Cierzpięty (powiat piski)

Cierzpięty
wieś
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

piski

Gmina

Orzysz

Strefa numeracyjna

87

Tablice rejestracyjne

NPI

SIMC

0763703

Położenie na mapie gminy Orzysz
Mapa konturowa gminy Orzysz, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Położenie na mapie powiatu piskiego
Mapa konturowa powiatu piskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Ziemia53°51′47″N 21°50′50″E/53,863056 21,847222

Cierzpięty (niem. Czierspienten[1], 1905–1945 Seehöhe) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Orzysz. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego.

Wieś położona nad jeziorem Buwełno, w odległości 10 km na północny zachód od Orzysza. Z drogi pomiędzy wsią Cierzpięty a Zastrużne rozciąga się unikatowy zespół łąk torfowych Bagna Nietlickie. Teren bagienny, miejsce postojowe przelotu żurawi i gęsi. W Bagnach Nietlickich, na północny zachód od wsi Cierzpięty zarośnięte, ok. 45 ha jezioro Wąż (niem. Grosser Wons See, Grosser Mergel See).

Nazwa

W momencie lokacji wieś nazwano Tirtell[2] lub Tirtel[3]. Później używano nazwy Zierspiunt[2][3]. Do początku XX wieku przewijają się nazwy: Cierspienten[1][4], Czerspienten[5], Zierspienten[6][7], Czierspienten[8]. 16 stycznia 1905 roku nazwa została zmieniona na Seehöhe[8]. Rozporządzeniem ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z 1 czerwca 1948 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości nadano obowiązującą nazwę Cierzpięty[9].

Historia

Książę Albrecht poświadczył, że starosta ryński Jerzy von Diebes (Georg von Diebes) sprzedał w 1539 roku Mikołajowi Paszkowskiemu (Paschkowson[10], Paschkoffsenn,[11] Nickolaen Paschkowsken[2]) 44 łany na prawie chełmińskim między Okartowem, Zastrużnem, Wężewem, a Buwełnem. Sołtys otrzymał 4 łany na sołectwo z obowiązkiem służby konnej. Mieszkańcom wsi nadano 10 lat wolnizny. Wymienione w rachunkach książęcych z 1539 roku. Rejestr tzw. Nachtgeld z 1540 roku oraz spis z 1564 roku potwierdzają obszar 44 łanów. Spis z tego ostatniego roku wymienia również w Cierzpiętach karczmę. W owym czasie w Cierzpiętach siedzieli m.in. Polack i Marcin Heydek. Chłopi wypełniali szarwark (koszenie żyta podczas żniw). Jeżeli sołtys Cierzpięt w ciągu 10 lat nie obsadziłby całości wsi (44 łany), musiałby sam płacić czynsz i obrabiać szarwark z brakujących łanów. Sołtysi nie tylko dbali o obsadzenie wsi, ale potem mieli obowiązek dopilnować, aby łany były zawsze zasiedlone. Przywilej Cierzpięt wspominał wprost o służbie wojskowej sołtysa, który zobowiązywał go do służby z koniem i wozem. Sołtys otrzymał także przywilej wyższego sądownictwa.

W starostwie ryńskim w 1623 roku było 90 sołtysów na 201 łanach w 42 wsiach, zaś w Cierzpiętach tylko jeden. Ich liczba zależała od ilości gospodarstw. Zwykle jeden sołtys miał 20 zagród. Sołtysi pełnili nadal służbę wojskową. Ci, którzy nie pełnili służby, płacili 3 grzywny czynszu, tutaj zwanego Freygeldem (1619). Oddawali też płużne w wysokości 1 korca pszenicy i żyta, czyli obciążenia pozostawały bez zmian. Sołtysi pozostawali zwolnieni od chłopskich uciążliwości, ale mieli być obecni przy wypełnianiu szarwarku przez chłopów. Administracyjnie Cierzpięty podlegały starostwu ryńskiemu, wchodziły w skład rewiru w Dąbrówce. Podczas najazdu tatarskiego w październiku 1656 roku wzięto w jasyr jedną osobę.

W 1737 roku została założona szkoła (obecnie nie istnieje)[1]. Według danych opublikowanych w 1823 roku w Cierzpiętach mieszkały 132 osoby[7]. W 1857 roku wieś liczyła 281 mieszkańców. Nauczycielem był Streßel[6]. W 1864 roku w Cierzpiętach mieszkało 290, a w 1867 – 315 osób[12]. W 1935 roku uczęszczało do szkoły 43 uczniów, pracował jeden nauczyciel[1]. W tym samym roku wieś zamieszkiwało 150, a według spisu powszechnego z maja 1939 roku – 232 osoby[13].

Cierzpięty należały i należą do parafii w Okartowie. Siedziba parafii obejmowała po 1525 Okartowo, Cierzpięty, Nowe Guty, Tuchlin, Dąbrówkę, Chmielewo, Dziubiele, Drozdowo, Łysonie, Grzegorze, Kwik, Nipy, Wężewo, Zdęgówko, Zastrużne i Szeroki Ostrów.

W czasie PRL-u istniał tu PGR.

Zabytki

Zabytki wpisane do rejestru zabytków:

  • Dawny cmentarz ewangelicki założony w połowie XIX wieku - nr rej.: A-815 z 22.06.1991[14]

Na cmentarzu znajduje się kwatera wojenna z okresu I wojny światowej. Według zachowanych inskrypcji pochowanych w niej jest 5 żołnierzy armii niemieckiej: armierungssoldat Paul Ullrich †11.3.1915, armierungssoldat Otto Parpart z 2.Arm.komp.†11.6.1915 oraz trzech nieznanych żołnierzy armii niemieckiej †1915[15].

Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków:

  • Zespół dworsko-folwarczno-parkowy z podwórzem gospodarczym położony bardzo malowniczo nad brzegiem jeziora Buwełno. Zachował się dość duży dwór, zabudowania gospodarcze ujęte w duży czworobok oraz pozostałości drzewostanu z założenia parkowego pierwotnie schodzącego do jeziora. Dwór pochodzi z 2. połowy XIX w. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowy, przykryty dachem naczółkowym. Na osi elewacji obustronny ryzalit zwieńczony trójkątnym naczółkiem, od frontu poprzedzony gankiem z balustradą. W skład zespołu dworsko-folwarczno-parkowego wchodzą:
  • Dwór w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowany na przełomie XIX i XX wieku[16].
  • Obora I w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowana w latach 20. XX wieku[17].
  • Obora II w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowana na przełomie XIX i XX wieku[18].
  • Spichlerz - stajnia w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowany na przełomie XIX i XX wieku[19].
  • Kuźnia w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowana na przełomie XIX i XX wieku[20].
  • Pozostałości parku w założeniu dworsko-folwarczno-parkowym założonego na przełomie XIX i XX.[21]
  • Cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej[22].

Położony przy drodze Drozdowo - Cierzpięty, niedaleko byłego majątku Grüneberg (później PGR Matyszczyki). Według zachowanych inskrypcji pochowanych jest na nim 26 nieznanych żołnierzy armii niemieckiej. Na pomniku, na wprost wejścia współcześnie zamontowana tablica z napisem w języku niemieckim: HIER RUHEN • 26 UNBEKANNTE • DEUTSCHE • SOLDATEN. Na dwóch betonowych kolumnach na terenie cmentarza znajdują się napisy o treści:Ausgeführt • Arm. Batl. 41. • entw. Hpt. d. P. Marx • u. W. Zöllner Bild. oraz Gewidmet • Baul. Lötzen -• Süd • Arm. Batl. 41[23]. Odrestaurowany w 1994 roku.

Inne zabytki:

  • Cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej[15].

Cmentarz został odsłonięty 2 września 1915 r. W uroczystości brał udział Paul von Hindenburg. Na pomniku, zlokalizowanym w centrum założenia, znajdował się napis: Gefechte bei Seehöhe • 1914 - 1915. Cmentarz częściowo zniszczony. Spoczywa na nim 73 żołnierzy armii niemieckiej i 63 żołnierzy armii rosyjskiej[24].

  • Resztki umocnień obronnych z czasów II wojny światowej.

Turystyka

Przez Cierzpięty przebiega szlak rowerowy szlak rowerowy zielony po "Szwajcarii Orzyskiej"[25].
Z jeziora Buwełno prowadzą szlaki wodne na jeziora Niegocin i Ublik Wielki.

Bibliografia

  • Pisz. Z dziejów miasta i okolic. Pojezierze, Olsztyn, 1970, 371 str.
  • Grzegorz Białuński: Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku - starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 1996, s. 254. ISSN 0585-3893.
  • Wojciech Kętrzyński: O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich.... Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1882, s. 653.
  • Barkowski, Otto. Beiträge zur Siedlungs- und Ortsgeschichte des Hauptamtes Rhein. Altpreussische Forschunge. 11. Jahrgang, H. 1, s. 197–224, 1934.
  • http://www.orzysz.pl/index.php?wiad=908

Przypisy

  1. ↑ a b c d Pisz. Z dziejów miasta i okolic. Pojezierze, Olsztyn, 1970, str. 168.
  2. ↑ a b c Otto Barkowski Beiträge zur Siedlungs- und Ortsgeschichte des Hauptamtes Rhein. Altpreussische Forschungen, 11. Jahrgang 1934, H. 1, s. 211.
  3. ↑ a b Wojciech Kętrzyński O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich... Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1882, s. 478.
  4. ↑ Jan Szeliga Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku. Biblioteka Narodowa, Warszawa, 1997, ilustracja nr 2.
  5. ↑ GenWiki
  6. ↑ a b Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen. Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg, 1857 s. 303.
  7. ↑ a b Dr. Leopold Krug, Alexander August Mützell Neues Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. Fünfter Band T-Z. Karl August Kümmel, Halle, 1823, s. 231.
  8. ↑ a b Fritz Gause, Neue Ortsnamen in Ostpreussen seit 1800: Verzeichnis der Änderungen im Ortsnamenbestand der Provinz Ostpreussen (alten Umfanges) seit dem Beginn des 19. Jahrhunderts. Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, 1935 s. 106.
  9. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 1 czerwca 1948 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1948 r. nr 59, poz. 363).
  10. ↑ Grzegorz Białuński Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, 1996, str. 119.
  11. ↑ Grzegorz Białuński Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, 1996, str. 141.
  12. ↑ Rudolf von Hippel Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868. Znad Pisy, 19-20. 2010/2011, s. 90.
  13. ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Kreis Johannisburg. [dostęp 2016-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-02)].
  14. ↑ Karta zabytku - cmentarz ewangelicki
  15. ↑ a b [OSR] I wojna światowa (1914-18r.) : Cierzpięty
  16. ↑ Karta zabytku - dwór
  17. ↑ Karta zabytku - obora I
  18. ↑ Karta zabytku - obora II
  19. ↑ Karta zabytku - spichlerz - stajnia
  20. ↑ Karta zabytku - kuźnia
  21. ↑ Karta zabytku - park
  22. ↑ Karta zabytku - cmentarz wojenny
  23. ↑ [OSR] I wojna światowa (1914-18r.) : Matyszczyki
  24. ↑ Max Dehnen Die Kriegsgräber in Ostpreussen von 1914/15 HOLZNER-VERLAG, Würzburg 1966, s. 72, 157.
  25. ↑ R. W. Pawlicki, P. Sikorski, M. Wierzba Przewodnik po ścieżkach rowerowych, Ziemia Orzyska. AFW Mazury, Orzysz, 2004, str. 87.

Zobacz też

Gmina Orzysz
Wsie
Kolonia
Osady
Osady leśne
Integralne
części wsi

Gmina Orzysz

Media użyte na tej stronie

Orzysz (gmina) location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Warmian-Masurian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Warmian-Masurian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.52 N
  • S: 53.07 N
  • W: 19.05 E
  • E: 22.95 E
Pisz County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Pisz County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 53.92 N
  • S: 53.42 N
  • W: 21.39 E
  • E: 22.32 E
Szlak rowerowy zielony.svg
Zielony szlak rowerowy