51 Pułk Artylerii Lekkiej (II RP)

51 Pułk Artylerii Lekkiej (51 pal) – oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego.

51 Pułk Artylerii Lekkiej nie istniał w organizacji pokojowej wojska. Został sformowany zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w pierwszej dekadzie września 1939 roku, w mobilizacji powszechnej.

51 pal w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

Jednostką mobilizującą był 28 pułk artylerii lekkiej w Zajezierzu dla dowództwa 51 pal i I dywizjonu, 3 pułk artylerii lekkiej Legionów w Zamościu dla II dywizjonu, a także 18 pułk artylerii lekkiej w Ostrowi Mazowieckiej dla III dywizjonu ^[a]. Pułk był mobilizowany przez trzy pułki artylerii lekkiej w odległych garnizonach: III dywizjon haubic w I rzucie mobilizacji powszechnej w terminie do 6 dnia mobilizacji^[1]. Dowództwo pułku z pododdziałami pułkowymi oraz I i II dywizjon w II rzucie mobilizacji powszechnej w terminie X+3 i X+4^[2].

Pułk był jednostką organiczną artylerii 39 Dywizji Piechoty (rezerwowej).

Ze względu na ekonomikę przewozów, w czasie mobilizacji została zmieniona organizacja pułku. III dywizjon formowany w Ostrowi Maz. został podporządkowany dowódcy 41 Dywizji Piechoty (rez.). Na jego miejsce wszedł III dywizjon 61 pułku artylerii lekkiej (6, 7 i 9 baterie) formowany w Siedlcach przez 9 pułk artylerii lekkiej dla 41 DP (rez.) Po zranieniu i śmierci dowódcy 51 pal w Dęblinie ppłk. Błaszczyka utworzone dowództwo pułku i aparat łączności posłużyły do sformowania dowództwa 94 improwizowanego pułku piechoty pod dowództwem ppłk. Kazimierza Gołkowskiego (etatowe dowództwo 94 pp weszło w skład Grupy „Sandomierz”). Organem dowodzenia 51 pal od 9 września zostało dowództwo artylerii 39 DP rez.^[3].

Działania bojowe

I dywizjon armat 75 mm 51 pal

Dywizjon został zmobilizowany w II rzucie mobilizacji powszechnej w okresie do 8 września. Po osiągnięciu gotowości marszowej obsadził stanowiska ogniowe w rejonie mostu na Wiśle w Dęblinie. Od 9 września I dywizjon prowadził ostrzał artyleryjski w kierunku podchodzących oddziałów niemieckich. W rejonie Dęblina wspierał obsadzające linie Wisły oraz przedmoście na zachodnim brzegu Wisły, w rejonie mostów, oddziały piechoty i zmotoryzowane pułku strzelców pieszychWarszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej dowodzonego przez zastępcę pułku ppłk. Ottona Zielińskiego^[4]. 10 września I dywizjon został podporządkowany dowódcy odcinka Dęblin płk dypl. Bronisławowi Duchowi, dowódcy piechoty 39 DP rez. 12 września pododdziały psp, zostały zluzowane przez część 93 pułku piechoty z 39 DP rez. Do wsparcia wzmocnionej 1 kompanii strzeleckiej z plutonem ckm do Solca wysłano jeden pluton armat. Drugi pluton armat został wysłany do wsparcia 1 kompanii strzelców psp kpt. Romana Kani do Puław^[5]. 12 i 13 września dywizjon sporadycznie prowadził ostrzał niemieckich oddziałów pojawiających się na zachodnim brzegu Wisły. 14 września po zmroku I/51 pal podjął marsz w kolumnie płk. dypl. Bronisława Ducha w składzie 95 pułku piechoty, batalionu marszowego 15 pp i 81 dywizjon artylerii lekkiej maszerowały do lasu koło Amielina 15 km na północ od Garbowa^[6]. Jednak z uwagi na zatłoczenie dróg uciekinierami cywilnymi i taborami kolumna przez Baranów i Michów dotarła po południu 15 września do północno zachodniej części lasów kozłowieckich koło Michałówki. Rano 16 września z uwagi na przemęczenie żołnierzy skoncentrowano wszystkie kolumny marszowe we wschodniej części lasów kozłowieckich, po godz. 16.00 miały podjąć dalszy marsz w kierunku Chełma^[7]. Nastąpiła reorganizacja dowodzenia, dowództwo zgrupowania objął ppłk Stanisław Stankiewicz dowódca 95 pp, w skład kolumny weszła 2 motorowa bateria artylerii przeciwlotniczej z dwoma armatami plot. 40 mm. Trasa marszu , to Trzciniec, Rokitno, Jawidz, Zawieprzyce, Ziółków, Witanów i Łęczna^[8].

II dywizjon armat 75 mm 51 pal

Dywizjon mobilizowany był w Zamościu i folwarku Mokre przez 3 pal Leg., w II rzucie mobilizacji powszechnej, w okresie od 4 do 8 września 1939. W skład dywizjonu weszli rezerwiści starszych roczników. W nocy 8/9 września II/51 pal został załadowany do transportów kolejowych. Z uwagi na braki, część podstawionych wagonów stanowiły węglarki. Transporty dojechały około południa 9 września do Lublina i po oczekiwaniu na naprawę zbombardowanych torów kolejowych, podjęto decyzję 10 września o wyładowaniu transportów dywizjonu. Z Lublina nocami II/51 pal podjął marsz do rejonu koncentracji 39 DP rez. w okolicach Dęblina, który osiągnął rano 14 września. Nocą 14/15 września dywizjon pobrał maksymalną ilość amunicji z Głównej Składnicy Uzbrojenia w Stawach i podjął marsz odwrotowy z linii Wisły. II dywizjon maszerował w kolumnie z 94 pp ppłk. Gołkowskiego poprzez Stanisławów, Samoklęski, osiągając 15 września w południe rejon lasu na północ od Nowego Stawu koło Nasutowa. Po wypoczynku 16 września o godz. 16.00 podjął marsz poprzez Niemce, Łuszczów do Milejowa, docierając na miejsce po południu 17 września. Kolejny marsz wykonano od świtu 18 września, do południa tego dnia, polnymi drogami do lasów na północ od Pawłowa. Nocą 18/19 września przemaszerowano poprzez Rejowiec, Krupe do lasów w rejonie Siennica, Nadolno na wschód od Krasnegostawu^[9]. Podczas dziennego postoju dywizjonu odparto ogniem na wprost niemiecki podjazd zmotoryzowany, zniszczona dwa niemieckie ciągniki i działo, ciężko ranny został jeden kanonier. Nocnym marszem 19/20 września osiągnięto o świcie las, na północny wschód od Wisłowca niedaleko Zamościa. Dalszy marsz uniemożliwiły kolumny wojsk niemieckich. Z uwagi na zniszczenie przez dowódcę 39 DP rez. gen. bryg. Bruno Olbrychta, środków łączności dywizjonu wraz z taborami, tuż przed natarciem, dywizjon nie był w stanie wesprzeć natarcia 94 improwizowanego pp, 21 września o godz. 6.00^[10]. Z uwagi na powyższe o godz. 10.00, II/51 pal zajął stanowiska ogniowe w rejonie gajówki koło wzg.256 i ogniem na wprost odparł natarcie oddziałów niemieckich, ze strony południowo wschodniej. W południe z tych samych stanowisk wspierał obronę 9 pułku piechoty Leg., przed natarciem oddziałów niemieckich z 4 Dywizji Lekkiej i 27 Dywizji Piechoty. Ostrzałem na wprost z armat i lkm powstrzymano niemieckie natarcie, a następnie kontratakiem legionistów, ze wsparciem części obsług odrzucono jednostki niemieckie. Dywizjon II/51 pal poniósł znaczne straty osobowe. Kolejne natarcie niemieckie o godz. 13.00 odrzuciło batalion III/9 pp Leg. i ponownie artyleria 39 DP rez. ostrzałem na wprost, w tym II/51 pal załamała niemieckie natarcie. O godz. 16.30 silnie zostały ostrzelane ogniem niemieckiej artylerii stanowiska ogniowe II dywizjonu, a następnie uderzenie niemieckiej piechoty z 27 DP odrzuciło piechotę, która odsłoniła stanowiska armat. Artylerzyści prowadzili obronę swoich armat strzelając ogniem na wprost i przy użyciu posiadanej broni strzeleckiej. Przy jednej z armat poległ mjr Józef Białły. Po utracie armat artylerzyści obsadzili skraj lasu na północ od wzg.256. Następnie po zebraniu wszystkich dostępnych żołnierzy został przeprowadzony kontratak, który doprowadził do odbicia stanowisk ogniowych, poniesiono przy tym straty osobowe w poległych, rannych i zagarniętych do niewoli 50% stanu osobowego. Bateria 4/51 pal utraciła ok. 50 żołnierzy, jedną armatę i prawie wszystkie konie. 22 września na tych samych niemal stanowiskach ogniowych dywizjon działał jako artyleria przeciwpancerna i towarzysząca piechocie. Dowództwo dywizjonu przejął kpt. Stefan Barański. Ok. godz.16.00 niemiecka artyleria nawałą ogniową, obłożyła stanowiska piechoty i artylerii w rejonie wzg.256 i gajówki^[11]. O godz.17.00 do natarcia przystąpiła niemiecka piechota, która dotarła do stanowisk armat, obsługi nie mogły powstrzymać niemieckiego natarcia. Kontratak odwodu piechoty zatrzymał natarcie niemieckie. Z uwagi, że rozkazem dowódcy dywizji rozdano ludności konie, dywizjon nie posiadał koni do uzupełnienia utraconych zaprzęgów. Z tego względu na polu walki pozostawiono armaty 4 baterii, wcześniej je niszcząc. Nastąpił odwrót pozostałej części dywizjonu, poprzez Wolę Śniatycką, Krzywy Stok, Majdan Krynicki, osiągając wieczorem 23 września Majdan Ruszowski. 24 września pozostałość dywizjonu dotarła w okolice Krasnobrodu, tam 24 i 25 września wspierała oddziały piechoty w walce o miasto i okoliczne wzgórza. 26 września pozostałość II/51 pal wyruszyła wraz z piechotą przez Jacnię, Kaczorki, Malewszczyznę do rejonu Szopowe. 27 września pozostałość II dywizjonu skapitulowała i w rejonie Terespola złożyła broń^[12].

III dywizjon haubic 100 mm 51 pal

Dywizjon mobilizował się w lesie przylegającym do koszar w Komorowie, na przedpolach Popielarni. Mobilizacja zakończona została wieczorem 4 września, a gotowość marszową osiągnął 5 września. Sytuacja operacyjna powstała po wydarzeniach pod Różanem spowodowała, że pierwotna przynależność organizacyjna dywizjonu została zmieniona, przydzielono go do 41 DP rez. 6 września dywizjon osiągnął rejon stacji kolejowej Pasieki-Małaszek, w godzinach popołudniowych dywizjon zajął stanowiska ogniowe w rejonie miejscowości Góry, z zadaniem wsparcia 116 pułku piechoty w natarciu na Dzbądź celem wyrzucenia oddziałów niemieckich za Narew. III/51 pal osłaniał ogniem odwrót 116 pp w kierunku na Grądy. 7 września dywizjon wraz z piechotą 41 DP rez. dotarł do rejonu Stara Wieś-Białe Błoto-Poręba, następnie pomaszerował do rejonu Wyszkowa, gdzie przekroczył po moście rzekę Bug. W trakcie domarszu na most dywizjon był atakowany przez lotnictwo niemieckie, 8 bateria w trakcie nalotu została częściowo rozproszona, zniszczeniu uległy dwie haubice. 9 września dywizjon wspierał walki pułków piechoty w obronie linii Bugu od ujścia Liwca do Tuchlina. 10 września dywizjon maszerował w dwóch kolumnach dywizji: 8 bateria wraz z 114 pp przez Stoczek na Węgrów, pod Stoczkiem i Miednikiem kolumna toczyła walki z niemieckimi czołgami, spod Miednika 8 bateria pomaszerował samodzielnie do Węgrowa. Pozostała część dywizjonu maszerowała na czele kolumny głównej dywizji, jako pierwszy zajął stanowiska ogniowe w miejscowości Żulin, skąd wspierał walkę 116 pp. Nocą 10/11 września podczas marszu dywizjon stracił utopioną jedną haubicę w bagnistym Liwcu. 11 września 8 bateria ostrzeliwała niemiecką kolumnę pancerno-motorową ze stanowisk ogniowych pod Grębkowem. Następnie 8 bateria wspierała ogniem oddziały piechoty z 41 DP rez. w walkach w obronie Kałuszyna. Po czym w godzinach popołudniowych ogniem na wprost odrzuciła niemiecki patrol pancerny poniosła duże straty osobowe, a także przez artylerię wroga zniszczono jedno działo, a poległo kilkunastu żołnierzy obsługi oraz wielu zostało rannych wśród nich dowódca 8 baterii. Do resztek 8 baterii dołączyła reszta dywizjonu wspierając w walkach w rejonie Kałuszyna 116 pp. 9 bateria wycofała się z III/116 pp na Mińsk Mazowiecki. Reszta dywizjonu pomaszerowała na Stoczek Łukowski, na wiadomość o zbliżaniu się oddziałów niemieckich wycofała się do lasów na wschód od Żelechowa. 12 września dywizjon był bombardowany przez lotnictwo wroga, ciężko ranny został dowódca 7 baterii, w Żelechowie porzucono część haubic. Dywizjon rozdzielił się; 8 bateria pomaszerowała na południowy wschód, pozostała część dywizjonu z zaledwie dwoma haubicami pomaszerowała przez Ryki do Stawów koło Dęblina. Tam 13 września otrzymał jako uzupełnienie 4 działa i resztę wyposażenia oraz amunicję i pomaszerował w kierunku Lublina. III/51 pal wraz z 41 DP rez. brał udział w dalszych walkach do 26 września 1939 roku^[13].

Obsada dowódcza 51 pal

Armata 75 mm wz. 1897

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza "Adiutor", 2010. ISBN 978-83-86100-83-5. OCLC 674626774.
• Roman Łoś: Artyleria polska 1914-1939. Wydawnictwo Bellona; Warszawa 1939. ISBN 83-11-07772-X
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 : organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975
• Piotr Zarzycki: 3 pułk artylerii lekkiej Legionów. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 121. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2005. ISBN 83-88773-97-6.
• Piotr Zarzycki: 9 pułk artylerii lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 68. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-87103-00-4.
• Grzegorz Leszczyński: 18 pułk artylerii lekkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2006. ISBN 83-88773-20-8.
• Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Jan Żuralski: 18 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 44. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1994. ISBN 83-85621-40-7.
• Andrzej M. Przybyszewski: 28 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 136. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2002. ISBN 83-88773-29-1.
• Piotr Saja: Armia „Lublin” 1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003. ISBN 83-7322-499-8.
• Michał Kuchciak: Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa jako zaporowy związek taktyczny w 1939 roku. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2021. ISBN 978-83-8229-402-6.