Cesarz rzymski (Święte Cesarstwo Rzymskie)

Herb cesarza rzymskiego z okresu panowania Maksymiliana II

Cesarz rzymski (łac. Imperator Romanorum, niem. Römischer Kaiser) – termin używany przez historyków na określenie średniowiecznego władcy, który otrzymał tytuł cesarza rzymskiego od papieża. W historiografii używane jest również określenie „cesarz rzymski narodu niemieckiego”, odnoszące się do władców Królestwa Niemieckiego mających prawo do używania tytułu „cesarz rzymski”.

Historia tytułu cesarskiego

Po upadku antycznego cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 królowie państw germańskich nominalnie podlegali zwierzchnictwu cesarzy wschodniorzymskich, pozostawali jednak politycznie niezależni. W 800 król Franków Karol Wielki został w Rzymie koronowany przez papieża na cesarza. Odtąd Karolingowie, dążąc do uniwersalnej władzy nad całą Europą Zachodnią, używali tytułu cesarza rzymskiego. Po podziale państwa Franków na mocy traktatu w Verdun (843) tytuł przypadł władcom królestwa środkowofrankijskiego. Traktat w Meerssen (870) przenosił go na królów zachodniofrankijskich. Krótkotrwała unia państw zachodniofrankijskiego i wschodniofrankijskiego spowodowała odziedziczenie tytułu w 881 przez królów tego drugiego. W 915 siłą wywalczył go wyemancypowany spod władzy Karolingów król Włoch, Berengar I z Friulu. Po jego śmierci przez kilkadziesiąt lat nikt na łacińskim Zachodzie nie używał tytułu cesarza rzymskiego. W 962 król niemiecki Otton I Wielki, uważający się za naturalnego dziedzica wschodniofrankijskich Karolingów, opanował Włochy, po czym koronował się zarówno na króla Włoch, jak i cesarza, choć nie używał epitetu rzymski, który przywrócił dopiero jego syn i następca, Otton II. Od tego momentu większość władców niemieckich używała jednocześnie tytułów króla niemieckiego i cesarza rzymskiego, a od XI wieku zaczęto stosować wymiennie określenia król niemiecki i król rzymian – ten drugi stał się z czasem jedynym oficjalnym tytułem królewskim. Taka tytulatura wyrażała ówczesne dążenie do zjednoczenia wszystkich krajów łacińskiego chrześcijaństwa w Świętym Cesarstwie Rzymskim.

Tron niemiecki i cesarski był elekcyjny, ale zazwyczaj wybierano władcę w obrębie jednej dynastii. Od XV wieku do upadku Cesarstwa dzierżyli go władcy Austrii, Habsburgowie. W okresie nowożytnym często potocznie mówiono o cesarzach niemieckich, jako że w wyniku wydarzeń historycznych władza niemieckich monarchów ograniczyła się tylko do terytorium samej Rzeszy, a i tu była stosunkowo słaba. Władcy suwerennych państw europejskich uznawali honorowe pierwszeństwo cesarza, jednak nie czuli się zobowiązani do politycznego posłuszeństwa wobec niego (królowie francuscy mawiali rex imperator in regno suo estKról jest cesarzem we własnym królestwie). Godność cesarza rzymsko-niemieckiego uległa likwidacji w 1806, kiedy po klęsce Austrii w wojnie z Francją państwa niemieckie ogłosiły secesję z Cesarstwa i oddały się pod protekcję Napoleona, tworząc Związek Reński. W reakcji na to i pod naciskiem francuskim, ostatni cesarz Franciszek II Habsburg ogłosił rozwiązanie Świętego Cesarstwa Rzymskiego i zrzekł się tytułu. W 1866 Prusy pokonały Austrię w walce o hegemonię w Niemczech, a w 1871 doszło do ponownego zjednoczenia Niemiec. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern przyjął tytuł cesarza niemieckiego, funkcjonujący do upadku monarchii w Niemczech w 1918. Hohenzollernowie jako władcy II Rzeszy Niemieckiej nie używali określenia rzymski, jednak propagandowo nawiązywali do dziedzictwa Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

Wyraźnie rozróżniano godność cesarską od królewskiej godności władcy Niemiec, były one ze sobą związane, ale nie tożsame. W średniowieczu władca niemiecki po elekcji i koronacji na króla Niemiec (zwykle w Akwizgranie) tytułował się zazwyczaj rex Romanorum, czyli „król Rzymian”. Po akcie koronacji na cesarza dokonanej przez papieża, zwykle w Rzymie, tytuł królewski zastępowano formułą divina favente clementia Romanorum Imperator semper Augustus, czyli „z łaski Bożej cesarz rzymski, zawsze August”. Od 1508, kiedy cesarze ostatecznie zrezygnowali z zabiegania o akceptację ze strony papieża, do tytulatury cesarskiej dodawano epitet „wybrany”, poza tym zapisywano jednocześnie tytuł cesarski i niemiecki tytuł królewski: divina favente clementia electus Romanorum Imperator, semper Augustus, Germaniae rex („z łaski Bożej cesarz rzymski, po wieki August, król Niemiec”). Na język niemiecki tłumaczono to jako: von Gottes Gnaden erwählter römischer Kaiser, zu allen Zeiten Mehrer des Reichs, König von Germanien, a więc „z łaski Bożej wybrany cesarz rzymski, po wszystkie wieki pomnożyciel Cesarstwa, król Niemiec” (ewentualnie König in Germanien, czyli „król w Niemczech”, nie używano słowa Deutschland). Przekład enigmatycznego łacińskiego słowa Augustus na „pomnożyciel” brał się stąd, że w tamtych czasach uważano, iż pochodzi od łac. augere, czyli „powiększać”.

Po 1508 wcześniejsze używanie tytułu królewskiego, a późniejsze cesarskiego oznacza, że dany monarcha został wybrany za życia poprzednika (vivente imperatore – za życia cesarza) i był jego formalnym współregentem w randze królewskiej, a po śmierci cesarza przejął jego godność. Praktykę elekcji vivente stosowano często, aby szanując reguły monarchii elekcyjnej zapewnić dziedziczenie tronu swojej rodzinie.

Cesarze rzymscy – lista chronologiczna

Karolingowie i inne rody

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Karol I Wielki742–814800–81425 grudnia 800 w RzymieLeon IIIkról Franków od 768
Ludwik I Pobożny778–840814–8405 października 816 w ReimsStefan IVkról FrankówErmengarda z Hesbaye814–818
Judyta Bawarska819–840
Lotar I795–855840–855
(koregent od 817[a])
5 kwietnia 823 w RzymiePaschalis Ikról Italii i Lotaryngii od 843Ermengarda z Tours821–840–851
Ludwik II825–875855–875
(koregent od 850)
Wielkanoc 850 w RzymieLeon IVkról rzymski i król Italii od 844Engelberga851–855–875
Karol II Łysy823–877875–87729 grudnia 875 w RzymieJan VIIIkról Franków Zachodnich od 843Rychilda Prowansalska875–877
Karol III Gruby839–888881–88812 lutego 881 w Rzymiekról Szwabii od 876, król Franków Wschodnich od 882, król Franków Zachodnich od 884Ryszarda Szwabska881–888
Gwido ze Spoleto855–894891–89421 lutego 891 w RzymieStefan Vksiążę Spoleto od 882, król Włoch od 891Ageltrude891–894
Lambert ze Spoleto880–898894–898
(koregent od 892)
30 kwietnia 892 w RawennieFormozusksiążę Spoleto od 894, król Włoch od 889
Arnulf z Karyntii850–899896–89915 lub 22 lutego 896 w Rzymiekról Franków wschodnich od 887Oda896–899
Ludwik III Ślepy880–928901–90522 lutego 901 w RzymieBenedykt IVkról Prowansji od 890, król Włoch od 900Anna Bizantyjska[b]901–905
Berengar I z Friulu894–924915–924grudzień 915 w RzymieJan Xkról Włoch od 905Bertila ze Spoleto915
Anna[c]915–924

Pomiędzy 924 a 962 nikt nie nosił tytułu cesarza.

Ludolfingowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Otton I Wielki912–973962–9732 lutego 962 w RzymieJan XIIkról Niemiec od 936Adelajda Burgundzka962–973
Otton II955–983973–983
(koregent od 967)
25 grudnia 967 w RzymieJan XIIIkról NiemiecTeofano972–973–983
Otton III980–1002996–100221 maja 996 w MonzaGrzegorz Vkról Niemiec od 983
Henryk II Święty973–10241014–102414 lutego 1014 w RzymieBenedykt VIIIkról Niemiec od 1002, numeracja: Henryk I Ptasznik był królem Niemiec w latach 919–936, ale nie nosił tytułu cesarza; Henryk II określał się jako jego następcaKunegunda Luksemburska1014–1024

Dynastia salicka

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Konrad II990–10391027–103926 marca 1027 w RzymieJan XIXkról Niemiec od 1024, numeracja: Konrad I nie był cesarzem, ale był królem Niemiec w latach 911–918Gizela Szwabska1027–1039
Henryk III1017–10531046–105625 grudnia 1046 w RzymieKlemens IIkról Niemiec od 1039Agnieszka z Poitou1046–1056
Henryk IV1050–11061084–110531 maja 1084 w Rzymieantypapież
Klemens III
król Niemiec od 1056Berta Sabaudzka1084–1087
Eupraksja1087–1005
Henryk V1080–11251111–112514 kwietnia 1111 w RzymiePaschalis IIkról Niemiec od 1105Matylda z Normandii1114–1125

Süpplinburgowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Lotar III1075–11371133–11374 czerwca 1133 w RzymieInnocenty IIkról Niemiec od 1125, numeracja: Lotar II, król Lotaryngii, który nie był faktycznie cesarzem, ale miał dziedziczne prawa do tytułuRycheza z Northeimu1133–1137

Hohenstaufowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Fryderyk I Barbarossa1122–11901155–119018 czerwca 1155 w RzymieHadrian IVkról Niemiec od 1152Beatrycze Burgundzka1156–1184
Henryk VI1165–11971191–119714 kwietnia 1191 w RzymieCelestyn IIIkról Niemiec od 1190Konstancja Sycylijska1191–1197

Welfowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Otto IV1175/1176- 12181209–12154 października 1209 w RzymieInnocenty IIIkról Niemiec od 1208Beatrycze Hohenstauf1212
Maria Brabancka1214–1218

Hohenstaufowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Fryderyk II1194–12501220–125022 listopada 1220 w RzymieHonoriusz IIIkról Niemiec od 1212Konstancja Aragońska1220–1222
Jolanta Jerozolimska1225–1228
Izabela Plantagenet1235–1241

Luksemburgowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Henryk VII1275/1279- 13131312–131320 czerwca 1313 w Rzymie[d]król Niemiec od 1308.

Wittelsbachowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Ludwik IV Bawarski1282–13471328–134717 stycznia 1328 w Rzymie[e]król Niemiec od 1314.Małgorzata Holenderska1328–1347

Luksemburgowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Karol IV1316–13781355–13785 kwietnia 1355 w Rzymie[f]król Niemiec od 1346, król CzechAnna świdnicka1355–1362
Elżbieta pomorska1368–1378
Zygmunt1368–14371433–143731 maja 1433 w RzymieEugeniusz IVkról Niemiec od 1410, król Czech, król WęgierBarbara Cylejska1433–1437

Habsburgowie

Papież Juliusz II zezwolił Maksymilianowi I tytułować się cesarzem bez koronacji papieskiej, od tamtej pory uznano, że nie koronacja przez papieża, a wybór przez elektorów Rzeszy daje prawo do tytułowania się cesarzem rzymskim (przyjęto tytuł Electus Romanorum Imperator, „wybrany cesarz rzymski”). Jeśli elekcja odbyła się za życia panującego cesarza (vivente imperatore), elekt przyjmował tytuł króla Rzymian (Niemiec). Tytuł cesarski przejmował wówczas automatycznie po śmierci poprzednika. Od czasów Maksymiliana I przeprowadzano również jedną koronację, dokonywaną przez elektorów duchownych, która odbywała się niezwłocznie po wyborze. Ostatnim cesarzem rzymskim koronowanym przez papieża był Karol V (w 1530, od 1519 jako wybrany cesarz rzymski).

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Fryderyk III1415–14931452–149319 marca 1452 w RzymieMikołaj Vkról Rzymian (Niemiec) od 1440, ostatnia koronacja w RzymieEleonora Aviz1452–1467
Maksymilian I1459–15191508–15199 kwietnia 1486 w Akwizgranie[g]król Rzymian (Niemiec) od 1486Bianca Maria Sforza1508–1510
Karol V1500–15581519–155624 lutego 1530 w BoloniiKlemens VIIostatnia koronacja cesarza rzymskiego przeprowadzona przez papieża; abdykowałIzabela Portugalska1526–1539
Ferdynand I1503–15641558–156424 marca 1558 we Frankfurciekról Rzymian (Niemiec) od 1531
Maksymilian II1527–15761564–157630 listopada 1562 we Frankfurciekról Rzymian (Niemiec) od 1562Maria Hiszpańska1564–1576
Rudolf II1552–16121576–16121 listopada 1575 w Ratyzboniekról Rzymian (Niemiec) od 1575, numeracja: jako następca Rudolfa I, króla Niemiec, ale nie cesarza
Maciej1557–16191612–161926 czerwca 1612 we FrankfurcieAnna Tyrolska1612–1618
Ferdynand II1578–16371619–16379 września 1619 we FrankfurcieEleonora Gonzaga1622–1637
Ferdynand III1608–16571637–165730 grudnia 1636 we Frankfurciekról Rzymian (Niemiec) od 1636Maria Anna Habsburg1637–1646
Maria Leopoldyna Austriaczka1648–1649
Eleonora Gonzaga1651–1657
Leopold I1640–17051658–17051 sierpnia 1658 we FrankfurcieMałgorzata Teresa Habsburg1666–1673
Klaudia Felicyta Habsburg1673–1676
Eleonora Magdalena von Pfalz-Neuburg1676–1705
Józef I1668–17111705–171126 stycznia 1690 we Frankfurciekról Rzymian (Niemiec) od 1690Wilhelmina Amalia Brunszwicka1705–1711
Karol VI1685–17401711–174022 grudnia 1711 we FrankfurcieElżbieta Krystyna von Braunschweig-Wolfenbüttel1711–1740

Wittelsbachowie

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Karol VII Bawarski1697–17451742–174512 lutego 1742 we Frankfurcieelektor Bawarski od 1726Maria Amalia Habsburg1742–1745

Dynastia habsbursko-lotaryńska

WładcaLata życiaLata panowania jako cesarzData koronacjiPapież koronującyInne tytuły, uwagiCesarzowaLata panowania cesarzowej
Franciszek I Lotaryński1708–17651745–17654 października 1745 we Frankfurciewielki książę Toskanii od 1737Maria Teresa1745–1765
Józef II1741–17901765–17903 kwietnia 1764 we Frankfurciekról Rzymian (Niemiec) od 1764Maria Józefa Antonina Wittelsbach1765–1767
Leopold II1747–17921790–17929 października 1790 we Frankfurciewielki książę Toskanii od 1765Maria Ludwika Burbon1790–1792
Franciszek II1768–18351792–180614 lipca 1792 we Frankfurcieod 1804 cesarz AustriiMaria Teresa Burbon-Sycylijska1792–1806

6 sierpnia 1806 Święte Cesarstwo Rzymskie przestało istnieć i tym samym również przestał obowiązywać tytuł cesarza rzymskiego.

Zobacz też

Uwagi

  1. W 817 podniesiony przez ojca do rangi współcesarza.
  2. Córka cesarza bizantyńskiego – Leona VI.
  3. Przypuszcza się, że była to córka Ludwika III Ślepego.
  4. Koronacji cesarskiej dokonali w pałacu Lateran kardynałowie wyznaczeni uprzednio przez papieża Klemensa V. Papież sprawował swą władzę w Awinionie.
  5. Przyjął koronę cesarską z rąk przedstawiciela wpływowego rodu Colonna, Sciarra Colonny. Ówczesny papież Jan XXII sprawował swą władzę w Awinionie.
  6. Koronacji dokonał, za zgodą papieża Innocentego V, kardynał Pierre Bertrand du Colombier, wówczas biskup Ostii. Papież sprawował swą władzę w Awinionie.
  7. Koronacja na króla Rzymian (Niemiec).

Bibliografia

  • Almut Bues, Historia Niemiec XVI-XVIII wieku, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1998.
  • Władysław Czapliński, Adam Galos, Wacław Korta, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1981. ISBN 83-04-00444-5.
  • Jerzy Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002. ISBN 83-04-044226.
  • John H. Mundy, Europa średniowieczna 1150 – 1309, PWN, Warszawa 2001. ISBN 83-06-02826-0.
  • Jean-Francois Noel, Święte Cesarstwo, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998. ISBN 83-86857-95-1.

Media użyte na tej stronie

Wappen röm.kaiser.JPG
Coats of arms the Habsburg emperor (1605)