1Aw

1Aw
Ilustracja
(c) Jacek Fink-Finowicki, CC BY-SA 3.0

Wagon 1Aw po remoncie kapitalnym na muzealnej trasie Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała
Kraj produkcji

 Polska

Producent

Fabryka Wagonów Świdnica

Lata budowy

1954–1957

Parametry eksploatacyjne
System hamulca

zespolony Westinghouse’a

Parametry użytkowe
Liczba miejsc siedzących

38

Portal Transport szynowy

1Aw – wąskotorowe wagony pasażerskie wyprodukowane w latach 1954–1957 w Fabryce Wagonów w Świdnicy w liczbie 126 sztuk. Wszystkie były przeznaczone dla kolei dojazdowych PKP. Według danych z 2009 zachowało się 31 sztuk, w tym 2 przeznaczone do ekspozycji. Oznaczane były serią Cx, a następnie Bx i Bxhpi. W oparciu o konstrukcję typu 1Aw powstały kolejne polskie wagony dla kolei wąskotorowej.

Historia

Skład wagonów typu 1Aw (seria Bxhpi) na mijance końcowej Wilcze Tułowskie (Muzeum Kolei Wąsk. Sochaczew)
Parowóz Px48 z wagonem 1Aw jako pomnik w Praszce

Geneza

W latach 50. koleje dojazdowe wciąż odgrywały ważną rolę w transporcie lokalnym, co było wynikiem słabo rozwiniętego transportu drogowego i jego niewielkiego udziału w transporcie publicznym i indywidualnym. Były to jednak ostatnie lata ich świetności, ze względu na przestarzały tabor i dynamiczny rozwój innych środków transportu[1]. Często zdarzało się wówczas, że do przewozu ludzi przerabiano prowizorycznie wagony towarowe[2]. Aby unowocześnić tabor wagonów, Centralne Biuro Konstrukcyjne Przemysłu Taboru Kolejowego w Poznaniu skonstruowało pierwszy po wojnie pasażerski wagon wąskotorowy[3].

Produkcja

Wagony zostały wyprodukowane w latach 1954–1957 przez Fabrykę Wagonów w Świdnicy. Powstało ich w sumie 126, wszystkie były przeznaczone dla kolei dojazdowych PKP. Początkowo produkowano je tylko na tory o szerokości 750 mm, z czasem 5 sztuk zostało przebudowanych także na typowo pruską (używaną na Śląsku) szerokość torów 785 mm (30 cali pruskich)[3].

Eksploatacja

1Aw pozwoliły wycofać najbardziej zużyte wagony starszych typów. Wagony te, wraz z 3Aw, stanowiły podstawę wąskotorowego taboru pasażerskiego o szerokości toru 750 mm, aż do drugiej połowy lat 80., kiedy to wprowadzono do eksploatacji wagony motorowe MBxd2 wraz z doczepami.

Dziewięć wagonów przebudowano następnie na motorowe, oznaczone jako typ 1Aw/M (MBxd1 161-169).

Wykaz zachowanych 1Aw

Według danych z 2007 zachowało się 31 czynnych wagonów: 8 w Sochaczewie (Sochaczewska Kolej Muzealna), 4 w Rogowie (Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała), 5 w Ełku (Ełcka Kolej Wąskotorowa, w tym jeden przerobiony na wagon barowy dla celów turystycznych), 4 w Rudach Raciborskich, 4 w Środzie Wielkopolskiej (Średzka Kolej Powiatowa) oraz po 1 w Nowym Dworze Gdańskim, Zbiersku, Miliczu, Praszce, Mławie, Bachórzu i Dynowie[4].

lp.Numer fabrycznyNumer PKP do 1974Numer PKP po 1974Oznaczenia późniejszeStacjaHistoria
1.1420160200-380024 251–7EłkPiotrków Trybunalski Wąsk. (1954–1962)
Mława Wąsk. (1962–1992)
Ełk Wąsk. (od 1992)
2.1424160600-380024 255–81638SochaczewŚroda Miasto (1955–1996)
Sochaczew (od 1996)
3.1653160900-380024 258–2SochaczewŚroda Miasto (1955–1996)
Sochaczew (od 1996)
4.17911612, 2128[a]00-380024 208–5Rudy RaciborskieJedrzejów Wąsk. (1955–1968)
5.1793161400-380024 262–4Nowy Dwór GdańskiOpalenica Wąsk. (1955–1996)
Mława Wąsk. (1996–1999)
Środa Miasto (1999–2004)
Nowy Dwór Gdański Wąsk. (od 2004)
6.1804162500-380024 273–1S 00–0000924 1356–6ZbierskTrzebnica Gaj (1955–1991)
Zbiersk (od 1991)
7.1806162700-380024 275–6S 00–0000924 1342–6RogówOpalenica Wąsk. (1955–1965)
Starachowice Wsch. Wąsk. (1965–1987)
Jedrzejów Wąsk. (1987–1987)
Kazimierza Wielka (1987–1997)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1997–2004)
Rogów Wąsk. (od 2004)
8.1807162800-380024 276–4S 00–0000924 1351–7RogówWarszawa Stalowa (1955–1974)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1974–1984)
Nasielsk Wąsk. (1984–1986)
Mława Wąsk. (1986–1986)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1986–2004)
Rogów Wąsk. (od 2004)
9.18111632, 2132[a]00-380024 211–9Rudy RaciborskieWarszawa Stalowa (1955–1974)
10.1826164700-380024 291–3S 00–0000924 1352–5RogówWarszawa Stalowa (1955–1968)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1968–1972)
Rogów Wąsk. (1972–1975)
Nasielsk Wąsk. (1975–1986)
Rogów Wąsk. (od 1986)
11.1827164800-380024 292–1SochaczewWarszawa Stalowa (1955–1966)
Nasielsk Wąsk. (1966–1974)
Mława Wąsk. (1974–1996)
MKW Sochaczew (od 1996)
12.1828164900-380024 293–9EłkPiotrków Trybunalski Wąsk. (1955–1962)
Mława Wąsk. (1962–1992)
Ełk Wąsk. (od 1992)
13.1832165300-380024 297–0Środa WielkopolskaŚroda Miasto (od 1955)
14.2225165800-380024 302–8EłkWarszawa Stalowa (1955–1974)
Nasielsk Wąsk. (1974–1991)
Mława Wąsk. (1991–1992)
Ełk Wąsk. (od 1992)
15.2802166200-380024 306–91698SochaczewWarszawa Stalowa (1956–1962)
Mława Wąsk. (1962–1986)
MKW Sochaczew (od 1986)
16.2805166500-380024 309–3Środa WielkopolskaPleszew Wąsk. (1956–1959)
Środa Miasto (od 1959)
17.2807166700-380024 311–9SochaczewŚmigiel (1956–1987)
MKW Sochaczew (od 1987)
18.2809166900-380024 312–7Praszka (pomnik)Pleszew Wąsk. (1956–1959)
Wielun Wąsk. (1959–1988)
Praszka, dawna stacja wąsk. (1988–2002)
Praszka, Muzeum Miejskie (od 2002)
19.2810167000-380024 313–5Środa WielkopolskaOpalenica Wąsk. (1956–1996)
Mława Wąsk. (1996–1999)
Środa Miasto (od 1999)
20.2811167100-380024 314–3SochaczewWarszawa Stalowa (1956–1964)
Nasielsk Wąsk. (1964–1968)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1968–1969)
Warszawa Stalowa (1969–1974)
Sochaczew Wąsk. (1974–1984)
MKW Sochaczew (od 1984)
21.2816167600-380024 317–6SochaczewPiotrków Trybunalski Wąsk. (1956–1968)
Warszawa Stalowa (1968–1974)
Sochaczew Wąsk. (1974–1984)
MKW Sochaczew (od 1984)
22.2821168100-380024 322–600-380034 216–8Rudy RaciborskieWarszawa Stalowa (1956–1974)
23.2825168500-380024 326–7RogówPrzeworsk Wąsk. (1956–1965)
Jedrzejów Wąsk. (1965–1977)
Karczmiska (1977–1985)
Sadek k. Szydłowca (1985–2003)
Rogów Wąsk. (od 2003)
24.2829168900-380024 330–900-380034 223–4Rudy RaciborskieWerbkowice Wąsk. (1956–1977)
25.5169600-380024 337–4Środa WielkopolskaŚroda Miasto (od 1957)
26.6169700-380024 338–2SochaczewWarszawa Stalowa (1957–1974)
Sochaczew Wąsk. (1974–1984)
MKW Sochaczew (od 1984)
27.7169800-380024 339–0Milicz Zamek (pomnik)Warszawa Stalowa (1957–1974)
Sochaczew Wąsk. (1974–1984)
MKW Sochaczew (1984–1986)
Cukrownia Kruszwica (1986–2003)
Rogów Wąsk. (2003-2011)
Milicz Zamek (od 2011)[5]
28.8169900-380024 340–8S 00–0000924 1347–5MławaWarszawa Stalowa (1957–1964)
Nasielsk Wąsk. (1964–1984)
Mława Wąsk. (od 1984)
29.16170700-380024 346–5BTxhpi00-200024 760–6EłkKrośniewice (1957–1957)
Gniezno Wąsk. (1957–1960)
Krośniewice (1960–1972)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1972–1992)
Ełk Wąsk. (od 1992)
30.24171500-380024 354–9S 00–0000924 1349–1EłkWerbkowice Wąsk. (1957–1965)
Piotrków Trybunalski Wąsk. (1965–1992)
Ełk Wąsk. (od 1992)
31.32172300-380024 358–0Bachórz (pomnik)Przeworsk Wąsk. (1957–2001)
Dynów (2001–2007)
Bachórz (od 2007)

Konstrukcja

Wózki

Układ jezdny stanowiły dwa skrętne, toczne, dwuosiowe wózki, zbudowane z blach 12 mm oraz ceowników. Na jednym z wózków (od strony toalety), znajdowała się prądnica. Wagon posiadał jednostopniowe sprężynowanie składające się z resora piórowego podwieszonego przez sprężyny walcowe. Konstrukcja ta bywa mylnie nazywana dwustopniową. Wózki charakteryzowały się niespokojnym biegiem przy wyższych prędkościach, co spowodowało konieczność ich modernizacji, wprowadzonych w kolejnych wagonach: 2Aw i 3Aw[2].

Hamulce

W wagonie zastosowano hamulec zespolony systemu Westinghouse’a LuV.X.R1. Hamulec ten był sterowany z lokomotywy. System posiadał cylinder 9-calowy dociskający klocki hamulcowe. Wagon był również wyposażony w hamulec bezpieczeństwa, który mógł zostać użyty przez pasażerów[3]. Na postojach wagon zabezpieczano przy pomocy hamulca postojowego, indywidualnego dla każdego wagonu[2].

Cięgła i zderzaki

W wagonie zastosowano typowe dla kolei wąskotorowej zderzaki i cięgła. Układ ten składał się z centralnego zderzaka i dwóch bocznych cięgieł orczykowych (odwrotnie niż w wagonach normalno- i szerokotorowych)[3].

Instalacja elektryczna[6]

Wagony posiadały niezależną instalację elektryczną prądu stałego o napięciu 24 V. Instalacja była zasilana z prądnicy PW-104a o mocy 2 kW, zawieszonej na specjalnym wysięgniku jednego z wózków. Prądnica była wprawiana w ruch przez oś zestawu kołowego, za pośrednictwem pasa płaskiego lub kilku pasów klinowych (w zależności od typu). Prądnica współpracowała z regulatorem napięcia typu ARW1. Instalacja posiadała, umiejscowioną pod podłogą wagonu[2], baterię 12 akumulatorów zasadowych typu WP50/III. Akumulatory o napięciu ok. 2 V i pojemności 111 Ah, zgrupowane były po cztery, w trzech drewnianych skrzyniach o wymiarach 359 × 250 × 514 (wys. × szer. × głęb. w mm). Instalacja zasilała 10 żarówek o mocy 25 W oraz jedną pięciowatową żarówkę kontrolną. Instalacja elektryczna była wykorzystywana do oświetlania wnętrza pojazdu, ale posiadała również gniazdo na czole wagonu pozwalające na podłączenie drugiego wagonu. Wówczas należało ograniczyć prąd poprzez przełączenie oświetlenia na połowę mocy. Służył do tego specjalny przełącznik pakietowy wyłączający 4 z 7 lamp umieszczonych w przedziale pasażerskim.

Oświetlenie awaryjne wagonu stanowiło 6 specjalnych lamp świecowych.

Sygnał końca wagonu był nadawany przez lampy zewnętrzne, takie same, jak w wagonach towarowych.

Ogrzewanie

Wagony miały system ogrzewania parowego, zasilany z kotła parowozu. Ogrzewanie to jednak w przypadku kolei wąskotorowej miało istotną wadę, gdyż wagony wymagały wcześniejszego sprzęgnięcia z parowozem oraz musiały znajdować się zaraz za nim, co w przypadku pociągów mieszanych (towarowo-osobowych) było kłopotliwe (ponieważ wymagało dodatkowych manewrów, wagony towarowe nie posiadały instalacji ogrzewania parowego, a zatem musiały jechać na końcu składu)[2]. Z tego powodu, część wagonów została wyposażona w indywidualne instalacje centralnego ogrzewania dla każdego wagonu. Niewielki kocioł był zamontowany pod podłogą przedziału pasażerskiego. Obecnie wagon z czynną instalacją tego typu kursuje na Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała. Przedział pasażerski i ustępowy były ogrzewane przez grzejniki biegnące wzdłuż ścian przy podłodze. Ogrzewanie parowe było sterowane przez kierownika pociągu za pomocą pokrętła w zamykanej szafce[3]. Ogrzewanie indywidualnym kotłem wymagało dorzucania węgla podczas postoju na stacjach, gdyż dostęp do pieca był możliwy tylko z zewnątrz. Po wprowadzeniu trakcji spalinowej, oryginalne parowe systemy ogrzewania nie mogły być dalej wykorzystywane, gdyż wąskotorowe lokomotywy spalinowe nie posiadały dodatkowych kotłów mogących zasilić te instalacje.

Pudło wagonów

Pudło stalowe samonośne, składało się z ostoi, ścian i dachu. Ostoja wykonana z ceowników zimnogiętych została przykryta stalową podłogą zbudowaną z blachy falistej spawanej elektrycznie. Do stalowej konstrukcji podłogi za pośrednictwem drewnianych listew przymocowana została drewniana podłoga, pokryta gumową wykładziną. Ściany były zbudowane ze stalowego szkieletu pokrytego z zewnątrz blachą stalową o grubości 2 mm. Dach został pokryty blachą o grubości 1,5 mm. Od wewnątrz ściany i sufit wyłożono płytami ze sklejki; pomiędzy blachą a sklejką włożono płyty korkowe zapewniające zarówno izolację akustyczną, jak i termiczną[3].

Wnętrze

Wnętrze składało się z przedziału pasażerskiego, toalety oraz dwóch przedsionków.

Przedział pasażerski

Zrekonstruowany przedział pasażerski w wagonie Bxhpi 1685 kursującym na muzealnej Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała

Wagon został zbudowany jako bezprzedziałowy, z 38 miejscami siedzącymi II klasy z siedzeniami w układzie 2+1. Układ ten jest typowy dla kolei wąskotorowej, podobny do układu 2+2 stosowanego w wagonach normalnotorowych. Ławki zostały wykonane z listewek bukowych, lakierowanych bezbarwnym lakierem do drewna[3]. Oryginalnymi kolorami wnętrza był ciemny brąz i seledyn, a sufit był koloru białego.

Przedział ustępowy

Odtworzony do stanu oryginalnego przedział ustępowy w wagonie Bxhpi 1685 kursującym na muzealnej Kolei Wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała

Wagon wyposażono w tylko jedną toaletę, gdyż posiadał 38 miejsc siedzących (typowe wagony normalnotorowe mają dwie toalety na 80–88 miejsc siedzących). W toalecie znajdował się sedes ze spłuczką uruchamianą pedałem. Nad niewielką umywalką znajdował się kran z obrotową wylewką, która w położeniu na wprost otwierała kran, zaś przekręcenie jej w dowolną stronę zamykało wypływ wody. Wagon posiadał duży zbiornik wody znajdujący się na ścianie nad umywalką (po lewej stronie od wejścia).

Przedział ustępowy oznaczony był tabliczką „OO”. W oryginale wnętrze malowano na kolory ciemny brąz i seledynowy. Szyby w oknie pozostawały koloru mlecznego, na podłodze umieszczano biało-ciemnooliwkową mozaikę terakotową. Sufit był kremowy.

Przedsionki

Na krańcach wagonu znajdowały się dwa przedsionki, do których można było wejść z zewnątrz oraz z sąsiedniego wagonu. Przedsionki te pełnią takie same funkcje jak w innych wagonach pasażerskich tego typu[3].

Okna

W wagonie, w przedziale pasażerskim zastosowano okna opuszczane jednotaflowe o wymiarach światła szyby 80x89 cm. Okna były umieszczone w aluminiowych ramach. Szyby miały grubość 4 mm. W przedsionkach zastosowano wąskie stałe okienka. Okno w przedziale WC było podobne jak w przedziale pasażerskim, jednak okno to nie było opuszczane, a posiadało możliwość odchylania górnej połowy. Okno to w odróżnieniu od reszty okien posiadało matową szybę.

Kolorystyka zewnętrzna wagonu

Pudła wagonów 1Aw były malowane na oliwkowo (RAL 6003), tak jak inne wagony pasażerskie w tamtym czasie. Obecnie większość odrestaurowanych wagonów tego typu jest tego koloru. Ostoja, wózki, sprzęgi i mostki przejściowe były koloru czarnego. Dach malowano na kolor szary (RAL 7045 jednak często był on czarny ze względu na silne zabrudzenie dymem i sadzą z parowozu). Poręcze i krawędzie stopni białe. Napisy na pudle koloru białego lub kości słoniowej (z wyjątkiem czerwonych oznaczeń hamulca).

Oznaczenie literowe

Pierwotnie były to wagony III klasy i nosiły oznaczenie[4]

  • C – wagon III klasy,
  • x – wagon 4 osiowy.

Po rezygnacji z III klasy wagony były klasy II:

  • B – wagon II klasy,
  • x – wagon 4 osiowy.

W 1985 nastąpiła kolejna zmiana oznaczeń:

  • B – wagon II klasy,
  • x – wagon 4 osiowy,
  • hp – hamulec ręczny i powietrzny,
  • i – pomost przejściowy (możliwość przejścia między sąsiednimi wagonami tego typu podczas jazdy).

Uwagi

  1. ↑ a b Numer po przebudowie na tory o szerokości 785mm.

Przypisy

  1. ↑ Teofil Lijewski: Geografia Transportu Polski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1968, s. 31. ISBN 83-208-0474-4.
  2. ↑ a b c d e Kolej Wąskotorowa Rogów-Rawa-Biała » 1Aw. [dostęp 2009-09-14].
  3. ↑ a b c d e f g h Michał Zajfert. Wąskotorowe wagony osobowe typu 1Aw (1). „Świat Kolei”. 7/2007, s. 34–39. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  4. ↑ a b Michał Zajfert. Wąskotorowe wagony osobowe typu 1Aw (2). „Świat Kolei”. 8/2007, s. 37–41. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. 
  5. ↑ Paweł Korcz: Milicz - reaktywacja, "Świat Kolei" nr 6/2011, s.36-37
  6. ↑ Dokumentacja fabryczna wagonu Cx, tom 12.

Media użyte na tej stronie

1Aw FPKW.jpg
(c) Jacek Fink-Finowicki, CC BY-SA 3.0
Wąskotorowy wagon pasażerski typu 1Aw (serii Bxhpi 1685), przed lokomotywownią Rogów Wąsk.
1Aw ustep FPKW.jpg
Zrekonstruowany przedział ustępowy wagonu 1Aw. Kolej Wąskotorowa Rogów - Rawa - Biała
Sklad1Aw.jpg
Autor: Maciej Prekurat (aka Preki), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Skład wagonów typu 1Aw (seria Bxhpi) na mijance końcowej Tułowice Sochaczewskie (Muzeum Kolei Wąsk. Sochaczew).
1Aw wnetrze FPKW.jpg
Wnętrze przedziału pasażerskiego wagonu Bxhpi 1685 po pracach rekonstrukcyjnych. Kolej Wąskotorowa Rogów - Rawa - Biała.
Wieluńska Kolej Dojazdowa - Praszka.jpg
Autor: Ewkaa, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Lokomotywa Px48-1770 i wagon (typu 1Aw) Wieluńskiej Kolei Dojazdowej w Praszce