25 Dywizja Piechoty (II RP)

Wmurowanie tablicy ku czci Jana Metryki w siedzibie kursu podchorążych rezerwy 25 DP w Szczypiornie

Święto 29 pp w Kaliszu. Wkopanie kamienia pamiątkowego w miejscu, gdzie Józef Piłsudski wręczył pułkowi sztandar; czerwiec 1936

Biedrusko - żołnierze 25 DP przed kasynem oficerskim. Pośrodku siedzi płk dypl. Stefan Kossecki; czerwiec 1937

25 DP w 1938

25 Dywizja Piechoty (25 DP) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

Formowanie

Nawiązująca do powstańczej tradycji kaliska Dywizja Piechoty została sformowana w 1921 w trakcie reorganizacji sił zbrojnych.

Powstała w wyniku wydzielenia z innych dywizji określonych pułków piechoty:

• 29 pułk piechoty – wydzielony z 10 DP DOK IV Łódź – do garnizonu Kalisz
• 56 pułk piechoty – wydzielony z 14 DP DOK nr VII Poznań – do garnizonu Krotoszyn
• 60 pułk piechoty – wydzielony z 15 DP DOK nr VIII Toruń – do garnizonu Ostrów Wlkp.

Dowództwo dywizji stacjonowało w Kaliszu^[1].

Dywizja w kampanii wrześniowej

25 Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. bryg. Franciszka Altera wchodziła w skład Armii „Poznań” gen. Tadeusza Kutrzeby.

1 września 56 pp bronił skutecznie Krotoszyna przed niemieckim 183 pułkiem Landwehry. Natomiast III batalion 55 pp został wyparty z Rawicza przez oddziały niemieckiej Straży Granicznej, lecz z pomocą Wielkopolskiej Brygady Kawalerii udało się odrzucić wroga. Z kolei I batalion 55 pp bronił skutecznie Leszna.

Przez następne dni dywizja znajdowała się w odwrocie wraz z resztą Armii. 8 września, wchodząc w skład GO „Koło”, zajmowała pozycje wyjściowe, aby następnego dnia wziąć udział w bitwie nad Bzurą, uderzając na miejscowość Ozorków. Dywizja została wcześniej wzmocniona 69 pp z 17 DP.

9 września rano jeden batalion z 69 pp zaatakował Łęczycę, lecz został odrzucony. Natomiast jedna kompania zdobyła i utrzymała pobliski Tum. Wieczorem dywizja uderzyła całością sił i – łamiąc opór wroga – wdarła się do Łęczycy, którą zdobyła koło północy.

Następnego dnia wyszła z Łęczycy i odrzuciła niemieckie oddziały na odległość od 8 do 10 km od miasta. Po południu dywizja napotkała jednak na silny opór niemiecki pod Sierpowem, Leśmierzem, Solcą Małą i Mętlewem, gdzie została zatrzymana. 12 września dywizja prowadziła dalsze zacięte walki o folwark Wróblew i Solcę Wielką i dopiero po południu udaje jej się złamać niemieckie linie oporu i dojść do przedmieść Ozorkowa.

W nocy z 12 na 13 września na rozkaz dowódcy Armii 25 DP zaczęła się wycofywać z zajmowanych pozycji. Wykonując rozkaz gen. Alter polecił^[2]:

• 29 pp wycofać się przez Łęczycę do Witoni,
• 60 pp (bez II batalionu) odejść do rejonu Kuchary – dwór Prądzew,
• 56 pp (bez III batalionu), po oderwaniu się od wroga, przejść do rejonu Nędzerzew – Przyłogi – Ględzianów,
• III/ 56 pp i II/60 pp utrzymać Łęczycę do czasu przybycia oddziałów grupy kawalerii (II batalion 60 pp miał następnie dołączyć do pułku, a III batalion 56 pp obsadzić przyczółek na południowym brzegu Bzury w rejonie Zagaja,
• oddziały artylerii przeprawić się w rejonie Zagaja,
• oddział rozpoznawczy wycofać się na północny brzeg Bzury przez Łęczycę,
• bateria artylerii plot. osłonić przeprawiającą się piechotę i artylerię w rejonie Zagaj – Rybitwy.

13 września rano gros 25 DP znajdowało się w wyznaczonych miejscach. III/ 56 pp obsadził przyczółek w rejonie Zagaja. 56 pp częścią sił dozorował Bzurę na odcinku kolonia Węglewice – Ględzianówek, a na prawo do Topoli Królewskich, rzekę dozorowały pododdziały 60 pp. Dowództwo dywizji rozmieszczono w dworze Byszew, 25 batalion saperów w rejonie folwarku Julinki, 25 dac we dworze Strzegocin, 31 kompania czołgów rozpoznawczych w Romartowie. Około południa do Witoni dotarł 29 pp^[2]. Rozkazem dowódcy GO gen. Knolla-Kownackiego 25 Dywizja Piechoty została wydzielona do odwodu armii^[3].

Po nocnym marszu dywizja cały dzień odpoczywała. III/56 pp bez walki po południu opuścił przedmoście i dołączył do pułku w rejonie dwór Nędzerzew – Nędzerzew – Przyłogi – Ględzianówek. Na południowym brzegu Bzury pozostała placówka oficerska w sile plutonu. Wieczorem dywizja pomaszerowała dwoma kolumnami do wyznaczonego jej rejonu. Tylko części oddziałów udało się ukończyć ruch przed świtem. Dopiero około południa cała dywizja znalazła się w zaplanowanym rejonie: dowództwo w Oporowie, 29 pp w folwarku Golędzkie, 56 pp w Drzewoszkach Wielkich, 60 pp w dworze Ruszki, 25 pal i 25 dac w Szymanówce, kawaleria dywizyjna w folwarku Skórzewo, 31 kompania czołgów rozpoznawczych w majątku Zarębów, 25 batalion saperów w dworze Oporów, dywizyjna kompania kolarzy w Mnichu, 73 samodzielna kompania ckm w Oporowie, 25 bateria artylerii plot. w dworze Mnich^[4].

14 września dywizja odpoczywała w rejonie Żychlina. Wieczorem gen. Kutrzeba zdecydował, że powróci ona pod rozkazy gen. Knolla-Kownackiego i wraz z całą grupą będzie maszerowała na wschód, by rano 16 września znaleźć się nad dolną Bzurą, a następnie będzie nacierać po osi Sochaczew – Warszawa. O 1.00 15 września gen. Alter wydał rozkaz do dalszego marszu w kierunku Sochaczewa. Dywizja maszerować miała po dwóch drogach. 29 pp maszerował po osi Skrzeszewy – przeprawa południe Model – Kamionka – Podczachy – Lubików – Osmolin i zajął rejon Witusza – Towarzystwo – Osmolin – Lubików. Jeden baon przerzucony został samochodami do rejonu Sanniki i tam ubezpieczał dywizję z kierunku północnego. 56 pp maszerował po osi Buszkówek – przeprawa na północ folwark Kaczkowizna – droga polna od przeprawy przez folwark Wola Stępowska – Kiernozia i ześrodkował się w rejonie Kiernozia – lasek na południe od Kiernozi – Wygoda – Osmoleniec – Kochanków. 60 pp maszerował po osi Dobrzelin – Zarębów – Kruki– przeprawa na północ od folwarku Kaczkowizna – Luszyn i wszedł w rejon folwark Wola Stępowska – Tomaszówka – lasy folwarku Poddębina. Przydzielona do dywizji 31 kompania czołgów rozpoznawczych stała bezczynnie od godz. 9.00 14 września do rana następnego dnia w majątku Zarębów, po czym przeszła do odwodu w rejonie Lasku na wschód od Sannik^[5].

17 września dywizja forsowała Bzurę pod Brochowem. Udało jej się przebić do Puszczy Kampinoskiej, zachowując mimo dużych strat zwartość bojową.

19 września pod Palmirami dywizja zebrała się w składzie 3 niepełnych pułków i dwóch baterii artylerii. Miała przedzierać się do Warszawy przez Łomianki, Buraków i Młociny. Ubezpieczenia dywizyjne wyrzuciły śmiałym atakiem Niemców ze wsi Dąbrowa, gdzie zniszczono kilka czołgów i dział.

Przez cały dzień 20 września dywizja zbierała siły i zajmowała obronę w rejonie Młocin i Burakowa. 21 września odpierała ataki niemieckiej 24 DP. Polacy wyparci zostali ze swoich pozycji dopiero po całkowitym zniszczeniu I i III batalionu 29 pp. W kilku miejscach udało im się także rozerwać obronę 56 pp i 60 pp.

Następnego dnia polskie oddziały musiały się wycofać na nowe pozycje. Udało się jej przebić do Warszawy, gdzie - po wejściu w skład Armii „Warszawa” – przeszła do odwodu i stanęła w rejonie ulic 3 Maja i Marszałkowskiej.

Walczyła w obronie Warszawy do jej kapitulacji 28 września, zyskując sobie wysokie uznanie dowództwa Armii „Warszawa”.

Obsada personalna dowództwa 25 DP ^[a]

• dowódca dywizji – gen. bryg. Franciszek Ksawery Alter
• oficer ordynansowy – ppor. rez. Marian Nowicki
• oficer ordynansowy - ppor. Jan Bajsarowicz
• oficer ordynansowy - ppor. Tadeusz Zakrzewski
• dowódca piechoty dywizyjnej – płk Julian Skokowski
• oficer sztabu - mjr Michał Augustyn Chrupek
• dowódca artylerii - ppłk Antoni Wereszyński (dowódca 25 pal)
• oficer sztabu - kpt. Kazimierz Budzianowski
• oficer służby wywiadowczej artylerii - kpt. Ludwik Ostrihansky
• oficer służby wywiadowczej artylerii - ppor. rez. Józef Bembel
• oficer łączności - por. Zygmunt Wroniecki
• oficer łącznikowy - kpt. Leon Horodyski
• referent - ppor. rez. Zbigniew Kowalczewski
• dowódca saperów dywizyjnych - mjr Gracjan Dąbrowski
• dowódca kawalerii dywizyjnej - rtm. Antoni II Paszkowski
• szef sztabu – mjr dypl. Edward Marceli Ostrowski
• oficer operacyjny - kpt. dypl. Bolesław Wójtowicz
• pomocnik oficera operacyjnego - kpt. Stanisław Kazimierz Gliński
• oficer informacyjny - kpt. Czesław Jewasiński
• pomocnik oficera informacyjnego - por. Aleksander Kapałka
• dowódca łączności – mjr łącz. Jan Tomasz Stengert^[b]
• kierownik kancelarii - ppor. rez. Stanisław Kwiatkowski
• kwatermistrz – kpt. dypl. Witold Kopytyński
• pomocnik kwatermistrza - kpt. Fryderyk Ombach
• pomocnik kwatermistrza - ppor. rez. Wacław Kamiński
• szef służby uzbrojenia - kpt. Mieczysław Marcin Zulikowski
• referent - por. rez. Roman Wiktor Sioda
• szef służby intendentury - kpt. dypl. Janusz Sarnecki
• zastępca - rtm. Stefan Tumaniecki
• referent - por. rez. Antoni Maciejak
• referent - por. rez. Ignacy Cieślak
• referent - ppor. rez. Bohdan Szychulski (Szykulski)
• szef sanitarny - mjr dr Tadeusz Frydrychowicz
• referent - mjr rez. dr Władysław Nowak
• dowódca żandarmerii - ppor. rez. Zbigniew Kempiński
• dowódca taborów - kpt. Stefan Tomanowski
• oficer dyspozycyjny - ppor. rez. Roman Palacz
• szef służby weterynaryjnej - kpt. Eugeniusz Warnicki
• szef służby duszpasterskiej - ks. kapelan Wojciech Rojek
• komendant kwatery głównej - kpt. Kazimierz Wężyk
• płatnik - ppor. rez. Edward Szmydt
• oficer żywnościowy - ppor. rez. Tadeusz Michał Tarchalski
• kierownik ambulansu weterynaryjnego - kpt. rez. Klemens Wicentowicz

Planowana organizacja wojenna 25 DP

W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących pododdziały nie występujące w organizacji pokojowej

Dowództwo 25 Dywizji Piechoty

• dowódcy broni i szefowie służb
• sztab

Kwatera Główna 25 Dywizji Piechoty

• kompania asystencyjna - por. Tyczan
• pluton łączności KG 25 DP - por. Hipolit Puhaczewski
• pluton pieszy żandarmerii nr 25 – ppor. rez. Zbigniew Kempiński
• poczta polowa nr 158 (UPT Łódź)
• sąd polowy nr 25 - kpt. Antoni Łukasik
• kompania gospodarcza KG 25 DP - ppor. rez. Tadeusz Adam Pałęcki

Piechota dywizyjna

• 29 pułk Strzelców Kaniowskich – ppłk Florian Gryl
• 56 pułk Piechoty Wielkopolskiej – płk Wojciech Jan Tyczyński
• 60 pułk Piechoty Wielkopolskiej – ppłk Marian Frydrych
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 73 (60 pp)
• kompania kolarzy nr 73 – por. Antoni Julian Grellus

Artyleria dywizyjna

• 25 pułk artylerii lekkiej
• 25 dywizjon artylerii ciężkiej
• samodzielny patrol meteorologiczny nr 25

Jednostki broni

• 25 batalion saperów
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 25 (7 daplot) – kpt. Kazimierz Żniński
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 25 – rtm. Antoni II Paszkowski
• kompania telefoniczna 25 DP (kompania łączności 25 DP) – por. Andrzej Tadeusz Potocki
• pluton radio 25 DP
• drużyna parkowa łączności 25 DP

Jednostki i zakłady służb

• kompania sanitarna nr 703 (29 pułk Strzelców Kaniowskich) – kpt. Roman Rendecki
• szpital polowy nr 703
• polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 703
• polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 703
• polowa pracownia dentystyczna nr 703
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 717
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 718
• kolumna taborowa parokonna nr 717
• kolumna taborowa parokonna nr 718
• kolumna taborowa parokonna nr 719
• kolumna taborowa parokonna nr 720
• kolumna taborowa parokonna nr 721
• kolumna taborowa parokonna nr 722
• kolumna taborowa parokonna nr 723
• kolumna taborowa parokonna nr 724
• Warsztat Taborowy (Parokonny) nr 717
• pluton taborowy nr 25
• park intendentury nr 703
• pluton parkowy uzbrojenia nr 703

Pododdziały przydzielone

• batalion wartowniczy nr 73 - mjr Stefan Chosłowski
• 31 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych – kpt. Tadeusz Szałek

Obsada personalna dowództwa dywizji w latach 1921-1939

Dowódcy dywizji

• gen. bryg. Jan Karol Wróblewski 6 listopada 1921 - 27 lutego 1925
• gen. bryg. Albin Jasiński 27 lutego 1925 - 1 czerwca 1929
• gen. bryg. Michał Tokarzewski-Karaszewicz 1 czerwca 1929 - 5 listopada 1935
• gen. bryg. Franciszek Alter 5 listopada 1935 - wrzesień 1939

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• gen. bryg. Maciej Puchalak (20 III 1922 - III 1927 → stan spoczynku)
• płk dypl. Franciszek Seweryn Wład (III 1927 - X 1930 → dowódca 14 DP)
• płk dypl. Wilhelm Lawicz-Liszka (XII 1930 - XI 1934 → pomocnik dowódcy OK Nr X)
• płk dypl. Stefan Kossecki (I 1935 - VII 1939 → dowódca 18 DP)
• płk piech. Julian Skokowski (1939)

Szefowie sztabu

• płk SG Erwin Emil Juliusz Więckowski (IX 1921 - I 1925 → I referent w Inspektoracie Armii Nr III)
• kpt. / mjr SG Władysław Chmura (od 15 I 1925^[8])
• mjr dypl. piech. Roman Władysław Szymański (6 VII 1929 - 26 III 1931 → dowódca batalionu w 48 pp)
• mjr dypl. art. Stanisław Podkowiński (1 IX 1931 - 6 VI 1933 → dowódca dywizjonu w 4 pal)
• mjr dypl. art. Kazimierz Kuś (1 X 1933 - 22 XII 1934 → wykładowca WSWoj.)
• mjr dypl. art. Zdzisław Grzymirski (22 XII 1934 - ? → Departament Artylerii MSWojsk.)
• mjr dypl. Edward Marceli Ostrowski

Inni oficerowie sztabu

• Józef Kopczyński

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji^[1][c]:

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[10]

Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej

W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 powstała 25 Dywizja Piechoty AK (okręg Łódź).

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Udział społeczeństwa ziemi kaliskiej w wojnie obronnej 1939 roku, pod red. B. Polaka, Kalisz 1979
• Bauer P., Polak B., Armia Poznań 1939, Poznań 1987