Aleksander Gruchalski

Aleksander Gruchalski
Aleksander Gruchalski – lata 30. XX w.
Data i miejsce urodzenia	24 lutego 1894 Urzędów
Data i miejsce śmierci	5 maja 1943 Urzędów
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	architektura

Aleksander Gruchalski (ur. 24 lutego 1894 w Urzędowie, zm. 5 maja 1943 tamże) – polski architekt działający w okresie międzywojennym w Lublinie. Twórca lubelskiego kościoła pw. Najświętszego Zbawiciela na cmentarzu przy ul. Unickiej, utrzymanego w stylistyce klasycyzującego modernizmu o cechach narodowych. Zaprojektował ponadto modernistyczny kościół w miejscowości Polichna, Dom Ludowy w Krasnymstawie, a także ponad trzydzieści kamienic, willi oraz budynków publicznych w Lublinie i innych miejscowościach regionu, noszących cechy nowoczesnej architektury lat 30. XX wieku.

Życiorys

Urodził się w Urzędowie w powiecie kraśnickim, gdzie również uczęszczał do szkoły powszechnej. Gimnazjum ukończył w roku 1912 w Lublinie. Studiował na Politechnice Warszawskiej w latach 1916-1923^[1], do czego wcześniej przygotowywał się jako wolny słuchacz w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w latach 1913-1914. Wśród jego profesorów na Politechnice byli m.in. Józef Pius Dziekoński, Stanisław Noakowski i Czesław Przybylski^[2]. Dyplom w dziedzinie architektury uzyskał w roku 1923^[3].

Po studiach powrócił do Lublina, gdzie zatrudnił się jako inspektor budownictwa w Wydziale Budownictwa Magistratu. Równocześnie założył własną pracownię architektoniczną. Pierwsze realizacje były związane z budownictwem mieszkaniowym oraz domami prywatnymi^[4].

Przygotował także projekt rozbudowy kościoła Matki Bożej Częstochowskiej w Podhorcach, zatwierdzony przez Ministerstwo Robót Publicznych w roku 1924. Na miejscu zrujnowanej świątyni powstała ostatecznie neobarokowa budowla z kolumnowym portykiem o starannie wyważonej sylwetce. Kościół ukończono w roku 1926^[5].

Również w 1926 r. wziął udział w konkursie na nową aranżację placu Litewskiego w Lublinie, po czym jego projekt oraz projekt B. Kelles-Krauzego stały się podstawą opracowania warunków zagospodarowania placu^[6]. W 1928 r. opracował projekt, a w 1929 dokonał przebudowy niewielkiego kościoła w Ostrówku^[7].

Kościół św. Jana Marii Vianney w Polichnie

W latach 1929-1931 zaprojektował i nadzorował budowę kościoła św. Jana Marii Vianney w miejscowości Polichna, łączącego cechy modernistyczne ze stylem narodowym^[8]. Jego kształt określała wydłużona fasada z wieżą i charakterystycznym arkadowym podcieniem, wzorowanym na tzw. sobotach, stosowanych w tradycyjnym budownictwie drewnianym. W samym Lublinie projektował w tym czasie kamienice, m.in. budynek przy ul. Wieniawskiej 6 (wspólnie z H. Bekkerem), ukończony w roku 1932^[9].

Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela w Lublinie

Widok od strony cmentarza

Fasada

W roku 1935 została wybudowana według jego projektu kaplica przedpogrzebowa mieszcząca się w obrębie nowego cmentarza przy ul. Unickiej, obecnie kościół rektoralny pw. Najświętszego Zbawiciela^[10]. Wyróżniająca się malowniczą, zwartą bryłą o dopracowanych proporcjach budowla ta została zaprojektowana w stylistyce klasycyzującego modernizmu o cechach narodowych z widocznymi nawiązaniami do gotycko-renesansowej fary w Kazimierzu Dolnym^[11].

Utrzymywał kontakt z międzywojennym środowiskiem artystycznym Lublina, angażował się w działalność Koła Architektów, uczestniczył w badaniach etnograficznych animatora kultury, malarza, fotografa i kolekcjonera Wiktora Ziółkowskiego^[12] oraz Janusza Świeżego, badacza strojów regionalnych, dotyczących sztuki ludowej Lubelszczyzny^[13]. Był również członkiem Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej^[14](SARP), powstałego w roku 1934.

Lublin, kamienica przy ul. Chopina 19

W latach 1935-1939 po odejściu z posady w magistracie skupił się na zamówieniach architektonicznych, realizując m.in. kamienice przy ul. Skłodowskiej i Chopina, a także wille prywatne na nowym osiedlu Czechów Dolny^[15]. Projekty te były utrzymane w minimalistycznej i funkcjonalnej tendencji modernistycznej zbliżonej do rozwiązań grupy Preasens, jak np. willa przy ul. Nowickiego w Lublinie. Podobne podejście reprezentowały projekty reklamowe i użytkowe, m.in. kiosk z roku 1930^[16].

A. Gruchalski – projekt kiosku

W miejscowościach regionu lubelskiego zbudował w tym czasie szereg szkół^[17], które spełniały ówczesny postulat polepszenia warunków szkolnictwa powszechnego.

Tuż przed wojną zrealizował także Dom Ludowy w Urzędowie (1938) oraz Dom Związku Strzeleckiego w Parczewie (1938), gdzie zaprojektował również szkołę handlową, której nie zdążono już wybudować^[18].

Krasnostawski Dom Kultury w roku 1961 – stan według projektu A. Gruchalskiego przed przebudową

W połowie roku 1939 rozpoczęto wznoszenie według jego projektu nowoczesnego Domu Ludowego (kino-teatru) w Krasnymstawie (obecnie Krasnostawski Dom Kultury), którego budowę dokończono już po wojnie^[17]. Obiekt ten odznaczał się oryginalną modernistyczną fasadą skomponowaną z brył ograniczonych ryzalitami w kształcie półkolistych wież. Elewację zwieńczono zgeometryzowaną attyką, odwołującą się do architektury renesansowej. Zachowany autorski projekt zakładał ustawienie na jej szczytach czterech rzeźb w stylu art déco, czego jednak nie wykonano^[19]. W istniejącym dziś budynku element ten został całkowicie zmieniony przez kolejne przebudowy.

Wybuch II wojny światowej zastał go w Lublinie. Aresztowany 9 listopada 1939 na początku Sonderaktion skierowanej przeciwko inteligencji lubelskiej, został zwolniony po krótkim uwięzieniu na Zamku^[20]. Później musiał się ukrywać. Był poszukiwany przez Niemców za działalność konspiracyjną. Zginął w roku 1943, podczas obławy, zastrzelony na ulicy w Urzędowie^[21].

Został pochowany na cmentarzu w Urzędowie.

W roku 2014 kościół pw. Najświętszego Zbawiciela w Lublinie został wpisany do rejestru zabytków^[22].

Życie prywatne

W roku 1919 ożenił się z nauczycielką Katarzyną Wołowicz^[23], siostrą profesora oraz inspektora szkół miejskich we Lwowie, Leopolda Wołowicza. Ich córka Krystyna Bunsch-Gruchalska (1920-2013) była krakowską malarką i poetką^[24].

Przypisy

Bibliografia

• A. Gruchalski, Na marginesie sprawy budownictwa mieszkaniowego w m. Lublinie, „Technik  Lubelski” 1931, nr 1.
• Aleksander Gruchalski. W: S. Łoza: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa: 1954, s. 104.
• Warszawska Szkoła Architektury 1915–1965. 50-lecie Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, pr. zb., Warszawa 1967. s. 277, 299.
• H. Gawarecki, O dawnym Lublinie, Lublin 1974.
• H. Gawarecki: Rozwój urbanistyczny i architektoniczny miasta w latach 1918–1938. W: red. S. Krzykała: Dzieje Lublina. Lublin: 1975, s. 243–265.
• red. I. Kochanowska: Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, Województwo lubelskie. T. 22. Lublin: 1995.
• Archidiecezja Lubelska. Historia i administracja, Marek TomaszM.T. Zahajkiewicz (red.), WłodzimierzW. Bielak, Lublin: Kuria Metropolitalna, 2000, s. 385-386, ISBN 83-87143-71-5, OCLC 830272679 .
• Architektura modernizmu, ElżbietaE. Przesmycka (red.), Lublin: Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, 2008, s. 103-104, 121, ISBN 978-83-7497-067-9, OCLC 750527391 .
• H. Mącik: Kaplica na cmentarzu przy ulicy Unickiej w Lublinie. Teatr NN. PL. [dostęp 2015-12-20].
• A. Frąckiewicz, Sprawozdanie Wydziału Rejestru Zabytków i Dokumentacji Zabytków WUOZ w Lublinie z działalności merytorycznej w 2014 r., „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego” 2015, s. 170.
• A. Stawinoga. Zabytki nieruchome objęte ochroną konserwatorską poprzez wpis do wojewódzkiego rejestru zabytków „A” w 2014 r.. „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, s. 220-221, 2015. 
• J. Żywicki, Aleksander Gruchalski (1894-1943), „Leksykon Lublin”, Teatr NN. PL. [dostęp 20-12-2015]
• J. Żywicki. Aleksander Gruchalski – lubelski architekt okresu międzywojennego. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, s. 51-65, 2015. 

Linki zewnętrzne

• Kościół na cmentarzu przy ul. Unickiej w Lublinie.
• Aleksander Gruchalski [w:] Leksykon Lublin, Teatr NN.
• J. Żywicki, Aleksander Gruchalski – lubelski architekt okresu międzywojennego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2015, nr 2.