Błąd językowy

Błąd językowy – niezamierzone odejście od zasad systemu językowego[1]. Termin bywa rozumiany i definiowany na rozmaite sposoby – różne ujęcia funkcjonują m.in. na gruncie normatywistyki, językoznawstwa opisowego, językoznawstwa stosowanego oraz teorii przekładu. Pod pojęcie błędów językowych podkłada się szereg zjawisk, mniej lub bardziej związanych z językiem i lingwistyką: wyrażenia niegramatyczne, naruszenia reguł pragmatycznych, odejścia od preskrypcji językowych, właściwości interjęzykowe, omyłki ortograficzne oraz nietypowe formy interpunkcji[2].

Rozumienie zagadnienia

W tradycji normatywistycznej mianem błędów językowych określa się formy nienależące do kanonu języka standardowego, niezgodne z jego normą[3] lub obowiązującą kodyfikacją[4], czyli ujęciem tejże normy w autorytatywnych źródłach, m.in. słownikach[5]. Niekiedy do błędów zalicza się także formy standardowe, które należą do mniej formalnych rejestrów[6], a także odstępstwa od przepisów ortograficznych, choć ortografia stanowi formalnie element zewnętrzny wobec systemu językowego[7]. Podejście normatywizmu nie spotyka się z szeroką akceptacją w zachodniej lingwistyce[8], ale tworzy istotną część potocznych postaw językowych[3].

W ujęciu językoznawczym błędy określa się jako uchybienia w spontanicznej praktyce językowej[9]. Błędy po stronie mówiącego objawiają się np. niedokończeniem wypowiedzi bądź omyłkowym ustawieniem dźwięków lub morfemów (mowa wówczas o przejęzyczeniach)[9]. Błędy po stronie słuchającego polegają np. na mylnym zinterpretowaniu wypowiedzi lub kształtu form językowych[9]. Błąd powstaje również wtedy, gdy rodowity użytkownik języka, operujący swoim dialektem, w chybiony sposób dostosowuje rodzimą odmianę języka do zasad języka standardowego (dochodzi do tzw. hiperkorekcji)[10].

W badaniach z zakresu akwizycji języka drugiego pojęcie błędu (ang. error; błąd sensu stricto[11]) odnosi się do uchybień językowych popełnianych przez osoby uczące się języka, których podłożem jest niedostateczne jego opanowanie[12]. Natomiast mianem pomyłek (ang. mistakes; błędy sensu largo[11]) określa się niesystematyczne, doraźne odstępstwa od przyswojonych zasad (usterki performancji), łatwe do skorygowania[9]. Nauczyciele języków obcych w charakterze ramy odniesienia stosują przeważnie dialekt standardowy[13].

Pojęcie błędu funkcjonuje także w kontekście oceny wypracowań, gdzie przybiera zasadniczo odmienny sens[9]. W teorii przekładu mówi się zaś o błędach tłumaczeniowych (translacyjnych), wynikających np. z braku kompetencji tłumaczeniowych lub mylnej interpretacji tekstu źródłowego[14]. Błąd translacyjny może również polegać na użyciu sformułowania niespotykanego w języku docelowym, np. nieutrwalonej kalki[15].

Pojęcie błędu a językoznawstwo

Za jedno z podstawowych założeń współczesnego językoznawstwa uznaje się zarzucenie podejścia preskryptywnego i przyjęcie stanowiska deskryptywnego, oznaczającego ścisłe skoncentrowanie badań lingwistycznych na analizie faktycznej postaci języka. Podejście preskryptywne stało się przedmiotem krytyki, a jego zwolennikom zarzucano, że formułują sądy i przepisy poprawnościowe w oparciu o niejasne naukowo kryteria. Niektórzy lingwiści, a w szczególności przedstawiciele amerykańskiej szkoły strukturalistycznej, poszli o krok dalej i przyjęli stanowisko, że w języku nie istnieje pojęcie błędu. Pogląd ten stracił na znaczeniu wraz z pojawieniem się gramatyki transformacyjno-generatywnej. Zaczęto wówczas czynić rozróżnienie między kompetencją a performancją językową, czyli znajomością języka i realizacją aktu mowy[16].

Przyjmuje się, że performancja językowa jest ściśle uzależniona od posiadanej kompetencji, lecz kształtują ją również czynniki zewnętrzne, takie jak ograniczenia pamięci i stan psychologiczny mówiącego. Czynniki te nie pozostają bez wpływu na kształt praktyki mownej, gdyż wywołują różnego rodzaju lapsusy językowe, choć nie rzutują one na faktyczną znajomość języka[17]. Istnieje zatem konieczność odróżniania wypowiedzi dewiacyjnych od niedewiacyjnych, przy czym rozróżnienie to powinno się opierać na poczuciu rodowitego użytkownika języka[16]. W językoznawstwie zakłada się, że rodowitych użytkowników języka z definicji cechuje zdolność generowania sformułowań idiomatycznych, sensownych i poprawnych gramatycznie, a także umiejętność oceniania wypowiedzi innych osób w oparciu o przyswojoną wiedzę. Z tej perspektywy osoby dorosłe nie popełniają z zasady systematycznych błędów w swojej mowie ojczystej[18], choć mogą od czasu do czasu generować omyłki słowne (przejęzyczenia, malapropizmy), mające z założenia charakter doraźny i nietrwały[19][20]. Jak stwierdza John B. Dalbor: „Dla językoznawcy rzekome błędy native speakerów to w rzeczywistości warianty stylistyczne bądź uzualne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami geograficznymi i społeczno-edukacyjnymi”[21]. Peter Trudgill i Lars-Gunnar Andersson zaś piszą, że sądy poprawnościowe odnoszone do języka native speakerów są zasadniczo sądami socjalnymi, pozbawionymi uzasadnienia językoznawczego[22][20].

Koncepcja błędu odmienna od przedstawionej powyżej funkcjonuje natomiast na gruncie tradycji preskryptywizmu, zgodnie z którą ocena form i wypowiedzi językowych opiera się na odwołaniu do usankcjonowanego zbioru zasad. Za punkt odniesienia dla sądów poprawnościowych może w tym przypadku służyć skodyfikowana norma językowa czy też wzorcowy uzus literacki, praktyka uznanych autorów[4]. Podejście preskryptywne charakteryzuje przede wszystkim poglądy potoczne, spotykane poza naukowymi kręgami językoznawczymi[23], lingwiści zaś przyjmują stanowisko deskryptywne, uwzględniające zjawisko wariacyjności w języku[8][24]. Normatywne nastawienie do problematyki poprawnościowej jest jednocześnie obecne w językoznawstwie krajów byłego bloku wschodniego, gdzie upowszechniły się poglądy na język bardziej skierowane w stronę normatywizmu i homogenizmu[8][24]. W innych kręgach językoznawczych, zwłaszcza zachodnich[25], panuje natomiast stosunkowo otwarty stosunek do różnic językowych: sądy preskryptywne uchodzą za nienaukowe i anachroniczne, a odrębności względem standardu ujmuje się nie w kategorii błędów, lecz jako formy niestandardowe[26][27]. W polskim piśmiennictwie w podobnym znaczeniu stosuje się takie określenia jak „nienormatywny”[28] i „substandardowy”[29].

Brytyjski językoznawca John Lyons stwierdza, że mowę rodowitych użytkowników języka można określać jako błędną; wydanie sądu tego rodzaju ma się jednak wiązać z przyjęciem założenia, że dana osoba, popełniająca domniemany błąd, usiłowała w danym momencie operować językiem standardowym[30]. Lyons stoi bowiem na stanowisku, że o poprawności językowej nie można mówić w kategoriach absolutnych, elementy nienormatywne można zatem, zgodnie z tym spojrzeniem, oceniać jako błędne wyłącznie z perspektywy skodyfikowanego standardu. W podobny sposób pojęcie błędu ujmowała polska lingwistka Alicja Sztuk, opisując definicje formułowane na gruncie polskiego językoznawstwa jako niedopuszczalne z punktu widzenia antropocentrycznej teorii języków[11]. Chorwacki lingwista Mate Kapović proponuje rezerwować pojęcie błędu językowego dla spontanicznych przejęzyczeń w mowie, omyłek tłumaczeniowych (np. niespotykanych kalk językowych) i sformułowań generowanych przez obcokrajowców, w odniesieniu do ustabilizowanej mowy native speakerów sugeruje zaś stosować opozycję standardowy–niestandardowy, przewidując tym samym miejsce dla wszelkiego rodzaju form potocznych i gwarowych[15].

Charakterystyka normatywna

Przykłady błędów językowych

Błąd zewnętrznojęzykowy w nazwie ulicy Gaudíego

Następujący przykład wyjaśnia zależność normatywnego pojęcia błędu (użycia niestandardowego) od normy językowej.

Gramatyka normatywna definiująca kształt polszczyzny standardowej określa na poziomie warstwy wzorcowej regułę, wzór deklinacji zaimka wskazującego ten, ta, to; ci, te, podając paradygmat fleksyjny lub wskazując, że odmienia się według deklinacji przymiotnikowej twardotematowej wylicza formy mianownika rodzaju męskiego (ten), mianownika rodzaju nijakiego (to), biernika rodzaju żeńskiego (tę) jako odbiegające od tego wzorca. Regułę tę da się wyjaśnić tylko z punktu widzenia pewnej tradycji językowej, odczucia użytkowników; jej „prawność” uzasadnia duża liczba tekstów polszczyzny literackiej (sprzed okresu sformułowania reguły), gdzie wystąpiła taka, a nie inna forma. Formy „wyjątkowe” są historycznie umotywowane, ale dla samej normy jest to obojętne. Skądinąd wiadomo, że historycznie umotywowaną formą dopełniacza rodzaju męskiego byłaby forma † togo. W wyniku jednak procesu wyrównywania powstała forma tego (przez analogię np. do otwartego), tę też formę rejestruje skodyfikowana norma.

Z punktu widzenia gramatyki opisowej (deskryptywnej) w formie biernika rodzaju żeńskiego tą nie ma nic szczególnego – jest ona wyrazem faktu, że proces wyrównywania deklinacji zaimka ten do deklinacji przymiotnikowej jeszcze się nie zakończył. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że norma starannej polszczyzny pisanej rejestruje stan sprzed zakończenia tego procesu. Z punktu widzenia języka jako systemu zmiana tę > tą jest przejawem tendencji do usuwania form wyjątkowych. O żywotności tego procesu świadczą też nowsze rozwiązania normatywne, dopuszczające użycie tej formy w normie użytkowej (swobodnej) polszczyzny standardowej. Formę tą zamiast tę spotyka się coraz częściej w tekstach pisanych, np. prasowych, co świadczyć może o tym, że również norma języka starannego, pisanego w niedalekiej przyszłości ulegnie zmianie.

Postać tą (np. z tą kobietą) występuje również w funkcji narzędnika rodzaju żeńskiego; forma tę raczej nie funkcjonuje w tym kontekście, choć może się pojawić jako przejaw hiperpoprawności (przesady poprawnościowej).

Przykładowe zdania:

1. Widziałem tę piękną kobietę. (Forma zgodna z normą wzorcową – Biernik: Widziałem KOGO? tę piękną kobietę).
2. Widziałem tą piękną kobietę. (Forma zgodna z normą użytkową, niezgodna z normą wzorcową[31][32]).
3. Widziałem go z tą kobietą. (Forma zgodna z normą wzorcową i użytkową – Narzędnik: Widziałem Z KIM? z tą kobietą).

Biernik: tę; narzędnik: tą

Przykładami często spotykanych odstępstw fleksyjnych w języku polskim (niezgodnych z normą wzorcową i użytkową polszczyzny standardowej) są formy czasu przeszłego: poszłem, wzięłem (powstałe przez analogię do poszłam, wzięłam; normatywnie: poszedłem, wziąłem). W języku polskim istnieje również postać bezokolicznika wziąść, powstała przez analogię do bezokoliczników z wygłosowym -ść, takich jak siąść[33][34]. Jest upowszechniona w polszczyźnie ustnej[35], choć występuje poza ramy bieżącego języka standardowego (tj. zarówno poza warstwę wzorcową, jak i użytkową).

Jednym z często spotykanych uchybień ortograficznych (co widoczne jest w Internecie) jest stosowanie końcówki „ą” w celowniku liczby mnogiej zamiast końcówki „om” (np. tym ładnym kobietą zamiast tym ładnym kobietom).

Klasyfikacja błędów językowych

Zgodnie ze starożytną jeszcze klasyfikacją opisaną przez Kwintyliana błędy językowe dzielą się na barbaryzmy i solecyzmy. Barbaryzm to użycie formy wyrazu niepoprawnej normatywnie (np. wzięłem), solecyzm natomiast polega na połączeniu poprawnych formalnie wyrazów w nienormatywną konstrukcję składniową (np. używam długopis)[36].

Współczesna polska normatywistyka wyróżnia błędy gramatyczne (fleksyjne, składniowe), leksykalne (słownikowe, frazeologiczne, słowotwórcze), fonetyczne, stylistyczne[37]. Mówi się także o błędach zewnętrznojęzykowych (ortograficznych, interpunkcyjnych), ujawniających się poza systemem języka[37].

Błędy w historii języka

Ponieważ język ewoluuje w sposób ciągły, każda ze zmian może być postrzegana jako błąd w momencie jej zaistnienia. Na przestrzeni historii języka wiele omyłek się utrwala, zakorzenia – a jeśli dany język ma swoją odmianę standardową – innowacje te bywają włączane w jej ramy.

Przykładem jest błąd w analizie syntagm, który stanowi podstawę zjawiska zwanego etymologią ludową. Błąd ten polega na ponownej interpretacji granicy między wyrazami składającymi się na syntagmę. Na przykład syntagma agriotte w języku starofrancuskim przybrała postać la griotte „wiśnia” w dzisiejszym języku francuskim[38]. Analogiczne zjawisko miało miejsce w języku angielskim, gdzie dawnemu wyrażeniu a naddre („wąż”) odpowiada współczesne an adder[39].

W historii języka i standaryzacji językowej utrwalają się także przypadki hiperpoprawności. Na przykład język rumuński zapożyczył węgierski wyraz szám „liczba” w formie samă, która została później zinterpretowana jako forma mołdawska i przekształcona w rumuńską formę seamă[40].

Metateza, czyli inwersja dźwięków lub grup dźwięków w słowie, jest typową omyłką słowną. W historii języka powstaje wiele form metatezy, zarówno w przypadku wyrazów odziedziczonych, jak i zapożyczeń słownikowych. Niektóre z nich przyjmują się w języku standardowym, na przykład:

(łac.) formaticum > (fr.) fromage „ser”[41];
(łac.) periculum > (hiszp.) peligro „niebezpieczeństwo”[41];
(łac.) integrum > (rum.) întreg „wejść”[42];
(węg.) féntereg > ténfereg „błąka się”[43];
(staroangielski) brid > (angielski współczesny) bird „ptak”[39];
(prasłowiański) *berza > (staro-cerkiewno-słowiański) brěza > (serb.-chorw.) breza „brzoza”[44].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ „Rozprawy Komisji Językowej”, 33, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 83.
  2. ↑ Michael Newman, Correctness and its conceptions: The meaning of language form for basic writers, 1996, s. 36 [dostęp 2018-12-02] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-13] (ang.).
  3. ↑ a b Haldur Õim, Estonian in the Changing World, University of Tartu, Department of General linguistics, 1996, s. 124 (ang.).
  4. ↑ a b Nebeská 2017 ↓.
  5. ↑ Jozef Mistrík, Moderná slovenčina, Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1995, s. 269, ISBN 978-80-08-01042-9 (słow.).
  6. ↑ James Milroy, Lesley Milroy, Authority in Language: Investigating Standard English, Routledge, 2002, s. 99, ISBN 978-1-134-68757-2 (ang.).
  7. ↑ błąd językowy, [w:] Encyklopedia językoznawstwa ogólnego [online], Encyklopedia ENCENC – Polskie encyklopedie humanistyczne [dostęp 2018-12-16].
  8. ↑ a b c Miklós Kontra (red.), Special issue book reviews, „Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, Mouton Publishers, 2000, s. 193, ISSN 1613-3684 (ang.).
  9. ↑ a b c d e David Crystal, A dictionary of linguistics and phonetics, wyd. 6, Malden, MA 2008, s. 173, ISBN 978-1-4443-0278-3, OCLC 317317506 (ang.).
  10. ↑ James Paul Gee, Social Linguistics and Literacies: Ideology in Discourses, Taylor & Francis, 1996, s. 11, ISBN 978-0-7484-0500-8 (ang.).
  11. ↑ a b c Alicja Sztuk, Normalizacja translatoryczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej, 2017, s. 91–101, ISBN 978-83-64020-40-7.
  12. ↑ Ellis 1994 ↓, s. 700.
  13. ↑ Ellis 1994 ↓, s. 51.
  14. ↑ Horrory tłumaczeniowe czy tłumacze z piekła rodem? Czyli kilka słów o efektywności komunikacji interlingwalnej, [w:] Aleksandra Matulewska, Scripta Neophilologica Posnaniensia XIV, 2014, s. 101–118.
  15. ↑ a b Mate Kapović, O „pravilnosti” u jeziku, „Kolo”, 3–4, 2009 (chorw.).
  16. ↑ a b Stig Johansson, Papers in contrastive linguistics and language testing, t. 50–54, Liber-Ľäromedel/Gleerup, 1975, s. 9, ISBN 978-91-40-04007-7 (ang.).
  17. ↑ American Ethnological Society, Learning and Culture, University of Washington Press, 1973, s. 52, ISBN 978-0-295-95305-2 (ang.).
  18. ↑ Harvey Daniels, Famous last words: the American language crisis reconsidered, Southern Illinois University Press, 1983, s. 93, ISBN 978-0-8093-1055-5 (ang.).
  19. ↑ Gaëtanelle Gilquin, Sylvie De Cock, Errors and Disfluencies in Spoken Corpora, John Benjamins Publishing, 2013, s. 2, ISBN 978-90-272-7179-2 (ang.).
  20. ↑ a b Peter Trudgill, Lars-Gunnar Andersson, Bad Language, Oxford, UK: Basil Blackwell, 1990, s. 111, ISBN 0-631-17872-4, OCLC 21973314 (ang.).
  21. ↑ John B. Dalbor, Spanish pronunciation; theory and practice: An introductory manual of Spanish phonology and remedial drill, Holt, Rinehart and Winston, 1969, s. 10 (ang.).
  22. ↑ Peter Trudgill, A Glossary of Sociolinguistics, Oxford University Press, 2003, s. 29, ISBN 978-0-19-521943-2 (ang.).
  23. ↑ Robin Straaijer, Linguistic Prescriptivism, 23 sierpnia 2017, s. 9780199772810–0208, DOI: 10.1093/obo/9780199772810-0208 (ang.).
  24. ↑ a b Loreta Vaicekauskienė, Lithuanian Language Ideology: A History of Ideas, Power and Standardisation [dostęp 2019-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-24] (ang.).
  25. ↑ Linguistic Prescriptivism in Latvia and Its Positive Side-Effects, „Linguistica lettica”, 16–17, Latviešu valodas institūta žurnals, 2007, s. 91 (ang.).
  26. ↑ Mate Kapović, Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011, s. 46–48 (ang.).
  27. ↑ Konrad Szcześniak, Cássio Leite Vieira, Thou Shalt Not Judge. Selective Perception in Judgments of Linguistic Correctness, [w:] Sangeeta Bagga-Gupta (red.), Marginalization Processes across Different Settings: Going beyond the Mainstream, Cambridge Scholars Publishing, 2018, s. 389–393, ISBN 978-1-5275-1192-7 (ang.).
  28. ↑ Milena Hebal-Jezierska, Łukasz Grabowski, O różnych korpusowych metodach badawczych – próba krytycznej refleksji, „Komunikacja Specjalistyczna”, 11, Warszawa 2016, s. 70–71, ISSN 2080-3532.
  29. ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 24, ISBN 83-04-04445-5.
  30. ↑ John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge University Press, 1981, s. 52–54, ISBN 978-0-521-29775-2 (ang.).
  31. ↑ Grzegorz Dąbkowski, tę czy tą?, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], sjp.pwn.pl, 5 grudnia 2002 [dostęp 2016-04-01].
  32. ↑ Agata Hącia, Kaedwen – kaedweński, tę – tą, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], sjp.pwn.pl, 6 grudnia 2015 [dostęp 2018-09-08].
  33. ↑ Jan Miodek: O języku do kamery. Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992, s. 72. ISBN 978-83-03-03527-1.
  34. ↑ Poradnik je̦zykowy. Wiedza Powszechna, 1906, s. 27.
  35. ↑ Zdzisław Stieber: Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich: zeszyt 1. Fleksja imienna. zeszyt 2. Fleksja werbalna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 14.
  36. ↑ Roy Harris, Talbot J. Taylor, Landmarks in Linguistic Thought 1: The Western Tradition from Socrates to Saussure, Psychology Press, 1997, s. 70–71, ISBN 978-0-415-15362-1 (ang.).
  37. ↑ a b Markowski 2010 ↓.
  38. ↑ Maurice Grevisse, André Goosse, Le bon usage: grammaire française, wyd. 14, Bruksela: Louvain-la-Neuve, 2007, s. 207, ISBN 978-2-8011-1404-9, OCLC 300396558 (fr.).
  39. ↑ a b Crystal 2008 ↓, s. 303.
  40. ↑ Angela Bidu-Vrănceanu i inni, Dicționar general de științe. Științe, ale limbii, Bukareszt: Editura științifică, 1997, s. 238, ISBN 973-440229-3 (rum.).
  41. ↑ a b Jean Dubois i inni, Dictionnaire de linguistique, Paryż: Larousse-Bordas/VUEF, 2002, s. 302 (fr.).
  42. ↑ Gheorghe Constantinescu-Dobridor, metateză, [w:] Dicționar de termeni lingvistici, Editura Teora ; dexonline, 1998 (rum.).
  43. ↑ Gábor Zaicz, Etimológiai szótár. Magyar szavak és toldalékok eredete, Budapeszt: Tinta, 2006, ISBN 963-7094-01-6 (węg.).
  44. ↑ Hadumod Bußmann, Routledge dictionary of language and linguistics, Londyn–Nowy Jork: Routledge, 1998, s. 746, ISBN 0-203-98005-0, OCLC 41252822 (ang.).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Ulica Gaudiego - blad jezykowy.jpg
(c) Mohylek z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Błąd ortograficzny i interpunkcyjny w nazwie ulicy Gaudiego