘCIA], Nowiny, 4 lipca 2020 [dostęp 2021-01-28] (pol.).
  15. Zbrojownia Rycerska w Baranowie Sandomierskim, www.polskieszlaki.pl [dostęp 2021-01-26] (pol.).
  16. Baranów – Restauracja Magnacka zaproszenie, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-27].
  17. Baranów – Sale biesiadne, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-27].
  18. Baranów – Konferencje, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-27].
  19. Kolonie tematyczne dla dzieci i młodzieży, quatromondis.pl, 28 stycznia 2021.
  20. Andrzej Osiński, Baranów Sandomierski - miasto, zamek, gmina.
  21. Baranów Sandomierski. Renesansowy zamek magnacki, 8 listopada 2021.
  22. Baranów – Zabytkowy park, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-26].
  23. Baranów – Flora – Pomniki przyrody, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-26].
  24. Baranów – Fauna – Spostrzeżenia ornitologa, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-26].
  25. Baranów – Akademia Golfa, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-26].
  26. Baranów – Oranżeria, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-27].
  27. Baranów – Flora – Drzewostan, www.baranow.com.pl [dostęp 2021-01-27].
  28. Alfred Majewski, Zamek w Baranowie, Arkady, Warszawa, 1969, s. 39–40.


Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Legenda zamek.svg
Symbol zamku do legendy mapy
2020-10 Baranów Sandomierski (14).jpg
Autor: Marek Mróz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski. Zamkowe ogrody
Baranów Sandomierski, zamek (HB11).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, zamek
Baranów Sandomierski, zamek (HB5).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, zamek
Baranów Sandomierski, zamek (HB1).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, zamek
Baranów Sandomierski, hotel (HB15).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, hotel
Baranów Sandomierski, zamek (HB6).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, zamek
250513 Polychrome heraldic at castle in Baranow Sandomierski - 09.jpg
Autor: Jolanta Dyr, Licencja: CC BY-SA 3.0
Polichromia herbowa na zamku w Baranowie Sandomierskim
Baranów Sandomierski, zamek (HB4).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, zamek
Baranów Sandomierski, park (HB16).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Baranów Sandomierski, park