Białozór

Białozór
Falco rusticolus[1]
Linnaeus, 1758
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

sokołowe

Rodzina

sokołowate

Podrodzina

sokoły

Plemię

Falconini

Rodzaj

Falco

Gatunek

białozór

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania

     siedliska całoroczne

     obecny poza okresem lęgowym

     letnie pojawy (głównie osobniki młode)

Białozór[3], sokół norweski (Falco rusticolus) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae), największy przedstawiciel rodzaju Falco.

Występowanie

To gatunek arktyczny osiadły lub częściowo wędrowny. Zasiedla arktyczną część Eurazji i Ameryki Północnej. Gnieździ się na Półwyspie Skandynawskim, Islandii, w północnej Finlandii, Rosji, na Alasce, w północnej Kanadzie i na Grenlandii.

Do Polski zalatuje wyjątkowo (do 2003 roku stwierdzony 20 razy)[4] z lęgowisk leżących na północy Europy. Za każdym razem stwierdzono pojedyncze osobniki. Miało to miejsce od sierpnia do listopada i w styczniu, marcu oraz pierwszej połowie kwietnia. Sporadycznie był spotykany w różnych częściach kraju, zarówno na Wybrzeżu, jak i w centrum czy pogórzu[5].

Systematyka

Obecnie zwykle traktuje się Falco rusticolus jako gatunek monotypowy[6][7], ale jego taksonomia jest skomplikowana – tworzy wiele form polimorficznych, które niekiedy uznawano za podgatunki[6], a niektóre nawet za osobne gatunki.

Wyróżniano m.in. następujące podgatunki:

  • Falco rusticolus candicans – w okolicach arktycznych Ameryki Północnej i wschodniej Azji; duży i niekiedy prawie biały
  • Falco rusticolus islandus – na terenie Islandii; popielaty na grzbiecie
  • Falco rusticolus rusticolus – w Laponii, północnej Skandynawii i północnych obszarach Rosji
  • Falco rusticolus intermedius – za Uralem
  • Falco rusticolus grebnitzkii – w północnej Azji; bardziej brązowy, ciemniejszy
  • Falco rusticolus altaicus – w górach Ałtaju.

Charakterystyka

Cechy gatunku

Białozór w locie

Obie płcie ubarwione jednakowo, ale samica jest wyraźnie większa. Wśród sokołów oprócz rozmiarów wyróżnia się największą zmiennością ubarwienia – występują trzy odmiany barwne: biała, ciemno plamkowana, z ciemnymi końcami skrzydeł; jasnoszara o piórach z białymi brzegami; ciemnoszara z piórami o jaśniejszych brzegach, ciemnobrązową głową z jasnymi podłużnymi pręgami, szarym lub szarobrązowym z niebieskawym nalotem grzbietem, szaro plamkowanym spodem. Upierzenie zmienia się wraz z szerokością geograficzną – ptaki z najbardziej północnego areału są prawie zupełnie białe ze skąpymi czarnymi plamkami, a południowe populacje mają brązowy lub łupkowoszary wierzch. Na policzku słabo zaznaczony ciemniejszy „wąs”, u odmiany białej w ogóle niewidoczny. U wszystkich odmian spód ciała plamkowany lub kreskowany. Nogi i woskówka na dziobie żółte. Szyja i ogon krótkie. W locie charakterystyczna sylwetka o długich i ostro zakończonych skrzydłach. Może przez to przypominać samicę jastrzębia, choć przeczą temu dłuższe i bardziej zaostrzone skrzydła. Młode ptaki są zwykle ciemniejsze, brunatnoszare, i mocniej kreskowane od spodu.

Rozmiarami zbliżony do myszołowa. Od sokoła wędrownego różni go bardziej masywna sylwetka. W locie widoczne są szersze u nasady i słabiej zaostrzone skrzydła oraz szerszą nasadę ogona. Jednak ze względu na wielkość łatwy do rozpoznania.

Upierzenie północnoamerykańskie

Wymiary średnie[5]

długość ciała z dziobem i ogonem
ok. 50–60 cm
rozpiętość skrzydeł
110–135 cm
długość ogona
18,5–24,5 cm

Masa ciała[5]

samica
ok. 1200–2150 g
samiec
ok. 950–1450 g

Biotop

Arktyczna tundra, tereny górzyste tajgi, lasotundra, skaliste polarne wybrzeża, nadmorskie klify, hale, turnie, zwłaszcza w okolicach urwistych brzegów rzek.

Niektóre osobniki zimą pozostają na lęgowiskach, pozostałe koczują na terenach bardziej południowych, szczególnie preferując wybrzeża mórz.

Okres lęgowy

Toki

Drapieżniki te łączą się w trwałe pary, które mogą przetrwać wiele sezonów, być może są sobie wierne całe życie. Okres lęgowy rozpoczyna się na początku kwietnia lub w maju.

Gniazdo

Pisklę białozora

Rzadziej gnieździ się na półce skalnej pod nawisem, gołej ziemi, a częściej na drzewie. Zajmuje konstrukcje lęgowe innych ptaków krukowatych i drapieżnych, np. kruków, myszołowów włochatych i orłów przednich. Często gniazduje w koloniach arktycznych ptaków morskich lub w miejscach żerowania pardw.

Jaja

Jajo

Przeważnie jedno, rzadko dwa o kremowej barwie z obfitymi, rdzawymi plamkami.

Wychowywanie młodych

Głównie samica zajmuje się wysiadywaniem jaj. Zajmuje jej to 34–36 dni. Młode opuszczają gniazdo po 46–49 dniach.

Pożywienie

Głównym pokarmem białozorów są kuropatwy, cietrzewie, pardwy i kaczki. Na niektórych obszarach chwyta w większości alczyki, lemingi lub zające polarne i inne małej wielkości ssaki. Poluje latając nisko nad ziemią, aby wypłoszyć ofiarę. Może też chwytać ofiary z ziemi lub na wodzie. Nie pogardzi też napotkaną padliną.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje białozora za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1994 roku; wcześniej (od 1988 roku) miał on status „bliski zagrożenia” (NT – near threatened). W 2013 roku liczebność światowej populacji szacowano na około 70 tysięcy osobników, w tym około 46 700 osobników dorosłych. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny. Do głównych zagrożeń dla gatunku należy wybieranie jaj i piskląt z przeznaczeniem na rynek sokolniczy, oraz nielegalne polowania, w mniejszym stopniu także zakłócanie lęgów przez turystów[2].

W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową[8].

Zobacz też

Przypisy

  1. Falco rusticolus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b Falco rusticolus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
  3. Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Falconinae Leach, 1820 - sokoły. Wersja: 2019-04-14. [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-09-01].
  4. Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 263. ISBN 83-919626-1-X.
  5. a b c Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
  6. a b Gyrfalcon (Falco rusticolus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-25)]. (ang.).
  7. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Seriemas, falcons. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-09-01]. (ang.).
  8. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

  • Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Falco rusticolus distr.png
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Scops~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0

Distribution of Falco rusticolus

  • Orange: breeding summer visitor
  • Green: breeding resident
  • Blue: regular winter visitor
  • Blue dash: approximate southern limits of winter vagrancy

Own work by Ulrich Prokop (Scops), revised by MPF; drawn after:

  • Ferguson-Lees: Raptors of the World. Houghton Mifflin Comp. 2001. p. 908
  • Beaman/Madge: Handbuch der Vogelbestimmung. Ulmer-Stuttgart 1998. S. 212
  • European Breeding Bird Atlas 2 2020. p. 528
  • Multiple regional field guides
Faucon gerfaut MHNT.jpg
Autor: Didier Descouens, Licencja: CC BY-SA 4.0
Egg of Gyrfalcon. Collection of René de Naurois /Jacques Perrin de Brichambaut.
Locality: Kultuna, Enontekiö, Finland.
Falco rusticolus 1.jpg
Autor: Elena Gaillard from New York, USA, Licencja: CC BY 2.0
Falco rusticolus Gyrfalcon
Falco rusticolus chick.jpg
Autor: Flickr user Jason Riedy, Licencja: CC BY 2.0
A domestic Gyrfalcon (Falco rusticolus) chick.
Gyrfalcon (falco rusticolus) in flight.jpg
Autor: Derek Bakken, Licencja: CC BY 2.0
Location: A few miles west of Hastings, MN on Highway 55 - mile marker 216, Minnesota, USA