Autokrator

Autokratōr (grecki: αὐτοκράτωρ, dosłownie "samowładca", "ten który rządzi samodzielnie") – grecki tytuł używany w stosunku do jednostek posiadających absolutną władzę, niemających nad sobą żadnego zwierzchnika. Przysługiwał on greckim i bizantyjskim, naczelnym dowódcom wojskowym, a później cesarzom. Autokrator stał się z biegiem czasu tytułem władcy - w wyniku utożsamienia z łacińskim określeniem imperator. We współczesnej grece zachowuje on swoje dawne znaczenie. W stosunku do władczyń używa się określenia αὐτοκράτειρα (autokrateira). Od terminu autokrator pochodzi autokracja, nazwa systemu sprawowania rządów.

Historia

Określenie autokrator pojawia się w źródłach pod koniec V wieku p.n.e. w odniesieniu do dowódców wojskowych. Początkowo nie funkcjonował on jako oddzielny tytuł, ale jako wyróżnik takiego generała, który posiadał całkowitą kontrolę nad armią, będącego wodzem naczelnym. Tacy dowódcy byli wówczas określani jako stratēgos autokratōr. W starożytnych Atenach stratēgoi autokratores byli wodzami o znacznym stopniu autonomii, mogli podejmować wiele ważnych decyzji, dotyczących wojska bez konieczności konsultowania ich z władzą cywilną. Takie uprawnienia zyskiwali stratedzy, którzy mieli przez dłuższy czas prowadzić działania wojenne w znacznej odległości od Aten, na przykład w czasie walk na Sycylii. Fakt posiadania absolutnej władzy nad powierzoną armią nie oznaczał jednak, że po powrocie z wojny posunięcia i decyzje danego wodza nie były oceniane i rozliczane przez władze[1].

Podobny system funkcjonował w wielu innych greckich poleis, na przykład w Syrakuzach, gdzie całkowita zwierzchność nad armią była podstawą władzy tamtejszych tyranów. Częstą praktyką było powoływanie naczelnego wodza w przypadku sojuszu kilku miast lub związków, mającego przewodzić połączonej armii. Początkowo był to więc tytuł mający ścisły związek z wojskiem. Autokrator zachował swoje militarne konotacje także w czasach panowania macedońskich królów w Grecji, kiedy to po raz pierwszy przysługiwał koronowanym władcom[2]. Strategiem autokratorem był zarówno Filip II, jak i Aleksander Wielki[3], choć jeszcze wtedy wynikało to nie z władzy politycznej, ale z faktu, iż byli naczelnymi dowódcami wojsk swoich greckich sojuszników i poddanych.

Przejście tytułu autokrator na władców wiąże się z podbojem świata greckiego przez Rzym. Zmiana nie dokonała się jednak od razu. Na początku rzymskiego panowania określenie autokrator było odpowiednikiem wojskowych tytułów republiki. Na przykład Polibiusz uważał, iż autokrator jest odpowiednikiem rzymskiego dyktatora[4], a Plutarch utożsamiał je z honorowym tytułem imperatora, nadawanym zwycięskiemu wodzowi, aby mógł odbyć triumf. Ewolucja autokratora w stronę tytułu władcy była zatem najprawdopodobniej spowodowana takim samym procesem w przypadku określenia imperator i wynikała z przemian ustrojowych imperium rzymskiego.

Cesarze rzymscy, a potem wschodniorzymscy, tytułowali się po grecku wyłącznie jako autokratorzy aż do czasów Herakliusza, który w 629 roku zaczął używać tytułu basileus[5]. Autokrator był przez pewien czas używany tylko okazyjnie, aż do IX wieku, kiedy cesarze bizantyjscy zaczęli w swojej oficjalnej tytulaturze określać się mianem βασιλεύς καὶ αὐτοκράτωρ, basileus kai autokratōr, co powszechnie tłumaczy się jako "imperator i autokrata". Używanie tytułu autokraty jest w pełni potwierdzone od 912, a praktyka ta utrzymywała się cały czas, o czym świadczą na przykład chryzobulle z XI wieku i liczne manuskrypty[5]. Za rządów Paleologów tytuł autokraty przysługiwał potomkowi cesarza wyznaczonemu na następcę tronu.

W czasach bizantyjskich określenia autokrator używano również w stosunku do dowódców wojskowych, określając ich tak, jak starożytni Grecy mianem stratēgos autokratōr[5]. Tytuł ten przysługiwał na przykład Belizariuszowi w VI wieku, jak i Dawidowi Arianitesowi w XI wieku[6].

Tytulaturę bizantyjską zapożyczyli między innymi bałkańscy Słowianie, a później władcy rosyjscy. Carowie bułgarscy w okresie drugiego państwa bułgarskiego tytułowali się "W Chrystusie, wierny Bogu, Imperator i Autokrata wszystkich Bułgarów, Rzymian i Wołochów". Serbski monarcha, Stefan Duszan używał tytułu "basileus i autokrata Serbów i Rzymian", a rosyjscy carowie określali się jako "Imperatorzy i Autokratorzy wszystkich Rusinów".

Bibliografia

  • Ostrogorski Georg, Dzieje Bizancjum, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008
  • Ziółkowski Adam, Historia powszechna: Starożytność, Warszawa, PWN, 2009.

Przypisy

  1. ↑ Pritchett William Kendrick, The Greek state at war, Wydawnictwo Uniwersytetu Kalifornijskiego, 1974
  2. ↑ Diodor Sycylijski, XVI.89.1-3
  3. ↑ Diodor Sycylijski, XVII.4.9
  4. ↑ Polibiusz, "Dzieje Rzymu", III.86.7
  5. ↑ a b c Kazhdan Alexander, The Oxford Dictionary of Byzantium, Wydawnictwo Uniwersytetu Oxford, 1991
  6. ↑ Stephenson Paul, The Legend of Basil the Bulgar-Slayer, Wydawnictwo Uniwersytetu Cambridge, 2003