Alfabet kazachski
.JPG)
Do zapisu języka kazachskiego używane są następujące alfabety:
- alfabet cyrylicki – wprowadzony do użytku w 1940 r. w Kazachstanie. Alfabet oparty na cyrylicy używany jest przez ludność kazachską w Kirgistanie, Rosji, Turkmenistanie i Uzbekistanie, a także w Mongolii i innych krajach dawnego ZSRR.
- alfabet łaciński – dekretem Prezydenta nr 569 z dnia 26 października 2017 r. wprowadzono nakaz zastąpienia cyrylicy alfabetem łacińskim do 2025 r.[1][2] W latach 1929–1940 na obszarze ZSRR i Mongolskiej Republiki Ludowej obowiązywał zapis alfabetem janalif.
- alfabet arabski – wykorzystywany w Chińskiej Republice Ludowej. Używany również przez kazachską diasporę w Afganistanie, Iranie i Pakistanie.
Alfabety używane obecnie
Cyrylicki
Alfabet oparty na cyrylicy, składający się z 42 liter, stosowany do zapisu języka w Kazachstanie i Mongolii. Jego twórcą jest Sarsen Amanżołow. Alfabet został oficjalnie wprowadzony do użytku w 1940 r.[3][4] W 1951 r. literę Ӯ zastąpiono literą Ұ, а w 1957 r. wprowadzono literę Ё[5][6]. Do 1957 r. litery charakterystyczne dla języka kazachskiego zapisywano na końcu alfabetu[7].
| А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н |
| Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ұ ұ |
| Ү ү | Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | І і | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Kodowanie
Umieszczanie alfabetu kazachskiego na klawiaturze przed rozpowszechnieniem systemów operacyjnych i edytorów tekstu z obsługą Unikodu był często niewygodny z powodu problemów z 8-bitowym kodowaniem alfabetu kazachskiego oraz brakiem standardowych czcionek. W związku z tym zaproponowano ponad 20 wariantów 8-bitowych kodowań alfabetu kazachskiego opartego na cyrylicy[8].
Przyjęto następujące standardy kodowań 8-bitowych: ST RK 920-91 dla DOS (odmiana jednobajtowej strony kodowej CP866) oraz ST RK 1048–2002 dla Microsoft Windows (odmiana jednobajtowej strony kodowej Windows-1251).
Standardy te nie otrzymały jednak wsparcia na poziomie systemu operacyjnego i wymagały instalacji sterowników innych firm. Dziś powszechnie stosowany jest standard UTF-8.
Układ klawiatury komputerowej przystosowanej do zapisu języka kazachskiego:
Łaciński
Alfabet oparty na łacińskim wprowadzono 26 października 2017 r. dekretem prezydenta Kazachstanu. 9 października 2017 r. przedstawiono projekt przejścia z zapisu cyrylicą na zapis łacinką[9]. 19 lutego 2018 r. we wspomnianym dekrecie wprowadzono zmiany w części dotyczącej alfabetu[10]. Zaplanowano przeprowadzenie procesu zmiany zapisu na lata 2017–2025[11].
| A a | Á á | B b | D d | E e | F f | G g | Ǵ ǵ | H h |
| İ i | I ı | J j | K k | L l | M m | N n | Ń ń | O o |
| Ó ó | P p | Q q | R r | S s | T t | U u | Ú ú | V v |
| Y y | Ý ý | Z z | Sh sh | Ch ch |
W styczniu 2021 przedstawiono projekt prezydenckiego dekretu prezentującego kolejną propozycję alfabetu łacińskiego dla języka kazachskiego. W kwietniu tego samego roku projekt zaktualizowano zmieniając sposób transkrypcji litery ң z ŋ na ñ. Według planów przejście na zapis łaciński ma rozpocząć się w 2023 roku[12].
| A a (А а) | Ä ä (Ә ә) | B b (Б б) | D d (Д д) | E e (Е е) | F f (Ф ф) | G g (Г г) | Ğ ğ (Ғ ғ) | H h (Х х/Һ һ) |
| I ı (І і) | İ i (И и) | J j (Ж ж) | K k (К к) | L l (Л л) | M m (М м) | N n (Н н) | Ñ ñ (Ң ң) | O o (О о) |
| Ö ö (Ө ө) | P p (П п) | Q q (Қ қ) | R r (Р р) | S s (С с) | Ş ş (Ш ш) | T t (Т т) | U u (U u) | Ū ū (Ұ ұ) |
| Ü ü (Ү ү) | V v (В в) | Y y (Ы ы) | Z z (З з) | İo io (Ё ё) | İu iu (Ю ю) | İa ia (Я я) |
Projekt dekretu nie wskazuje sposobu transliteracji ц, ч, щ i э.
Arabski
Zapis alfabetem arabskim obowiązuje w prefekturach Altay i Ili w Regionie Autonomicznym Sinciang-Ujgur[13] w Chinach. Zmodyfikowany alfabet arabski używany jest także w Iranie i Afganistanie.
Alfabet kazachski oparty na arabskim zawiera 29 liter i jeden znak diakrytyczny: hamzę. Pismo zapisywane jest od prawej strony do lewej.
| Litery arabskie alfabetu kazachskiego | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Postać podstawowa | Postać w zależności od miejsca w słowie | Nazwa kazachska | Odpowiednik w cyrylicy | |||
| izolowana | końcowa | środkowa | początkowa | |||
| 0627 ا | FE8D ﺍ | FE8E ﺎ | – | әліп | а, ә | |
| 0628 ب | FE8F ﺏ | FE90 ﺐ | FE92 ﺒ | FE91 ﺑ | ба | б |
| 067E پ | FB56 ﭖ | FB57 ﭗ | FB59 ﭙ | FB58 ﭘ | пе (ба үш ноқат) | п |
| 062A ت | FE95 ﺕ | FE96 ﺖ | FE98 ﺘ | FE97 ﺗ | та | т |
| 062C ج | FE9D ﺝ | FE9E ﺞ | FEA0 ﺠ | FE9F ﺟ | жійм | ж |
| 062D ح | FEA1 ﺡ | FEA2 ﺢ | FEA4 ﺤ | FEA3 ﺣ | ха | х |
| 062F د | FEA9 ﺩ | FEAA ﺪ | – | дәл | д | |
| 0631 ر | FEAD ﺭ | FEAE ﺮ | – | ре | р | |
| 0632 ز | FEAF ﺯ | FEB0 ﺰ | – | зайн | з | |
| 0633 س | FEB1 ﺱ | FEB2 ﺲ | FEB4 ﺴ | FEB3 ﺳ | сыйн | с |
| 0634 ش | FEB5 ﺵ | FEB6 ﺶ | FEB8 ﺸ | FEB7 ﺷ | шыйн (сыйн үш ноқат) | ш |
| 0639 ع | FEC9 ﻉ | FECA ﻊ | FECC ﻌ | FECB ﻋ | айн | ғ |
| 0641 ف | FED1 ﻑ | FED2 ﻒ | FED4 ﻔ | FED3 ﻓ | фа | ф |
| 0642 ق | FED5 ﻕ | FED6 ﻖ | FED8 ﻘ | FED7 ﻗ | қаф | қ |
| 0643 ك | FED9 ﻙ | FEDA ﻚ | FEDC ﻜ | FEDB ﻛ | кәф | к |
| 06AF گ | FB92 ﮒ | FB93 ﮓ | FB95 ﮕ | FB94 ﮔ | гәф | г |
| 0644 ل | FEDD ﻝ | FEDE ﻞ | FEE0 ﻠ | FEDF ﻟ | ләм | л |
| 0645 م | FEE1 ﻡ | FEE2 ﻢ | FEE4 ﻤ | FEE3 ﻣ | мійм | м |
| 0646 ن | FEE5 ﻥ | FEE6 ﻦ | FEE8 ﻨ | FEE7 ﻧ | нұн | н |
| 06AD ڭ | FBD3 ﯓ | FBD4 ﯔ | FBD6 ﯖ | – | неп (кәф үш ноқат) | ң |
| 06D5 ە | FEE9 ﻩ | FEEA ﻪ | – | һә | е | |
| 0648 و | FEED ﻭ | FEEE ﻮ | – | уау | о, ө | |
| 06C7 ۇ | FBD7 ﯗ | FBD8 ﯘ | – | уау дамма | ұ, ү | |
| 06CB ۋ | FBDE ﯞ | FBDF ﯟ | – | уау үш ноқат | у (ў) | |
| 06C6 ۆ | FBD9 ﯙ | FBDA ﯚ | – | уау құсбелгі | в | |
| 0649 ى | FEEF ﻯ | FEF0 ﻰ | FBE9 ﯩ | FBE8 ﯨ | я | ы, і |
| 064A ي | FEF1 ﻱ | FEF2 ﻲ | FEF4 ﻴ | FEF3 ﻳ | я екі ноқат | й |
| – | FEFB ﻻ | FEFC ﻼ | – | ләм-әліп | ла, лә | |
| 0674 ٴ | – | һәмзе (дәйекше) | – | |||
Przykład tekstu
Artykuł 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka:
| Zapis alfabetem cyrylickim | Zapis alfabetem arabskim | Zapis alfabetem łacińskim | Wersja polska |
| Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. | بارلىق ادامدار تۋمىسىنان ازات جانە قادىر-قاسيەتى مەن كۇقىقتارى تەڭ بولىپ دۇنيەگە كەلەدى. ادامدارعا اقىل-پاراسات، ار-وجدان بەرىلگەن، سوندىقتان ولار ٴبىر-بىرىمەن تۋىستىق، باۋىرمالدىق قارىم-قاتىناس جاساۋلارى ٴتيىس. | Barlyq adamdar ty’mysynan azat ja’ne qadir-qasi’eti men quqyqtary ten’ bolyp du’ni’ege keledi. Adamdarg’a aqyl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondyqtan olar bir-birimen ty’ystyq, bay’yrmaldyq qarym-qatynas jasay’lary ti‘is. | Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Andrzej Łomanowski: Kazachstan zmienia alfabet z cyrylicy na łaciński. rp.pl, 2017-10-29. [dostęp 2017-11-10].
- ↑ О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику (O zmianie zapisu języka kazachskiego) (ros.). akorda.kz, 2017-10-26. [dostęp 2017-10-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-27)].
- ↑ O pieriewodie kazachskoj pisʹmiennosti s łatinizirowannogo na nowyj ałfawit na osnowie russkogo. W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
- ↑ Iz istorii kazachskogo ałfawita: arabskaja grafika – łatinica – kirillica (ros.). tengrinews.kz. [dostęp 2018-08-19].
- ↑ Ob izmienienii naczertanija bukwy «ӯ» kazachskogo ałfawita. W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
- ↑ Razwitije kazachskogo sowietskogo jazykoznanija. Nauka, 1980, s. 128.
- ↑ Ob utocznienii poriadka raspołożenija bukw kazachskogo ałfawita i ob utwierżdienii «Osnownych prawił orfografii kazachskogo jazyka». W: Sbornik zakonow Kazachskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Kazachskoj SSR, 1938–1981. T. 1.
- ↑ Tiernistyj putʹ kompjutiernych kodirowok kazachskogo jazyka ili kakniechoroszo naruszatʹ standart (ros.). sci.kz. [dostęp 2018-08-19].
- ↑ Kak wygladit projekt ałfawita kazachskogo jazyka na łatinice (ros.). zakon.kz. [dostęp 2018-08-19].
- ↑ Priezidient Riespubliki Kazachstan: O wniesienii izmienienija w Ukaz Priezidienta Riespubliki Kazachstan ot 26 oktiabria 2017 goda № 569 «O pieriewodie ałfawita kazachskogo jazyka s kiriłlicy na łatinskuju grafiku» (ros.). akorda.kz. [dostęp 2018-08-19].
- ↑ Prezydent Republiki Kazachstan: O pieriewodie ałfawita kazachskogo jazyka s kiriłlicy na łatinskuju grafiku (ros.). akorda.kz. [dostęp 2018-08-19].
- ↑ z, Новый казахский алфавит на латинице: представлен проект указа Президента, Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz, 22 kwietnia 2021 [dostęp 2021-07-26] (ros.).
- ↑ Minglang Zhou: Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages, 1949-2002. Mouton de Gruyter, s. 149. ISBN 3-11-017896-6.
Media użyte na tej stronie
Kazakh latin alphabet from ABC-book (1924)