Aleksandreida

Aleksandreida, fragment ormiańskiego iluminowanego rękopisu z XIV wieku

Aleksandreida (Romans o Aleksandrze) – zachowane w różnych, wielojęzycznych redakcjach zbiory legend poświęconych postaci Aleksandra Wielkiego[1].

Wersje językowe

Pierwsza wersja Romansu powstała prawdopodobnie w Aleksandrii w epoce hellenistycznej, choć najwcześniejsze zachowane redakcje pochodzą z późnej starożytności. Autorstwo Romansu przypisywano w starożytności Kallistenesowi, nadwornemu historykowi Aleksandra Wielkiego, choć fakt, że w Romansie znajduje się scena śmierci Aleksandra dowodzi, że jest to niemożliwe (Kallistenes zmarł przed Aleksandrem). Anonimowego autora Romansu często nadal nazywa się pseudo-Kallistenesem.

Dzieło zachowane jest do dzisiaj w kilkunastu redakcjach (ich rozpiętość czasowa waha się między IV a XVI w.) greckich, łacińskich, armeńskich i syriackich, a także w większości wernakularnych języków europejskich. Od IX wieku utwór był kilkakrotnie przekładany na łacinę; największe jednak zainteresowanie wzbudziło tłumaczenie archiprezbitera Leona z Neapolu (ok. X/XI wiek) pt. Historia Alexandri Magni regis Macedonie de preliis. Zostało wydrukowane w 1473.

W Polsce utwór znany od XIII wieku, zaś po raz pierwszy przetłumaczony został w 1510 przez Leonarda z Bończy. W druku pojawił się dopiero w 1920 pod tytułem Historia Aleksandra Wielkiego króla Macedońskiego o walkach (tom 9. "Prac filozoficznych"). W 1550 ukazało się drukiem drugie polskie tłumaczenie łacińskiego pierwowzoru – Historia o żywocie Aleksandra Wielkiego, wznawianie do XVIII wieku.

Charakterystyka

Romans o Aleksandrze, choć ma rzekomo być dziełem historyka Kallistenesa, nie ma charakteru dzieła historycznego. Zawiera w dużej części materiał legendarny, opisując spotkania Aleksandra z mitycznymi bestiami i postaciami (Talestris, królowa Amazonek), podróże do baśniowych krain (ziemia wiecznej ciemności, zejście na dno oceanu) i cudowne czyny i wydarzenia (poczęcie Aleksandra za pomocą magii przez faraona Nektanebona, budowa przez króla Wrót Aleksandra, za którymi zamknięto rasy potworów). Duże znaczenie mają wszelkiego rodzaju proroctwa i wróżby.

Tekst Romansu jest niejednorodny gatunkowo: obok partii typowo narracyjnych zawiera elementy epistolograficzne (listy Aleksandra do matki Olimpias, listy do Arystotelesa). Ważnym składnikiem dzieła są ekskursy o charakterze etnograficznym (w starożytnym znaczeniu tego słowa) - opisy ziem i ludów odwiedzonych przez Aleksandra i jego żołnierzy.

Wartość historyczna Romansu jest niewielka, choć np. opisy wyprawy perskiej uważane są przez uczonych za oparte na faktach. Rola Romansu w dziejach kultury europejskiej związana jest przede wszystkim z jego wpływem na rozwój literatur narodowych; wpływy Romansu widać choćby w całym gatunku romansu rycerskiego; (por. poczęcie Aleksandra i poczęcie króla Artura). Motywy przejęte z Romansu pojawiają się powszechnie w literaturze i kulturze europejskiej. To właśnie ten tekst utrwalił legendarny obraz Aleksandra Wielkiego jako idealnego władcy, wzoru dobrego króla. W Romansie bardzo często pojawiają się niekonsekwencje historyczne i anachronizmy (np. Aleksander w orientalnych wersjach jest wzorowym muzułmaninem, w europejskich bogobojnym wyznawcą chrześcijaństwa). Przekaz tradycji Romansu w kulturze Europy i Orientu jest znakomitym przykładem tendencji synkretycznych i przenikania się rozmaitych kultur. Podsumowując kulturowe znaczenie i charakter Romansu, jeden z najwybitniejszych znawców tematu, R. Stoneman, napisał: "Najlepszą współczesną analogią wydaje się nie literatura, a film. Romans o Aleksandrze to Ewangelia Aleksandra sfilmowana przez Cecile'a B. DeMille'a"[2].

Wydania przekładów i literatura

  • Boyle, J. A., "The Alexander Romance In The East And West", Bulletin Of The John Rylands University Library Of Manchester, 1977, Volume 60, s. 19-20.
  • Budge, E. A. W., The History Of Alexander The Great Being The Syriac Version Of The Pseudo-Callisthenes, Cambridge University Press, 1889.
  • Cary, G., The Medieval Alexander, Cambridge, 1956
  • Gero, S., "The Legend Of Alexander The Great In The Christian Orient", Bulletin Of The John Rylands University Library Of Manchester, 1993, Volume 75.
  • Gosman, Martin, "Le roman de toute chevalerie et le public visé: la légende au service de la royauté". In Neophilologus 72, 1988, s. 335-343.
  • Gosman, Martin, "Le roman d'Alexandre et les "juvenes": une approche socio-historique". In Neophilologus 66, 1982, s. 328-339.
  • Gosman, Martin, La légende d'Alexandre le Grand dans la littérature française du douzième siècle. Rodopi, 1997. ISBN 90-420-0213-1.
  • Harf-Lancner, Laurence (przekł. i komentarz), Armstrong and al. (wydawcy) (1994). Le roman d'Alexandre, Livre de poche. ISBN 2-253-06655-9.
  • Krystyna Secomska: Legenda Aleksandra Wielkiego w "Pantheonie" sandomierskim z 1335 roku. Wrocław 1977.
  • Nowotka Krzysztof (przekład, wstęp i komentarz), "Fontes Historiae Antiquae XIV: Pseudo-Kallistenes, Romans o Aleksandrze", UAM 2014, ISBN 978-83-232-2020-6.
  • Southgate, Minoo (przekł.), Iskandarnamah : a Persian medieval Alexander-romance. New York: Columbia Univ. Press, 1978. ISBN 0-231-04416-X.
  • Stoneman, Richard (przekł. i wydanie), The Greek Alexander Romance. New York: Penguin 1991, ISBN 0-14-044560-9.
  • Wolohojian, A. H., The Romance of Alexander the Great by Pseudo-Callisthenes (przekład wersji armeńskiej ), Columbia University Press, 1969.

Przypisy

  1. ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 37. ISBN 978-83-233-4066-9.
  2. ↑ "The best modern analogy is not with literature but with film. The Alexander Romance is Cecil B. de Mille’s Gospel of Alexander." (Stoneman, 1991, Introduction)

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Alexander romance. Armenian illuminated manuscript of XIV century (Venice, San Lazzaro, 424).jpg
Alexander romance. Armenian illuminated manuscript of XIV century (Venice, San Lazzaro, 424)