Bukszpan

Bukszpan
Ilustracja
Bukszpan zwyczajny
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
NadrządBuxanae
Rządbukszpanowce
Rodzinabukszpanowate
Rodzajbukszpan
Nazwa systematyczna
Buxus L.
Sp. Pl. 983. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny

Buxus sempervirens L.[3]

Synonimy
  • Buxanthus Tiegh.
  • Buxella Tiegh.
  • Crantzia Sw.
  • Macropodandra Gilg
  • Notobuxus Oliv.
  • Tricera Schreb.[4]
Buxus sinica

Bukszpan, gryszpan (Buxus L.) – rodzaj zimozielonych drzew i krzewów z rodziny bukszpanowatych. W obrębie rodzaju wyróżnia się od ok. 90[5] do 100[6][4] gatunków. Na różnice wpływa m.in. włączanie tu lub wyodrębnianie kilku gatunków afrykańskich (rodzaj Notobuxus). Rodzaj ma dwa centra zróżnicowania – Antyle (ok. 50 gatunków[5], z czego na Kubie 34[7]) i Azja Wschodnia w strefie klimatu umiarkowanego (ok. 40 gatunków). Poza tym gatunki z tego rodzaju występują w Ameryce Centralnej, na Madagaskarze i w Afryce Subsaharyjskiej, w zachodniej i południowej Europie oraz w basenie Morza Śródziemnego[5]. Są to krzewy i niewielkie drzewa rosnące zwykle w podszycie suchych lasów na glebach przepuszczalnych[7]. Zawierają alkaloidy o silnym działaniu przeczyszczającym[5].

Liczne gatunki i odmiany bukszpanów uprawiane są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza stosowane w formie ciętych (strzyżonych) żywopłotów[7]. Najbardziej popularny w uprawie, także w Polsce[8], jest bukszpan zwyczajny B. sempervirens[7]. Poza tym w uprawie w Europie Środkowej spotykane są: bukszpan balearski B. balearica, bukszpan Harlanda B. harlandii, bukszpan drobnolistny B. microphylla i bukszpan Wallicha B. wallichiana[8]. Wykorzystywane jest drewno bukszpanów wyróżniające się twardością i ciężkością – drewno bukszpanu zwyczajnego jest najcięższe z gatunków europejskich – jest cięższe od wody. Wykorzystywane jest w drzeworytnictwie, markietażu, do tworzenia inkrustacji, do wyrobu fletów, kul do gry w krokieta, grzebieni[7]. Gałązkami bukszpanu ozdabiane są w wielu krajach europejskich palmy wielkanocne święcone podczas chrześcijańskiego święta – Niedzieli Palmowej[5].

Morfologia

Kwiaty bukszpanu drobnolistnego
Owoc bukszpanu zwyczajnego
Pokrój
Zimozielone krzewy i niewielkie drzewa, osiągające zwykle do 8 m[7], a w przypadku bukszpanu zwyczajnego i balearskiego nawet 20 m wysokości[8]. Rośliny zwykle nagie[8] o młodych pędach zielonych i czworobocznych[8][9].
Liście
Nakrzyżległe, zimozielone, krótkoogonkowe, o blaszce skórzastej, niewielkiej (do 5 cm u B. wallichiana), całobrzegiej[8], użyłkowanej pierzasto[9].
Kwiaty
Drobne, promieniste, rozdzielnopłciowe (rośliny jednopienne). Kwiaty wyrastają w kątach liści, w kulistawych, gęstych pęczkach, w których kwiaty męskie otaczają kwiat żeński[8][7]. W kwiatach męskich okwiat składa się z czterech działek kielicha i czterech pręcików. W kwiatach żeńskich listków okwiatu jest 5–6. Zalążnia jest górna, powstaje z trzech owocolistków (w każdej z trzech komór rozwijają się po dwa zalążki). Ponad zalążnią szyjki trzech słupków są rozchylone i zwieńczone często zbiegającymi po nich znamionami[9].
Owoce
Suche torebki, kulistawe lub jajowate[9], rogate z powodu zachowujących się szyjek słupka[8]. Pękają trzema klapami[9] eksplozywnie wyrzucając czarne nasiona[5][7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj Buxus należy do rodziny bukszpanowatych (Buxaceae) z rzędu bukszpanowców (Buxales)[2]. W zależności od ujęcia włączane[4] lub wyłączanych jest tu kilka gatunków z rodzaju Notoceras występujących w południowej Afryce[5].

Wykaz gatunków[4]
  • Buxus acuminata (Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus acunae Borhidi & O.Muñiz
  • Buxus acutata Friis
  • Buxus aneura Urb.
  • Buxus arborea Proctor
  • Buxus austroyunnanensis Hatus.
  • Buxus bahamensis Baker
  • Buxus balearica Lam. – bukszpan balearski
  • Buxus bartlettii Standl.
  • Buxus benguellensis Gilg
  • Buxus bissei Eg.Köhler
  • Buxus bodinieri H.Lév.
  • Buxus braimbridgeorum Eg.Köhler
  • Buxus brevipes (Müll.Arg.) Urb.
  • Buxus calcarea G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus capuronii G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus cephalantha H.Lév. & Vaniot
  • Buxus cipolinica Lowry & G.E.Schatz
  • Buxus citrifolia (Willd.) Spreng.
  • Buxus cochinchinensis Pierre ex Gagnep.
  • Buxus cordata (Radcl.-Sm.) Friis
  • Buxus crassifolia (Britton) Urb.
  • Buxus cristalensis Eg.Köhler & P.A.González
  • Buxus cubana (A.Rich.) Baill.
  • Buxus ekmanii Urb.
  • Buxus excisa Urb.
  • Buxus foliosa (Britton) Urb.
  • Buxus glomerata (Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus gonoclada (C.Wright ex Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus hainanensis Merr.
  • Buxus harlandii Hance – bukszpan Harlanda
  • Buxus hebecarpa Hatus.
  • Buxus henryi Mayr
  • Buxus hildebrandtii Baill.
  • Buxus humbertii G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus ichagensis Hatus.
  • Buxus imbricata Urb.
  • Buxus itremoensis G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus jaucoensis Eg.Köhler
  • Buxus koehleri P.A.González & Borsch
  • Buxus laevigata (Sw.) Spreng.
  • Buxus lancifolia Brandegee
  • Buxus latistyla Gagnep.
  • Buxus leivae Eg.Köhler
  • Buxus linearifolia M.Cheng
  • Buxus lisowskii Bamps & Malaisse
  • Buxus liukiuensis (Makino) Makino
  • Buxus loheri Merr.
  • Buxus macowanii Oliv.
  • Buxus macrocarpa Capuron
  • Buxus macrophylla (Britton) Fawc. & Rendle
  • Buxus madagascarica Baill.
  • Buxus malayana Ridl.
  • Buxus marginalis (Britton) Urb.
  • Buxus megistophylla H.Lév.
  • Buxus mexicana Brandegee
  • Buxus microphylla Siebold & Zucc. – bukszpan drobnolistny
  • Buxus moana Alain
  • Buxus moctezumae Eg.Köhler, R.Fernald & Zamudio
  • Buxus monticola G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus moratii G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus muelleriana Urb.
  • Buxus myrica H.Lév.
  • Buxus natalensis (Oliv.) Hutch.
  • Buxus nipensis Eg.Köhler & P.A.González
  • Buxus nyasica Hutch.
  • Buxus obtusifolia (Mildbr.) Hutch.
  • Buxus olivacea Urb.
  • Buxus pachyphylla Merr.
  • Buxus papillosa C.K.Schneid.
  • Buxus pilosula Urb.
  • Buxus portoricensis Alain
  • Buxus pseudaneura Eg.Köhler
  • Buxus pubescens Greenm.
  • Buxus pubifolia Merr.
  • Buxus pubiramea Merr. & Chun
  • Buxus pulchella Baill.
  • Buxus rabenantoandroi G.E.Schatz & Lowry
  • Buxus retusa (Griseb.) Müll.Arg.
  • Buxus revoluta (Britton) Mathou
  • Buxus rheedioides Urb.
  • Buxus rivularis Merr.
  • Buxus rolfei S.Vidal
  • Buxus rotundifolia (Britton) Mathou
  • Buxus rugulosa Hatus.
  • Buxus rupicola Ridl.
  • Buxus sclerophylla Eg.Köhler
  • Buxus sempervirens L. – bukszpan zwyczajny, b. wiecznie zielony
  • Buxus serpentinicola Eg.Köhler
  • Buxus shaferi (Britton) Urb.
  • Buxus sinica (Rehder & E.H.Wilson) M.Cheng
  • Buxus sirindhorniana W.K.Soh, von Sternb., Hodk. & J.Parn.
  • Buxus stenophylla Hance
  • Buxus subcolumnaris Müll.Arg.
  • Buxus triptera Eg.Köhler
  • Buxus vaccinioides (Britton) Urb.
  • Buxus vahlii Baill.
  • Buxus wallichiana Baill. – bukszpan Wallicha, b. indyjski
  • Buxus wrightii Müll.Arg.
  • Buxus yunquensis Eg.Köhler

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-05-04] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-05-04] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
  4. ↑ a b c d Buxus L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-04].
  5. ↑ a b c d e f g D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 349. ISBN 978-1-107-11502-6.
  6. ↑ Buxus (ang.). W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-03-31].
  7. ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 129. ISBN 0-333-73003-8.
  8. ↑ a b c d e f g h Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A-B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991. ISBN 83-01-10135-0.
  9. ↑ a b c d e Buxus Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-04].

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Buis1.JPG
Autor: Maurice REILLE, Licencja: CC BY-SA 3.0
La capsule du buis commun présente trois cornes. Lorsqu'elle arrive à maturité les restes des fleurs mâles se reconnaissent encore à la base de la fleur femelle.
Buxus microphylla kz02.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Buxus microphylla in Wrocław University Botanical Garden