Żmij

Żmij Gorynycz autorstwa Wiktora Wasniecowa

Żmij – skrzydlata gadzia postać z wierzeń dawnych Słowian, związanego ze sferą chtoniczną i wodami.

Żmij w mitologii słowiańskiej

Żmij znany był na obszarze całej Słowiańszczyzny, najpełniejsze podania zachowały się u Słowian wschodnich i południowych.

W wierzeniach Słowian wschodnich Żmij był postacią przychylną ludziom. Opiekował się wodami i zasiewami, toczył walkę ze smokami powietrznymi. Postać Żmija kojarzono z ognistymi zjawiskami na niebie (kometami i meteorami). Żmij pojawiał się pod postacią ptaka (najczęściej koguta, żurawia lub orła), bądź jako człowiek z małymi skrzydełkami pod ramionami, wężowym ogonem lub ciałem pokrytym łuskami. W południowosłowiańskim folklorze Żmij wchodził w związki z kobietami, z których rodzili się synowie o nadzwyczajnej sile i zdolnościach, walczący z potworami zagrażającymi ojczystej ziemi.

U Słowian zachodnich Żmij był postrzegany w większości przypadków jako postać pozytywna, co wyrażało się w jego walce ze smokiem, który wywoływał np. suszę, huragany i inne klęski żywiołowe. W Rossoszycy na ziemi sieradzkiej wierzono, że Żmij jest królem węży oraz strzeże sprawiedliwości, karząc przestępców. Śpiewano tam nawet specjalne inwokacje poświęcone Żmijowi. Ze Zgorzelca pochodzi legenda o Żmiju pieniężnym, który miał opiekować się skrzynką z pieniędzmi stojącą na schodach kościoła św. Piotra. Na Łużycach rozróżniano trzy typy Żmijów: Pieniężnego (łuż. peńežny zmij), Mlecznego (łuż. mlókowy zmij) i Żytniego (łuż. žitny zmij). Każdy z nich okradał okoliczne gospodarstwa z dobra, które przypisano mu w imieniu, i zanosił je do swojego opiekuna – gospodarza, który go karmił i trzymał pod własnym dachem. Analogiczna sytuacja zachodziła w przypadku mazurskiego Kłobuka.

Imię Żmija zachowało się w nazewnictwie miejscowym, jak Żmigród w Polsce i Żmijowe Wały na Rusi, wybudowanych przez książąt ruskich na stepach obecnej Ukrainy, dla ochrony ziem ruskich przed koczownikami.

Żmij w archeologii i teorii autochtonicznej Słowian

Wiele rzeźb przedstawiające słowiańskie/europejskie wyobrażenie smoka, można odnaleźć w neolitycznej kulturze Wołga-Kama, rozciągającej się od dzisiejszej Ukrainy, przez Ruś Moskiewską aż po Tatarstan, około 6000–4000 lat p.n.e.^[1]

Etymologia

W języku staropolskim występował zarówno wyraz "smok" (w języku prasłowiańskim wyraz miał postać *smokъ i oznaczał "jakąś istotę mityczną") jak i "żmij/żmija". Początkowo wyraz ten występował w dwu formach rodzajowych, tzn. obok rodzaju żeńskiego żmija, występował także rodzaj męski żmij. Warto dodać, że zarówno w języku prasłowiańskim, jak i w pozostałych językach słowiańskich, na początku tych wyrazów występowało "z", a nie "ż" jak obecnie. Zmiana zmij(a) > żmij(a) dokonała się na zasadzie hiperpoprawności, ponieważ wymowę zmij(a) traktowano jako niepoprawną, mazurzącą (jak np. zaba), poprawiono ją na żmij(a), czyli jak żaba. Wyrazy prasłowiańskie *zmьjь i *zmьja są etymologicznie pokrewne słowu ziemia (i stąd nagłosowe z-); można je zatem odczytywać jako stworzenia, istoty, gady ziemne, żyjące na ziemi^[2]. Podobnie, jak w języku polskim tak i w prasłowiańskim, różnicom znaczeniowym towarzyszyły różnice formalne: *zmьjь to "mityczny stwór w postaci skrzydlatego węża, smok", a *zmьja to " wąż, żmija". W języku polskim forma rodzaju męskiego wyszła z użycia i została zastąpiona słowem "smok" (podobnie jak w czeskim, gdzie jednak ostatecznie "smoka/zmoka" wyparła forma "drak" pochodząca od greckiego drakon/δράκων i następnie łacińskiego Draco) a forma rodzaju żeńskiego zachowała się dla gatunku gada z rodziny żmijowatych, w podrzędzie węży. W części języków słowiańskich stara forma została jednak zachowana, "smok" to w chorwackim zmaj, rosyjskim змей [zmiej] (również w znaczeniu "wąż", a smok to też дракон [drakon]), w serbskim змај, w słoweńskim zmaj, w ukraińskim змій [zmij]. W tradycji bułgarskiej natomiast zmej i smok (змей, смок) to spokrewnione, ale jednak dwie różne istoty^[3] (смок/smok i смокообразни/smokowate to w bułgarskim również nazwa węży z rodziny połozowatych).

• 

  Żmij Piastowski w godle księstwa czerskiego
• 

  Herb Nowego Żmigrodu
• 

  Herb gminy Bałtów, przyjęty w 2012 roku
• 

  Walka carewicza Iwana ze Żmijem – Wiktor Wasniecow.
• 

  Dobrynia Nikiticz i Żmij – Iwan Bilibin

Zobacz też

• mitologia Słowian
• zmeu
• chała

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis, 2007. ISBN 978-83-7301-973-7.
• Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004. ISBN 83-7318-205-5.
• Adrian Rokosz: Smoki, żmije i inne bestyje w: Gniazdo. Rodzima wiara i kultura. Wyd. nr 1(11)/2012. Warszawa: INVINI, 2012. ISSN 2081-9072.