Łagiewnik

Albrecht Putner(Buttner)Legelmacher. Anonimowa ilustracja z roku 1425 w "Kronice Mendla" (Stadtbibliothek Nürnberg)

Łagiewnik – wczesnośredniowieczny zawód rzemieślniczy.

Nazwa

W okresie piastowskim w XII i XIII wieku, a być może także wcześniej, łagiewnicy (łac. lagenarii, ampullarii) wchodzili w skład ludności służebnej, byli ministeriales książęcymi czy biskupimi i posiadali swoje prawo grupowe.

Od XV wieku określano tak rzemieślników wytwarzających naczynia klepkowe.

Nazwa łagiewnik wywodzi się z łacińskiego słowa lagena - łagiew, oznaczającego puchar, flaszkę, naczynie podróżne. Język niemiecki przejął i zmodyfikował nazwę łacińską, określając nią drewniane naczynia na wodę lagella – Lagel, wyrabiających zaś te naczynia Lagelmacher. Na ziemiach polskich słowo to zostało zmiękczone, zmieniając się w łagiewnika.

Łagiewnicy w Polsce piastowskiej

Miniatura z roku 1505 przedstawiająca łagiewników z "Kodeksu Behema" (Biblioteka Jagiellońska)

Wymieniające łagiewników dokumenty z tego okresu nie opisują ich działalności. Pierwszy dokument dotyczący tej grupy pochodzi z roku 1123-25, dyplom legata Idziego dla Tyńca, w którym benedyktynom tynieckim obok różnych służebników nadano piekarzy i łagiewników^[1].

Złota Bulla z roku 1163 wymienia pośród służebników arcybiskupa, imiona łagiewników, "Krzyżan, Sobik, Bolech. W dobrach klasztoru trzebnickiego na początku XIII wieku na 216 poddanych pracowało 21 łagiewników^[2].

Łagiewników dotyczyły obciążenia podobne do obciążeń piekarzy, kucharzy i komorników oraz przywileje, stacji i wywozu. Posiadali rodowe i dziedziczne prawo do ziemi, którą uprawiali. Z zachowanych dokumentów wynika że łagiewnicy towarzyszyli często dworowi książęcemu, wykonując jakieś, dzisiaj trudne do określenia funkcje^[3].

Do XIX wieku powszechnie uważano, że łagiewnicy to inna nazwa bednarów, produkujących beczki i inne naczynia z klepek drewnianych. Dziś przyjmuje się pogląd, że łagiewnicy byli słodownikami, produkującymi piwo i miód pitny. Między innymi, Kazimierz Tymieniecki uważał łagiewników za bednarzy, wytwarzających mniejsze naczynia klepkowe, pracujących w służbie książęcej, ale także na wolny rynek ^[4].

Karol Buczek udowadniał że łagiewicy nie byli rzemieślnikami, wytwórcami łagwii, lecz zaliczali się do dworskiej służby i zajmowali warzeniem piwa i miodu oraz transportem tychże na potrzeby dworu książęcego, byli więc piwowarami, i słodownikami, łac.braxatores księcia^[5].

W Europie Zachodniej i prawdopodobnie w Polsce łac. lagena – łagiew we wczesnym średniowieczu oznaczała naczynie o określonej objętości, mensurae speciem, jednostkę miary, stosowaną do mierzenia piwa i syconego miodu^[6]. Obciążenia ludności były płacone w naturze, zbożem, miodem.

Dawni ministeriales łagiewnicy znikają z dokumentów razem z systemem osad służebnych pod koniec XIII wieku^[7].

Łagiewnicy - rzemieślnicy, wytwórcy naczyń klepkowych

Tonnellier - bednarz z pękiem białych obręczy. XVIII-wieczna rycina z Études prises dans le bas peuple ou les Cris de Paris (Metropolitan Museum of Art)

W XV wieku lagenarii – łagiewnicy pojawiają się w miastach w Polsce jako rzemieślnicy cechowi. Według zachowanych dokumentów można ich określić jako wytwórców naczyń klepkowych.

Rzemieślników wytwarzających naczynia klepkowe dzielono w XV-wiecznej Polsce na dwie główne grupy, bednarzy, (łac.doleatores) wytwarzających duże naczynia i łagiewników, (łac.lagenarii, ampullarii) wytwarzających naczynia mniejsze^[8]. Czasami dopisywano do tego węborników także wytwarzających mniejsze naczynia. Nazwa obu głównych zawodów bierze się od naczyń które wytwarzali. Bednarz, niem. Bothner, czes. beczwar, robił m/in beczki, bednie, spądy, dolea. Wyrób beczek był trudniejszy niż wyrób łagwii, potrzebne było gięcie klepek i mocniejsze metalowe- czarne obręcze. Łagiewnicy produkowali średnie i mniejsze naczynia klepkowe z prostych klepek wiązane obręczami drewnianymi – białymi^[9].

Pochodzący z roku 1429 dokument krakowski wymienia obok siebie starszych cechu bednarzy i łagiewników,seniores doleatorum et lagenariorum^[10], krakowscy łagiewnicy pojawiali się w wielu późniejszych dokumentach. Pierwszy statut krakowskiego cechu łagiewników i bednarzy spisano w 1434^[11].

Toruński cech łagiewników mógł powstać już w XIV wieku. W XVI wieku podzielił się na cechy łagiewników niem.Buttner i węborników, niem.Bechler^[12], nauka trwała 3 do 4 lat. Przyszły czeladnik musiał wykonać na wyzwolenie trzy beczki. Towarzysz na egzaminie mistrzowskim miał wykonać trzy beczułki piwne i wnieść opłatę. Łagiewnicy toruńscy wytwarzali fasy do węgorzy, beczki śledziówki, solanki. Konwie do mleka, fasy do masła, wiadra holenderskie Beczki były miarami stosowanymi w handlu i daninach, mistrzowie cechowi potwierdzali wypalonym znakiem pojemność beczki^[13].

Przywilej króla Władysława IV z 1644 dla bednarzy i leglarzy, jak nazywano w XVII wieku łagiewników krakowskich spisany w części po polsku wymieniał obok nazwy zawodu leglarzy z niem. Legler, Legelmacher, także majstersztyk łagiewników. Przyszły mistrz powinien wykonać, wanienkę na jedno dziecię, bębenek na cztery garnce, maślnicę i konew z przykryciem z tym że robota leglarska ma być z obręczami białymi^[14]. Gdyby czeladnik po latach stażu i wędrówce nie potrafił podołać sztuce, powinien ruszyć dalej na wędrówkę przez rok i sześć tygodni uczyć się, wrócić i pracę poprawnie wykonać^[14].

Leglarze krakowscy musieli kupować materiały potrzebne do pracy, na rynku krakowskim, dobrej jakości drewno na klepki, łozę, łyko na obręcze i robić tylko robotę białą z drewnianymi obręczami.

Dzisiaj pracownicy firm wytwarzających naczynia klepkowe, wykonywane z prostych klepek, nie używają na określenie swojego zawodu dawnej nazwy łagiewnicy czy leglarze.

Nazwy miejscowości

Od nazwy zawodu łagiewnika praktykowanego głównie w pobliżu dworów oraz grodów, przyjęły swoje nazwy liczne miejscowości na terenie Polski. Dzisiaj miejscowości o nazwie Łagiewniki pozostało w Polsce ponad 20 toponimów^[17].

Przypisy

Bibliografia

• Karol Buczek: Studia z dziejów ustroju społeczno-gospodarczego Polski piastowskiej t.I. Kraków: 2006.
• Jan Ptaśnik: Cracovia Artificum 1300-1500. Kraków: 1917.
• Anna Rutkowska-Płachcińska: Historia kultury materialnej Polski t.II. Ossolineum: 1978.
• Stanisław Herbst: Toruńskie cechy rzemieślnicze. Toruń: 1933.
• Kazimierz Tymieniecki: Organizacja rzemiosła wczesnośredniowiecznego a geneza miast polskich, w Studia Wczesnohistoryczne 3. 1955.
• Balthasar Behem: Codex Picturatus Balthasaris Behem, facsimile. Warszawa, Kraków: 1988.
• Samuel Bogumił Linde: Słownik języka polskiego. Warszawa: 1995.
• Mały słownik kultury dawnych Słowian, red.: L. Leciejewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, ISBN 83-214-0499-5.
• Karol Buczek, Łagiewniki [w:] "Język Polski" 1956, nr 4 (wrzesień/październik), s. 245-257.