Czombrów

Czombrów

Чамброва

Dwór Karpowiczów, 1931, fot. Jan Bułhak, ze zbiorów NAC
Państwo	Białoruś
Obwód	grodzieński
Rejon	nowogródzki
Sielsowiet	Walówka
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego Czombrów
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Czombrów
53°28′14,9″N 25°52′50,0″E/53,470806 25,880556
Portal Białoruś

Serowarnia i stodoła w Czombrowie, 1931–1932,
fot. Jan Bułhak, ze zbiorów NAC

Czombrów (biał. Чамброва; ros. Чемброво) – nieistniejący obecnie majątek na Białorusi, w rejonie nowogródzkim obwodu grodzieńskiego, około 14 km na południe od Nowogródka. Tamtejszy dwór był najprawdopodobniejszym pierwowzorem Soplicowa w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

Historia

Najdawnieszymi dziś znanymi właścicielami majątku Czombrów byli Kurczowie herbu Radwan, z których najwybitniejszym przedstawicielem był zmarły w 1702 roku Stefan Kazimierz Kurcz, od 1682 roku wojewoda brzeskolitewski, prawdopodobny dziedzic Czombrowa, fundator kościoła w pobliskiej Walówce w 1685 roku. W XVIII i na początku XIX wieku dobra te należały do rodziny Uzłowskich, a w XIX wieku drogą zakupu przeszły na Karpowiczów. Pierwszym właścicielem Czombrowa należącym do tej rodziny był palestrant^[1] nowogródzki Kazimierz Karpowicz. Jego syn, Julian, a następnie wnuk, Karol (zm. w 1941 roku w głębi Rosji), i prawnuk Janusz byli kolejnymi, ostatnimi już właścicielami majątku^[2].

Przed rozbiorami Czombrów wchodził w skład województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego^[2]. Po III rozbiorze Polski w 1795 roku znalazł się na terenie powiatu nowogródzkiego, należącego do guberni słonimskiej (1796), litewskiej (1797–1801), a później grodzieńskiej i mińskiej Imperium Rosyjskiego. Po ustabilizowaniu się granicy polsko-radzieckiej w 1921 roku Czombrów znalazł się w granicach II Rzeczypospolitej, należał do gminy Rajce powiatu nowogródzkiego województwa nowogródzkiego^[3]. Od 1945 roku – w ZSRR, od 1991 roku – na terenie Republiki Białorusi.

Dwór został spalony przez partyzantkę sowiecką w 1943 roku. Jedyną pozostałością są resztki cmentarza i ruina kapliczki cmentarnej^[4] oraz kilka starych dębów^[5].

Dawny dwór

W XVII–XVIII wieku na wzgórzu panującym nad okolicą, zwanym „Horodyszczem”, Kurczowie wybudowali zamek, jego ślady były zachowane do XIX wieku.

Uzłowscy lub pierwszy z Karpowiczów, palestrant z Nowogródka, zbudował również na wzgórzu, niedaleko ruin zamku Kurczów, drewniany klasycystyczny dwór. Był to dziewięcioosiowy dom na planie prostokąta, na podmurówce. Trójosiowa część centralna była podniesiona, z pięterkiem. Przed nią był portyk w wielkim porządku, którego trójkątny przyczółek z okrągłym okienkiem był podtrzymywany przez dwie pary kolumn. Pod portykiem był wysunięty do przodu taras. Dom był przykryty wysokim gontowym dachem czterospadowym^[2].

We wnętrzu było dziesięć pomieszczeń w układzie amfiladowym, większość ich wyposażenia przepadała w czasie I wojny światowej. Schody na piętro znajdowały się na lewo od centralnie położonej sieni wejściowej. Sufit sieni zdobił drewniany gołąb symbolizujący Ducha Świętego, przeniesiony tu z podominikańskiego kościoła z pobliskiej Walówki, przemianowanego na cerkiew. Na osi sieni, od strony ogrodu, mieścił się salon. Z salonu na lewo były drzwi do gabinetu pana domu, a w prawo – do pokoju zwanego „zielonym salonikiem”. Jadalnia położona była od frontu, na prawo od sieni^[2][5].

Właściwego parku w Czombrowie nie było. Z tyłu domu znajdował się ogród kwiatowy i owocowy o powierzchni kilku hektarów, z licznymi grupami starych drzew, szpalerami i aleją lipową. Przed domem urządzono duży kolisty trawnik obsadzony krzewami i włoskimi topolami. Po obu stronach domu znajdowały się budynki gospodarcze: po lewej – oficyna, po prawej – ozdobiony galerią o sześciu filarach budynek, w którym mieściły się wozownie, stajnie i spichrz^[2].

Huragan, jaki przeszedł przez Nowogródczyznę w 1927 roku zniszczył 80 starych drzew.

Dwór został zniszczony przez radzieckich partyzantów w 1943 roku^[6].

Majątek w Czombrowie jest opisany w 2. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego^[2]. Dwór w Czombrowie i jego mieszkańcy zostali opisani w książce Joanny Puchalskiej Dziedziczki Soplicowa, w 180. rocznicę wydania Pana Tadeusza (Muza, Warszawa, 2014, ISBN 978-83-7758-778-2).

Związek z twórczością Adama Mickiewicza

Dwór w Czombrowie jest najbardziej prawdopodobnym pierwowzorem Soplicowa. Opisy dworu Sopliców w „Panu Tadeuszu” pasują prawie idealnie do dworu w Czombrowie^[5]. Możliwe, że pierwowzorem zamku Horeszków była również ruina pobliskiego zamku Kurczów na Horodyszczu. W czasie dzieciństwa Adama Mickiewicza, majątek należał do Uzłowskich, Aniela Uzłowska była matką chrzestną Adama^[7]. Jego dziadek, Mateusz Majewski był ekonomem dworu w Czombrowie. Córka Mateusza, Basia, matka poety, była we dworze panną apteczkową. Zapewne wiele opowiadała swojemu późniejszemu synowi o Czombrowie. Jest bardzo prawdopodobne, że właśnie w Czombrowie po raz pierwszy w życiu Mickiewicz widział większy dwór, Zaosie bowiem było jedynie niewielkim folwarczkiem. Dwór czombrowski z całą pewnością leżał na trasie szkolnych wycieczek Mickiewicza, który często tu bywał^[5].

W Czombrowie Ryszard Ordyński dokonał pierwszej ekranizacji Pana Tadeusza w 1928 roku. Jak powiedział reżyser: „w rolach statystów wystąpili nawet jego mieszkańcy, wnukowie mickiewiczowskich bohaterów”^[8].

Przypisy