Dialekt

Dialekt, narzecze – wieloznaczny termin lingwistyczny. W najogólniejszym znaczeniu dialekt to odmiana języka, która odznacza się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi czy gramatycznymi, odróżniającymi ją od innych form tego języka[1]. Wszystkie dialekty w jednakowy sposób rządzą się zespołem zasad gramatycznych, choć ich systemy bywają silnie zróżnicowane[2].

Różnice dialektalne wykazują zasadniczo wszystkie języki świata, przy czym tylko niektóre z nich mają swoją odmianę ogólną[3], tzw. dialekt standardowy[4]. Pewną formą dialektu (wariantem językowym o ustalonej strukturze) posługuje się każdy użytkownik języka[2]. Czynniki społeczne prowadzą jednak do porzucania środków gwarowych na rzecz elementów języka standardowego, uważanych za neutralne geograficznie[2].

Zakres odrębności dialektalnych różni się w zależności od języka. Niektóre języki, jak np. rosyjski, przejawiają je w stosunkowo niewielkim stopniu, a istniejące dialekty mają dość szeroki zasięg geograficzny. W przypadku innych języków, takich jak niemiecki, można wyróżnić dużą liczbę wciąż żywych dialektów. Same dialekty mogą być zróżnicowane wewnętrznie i wykazywać drobne różnice na poziomie lokalnym[5] (w języku polskim mówi się wówczas o gwarach). Granice między poszczególnymi dialektami bywają nieostre i trudne do wyznaczenia[2].

Badaniem dialektów (zwłaszcza regionalnych) zajmuje się dział językoznawstwa – dialektologia[6][7]. W rozumieniu dialektologii tradycyjnej dialekt to byt przeciwstawiany językowi standardowemu[8].

Historia terminu

Termin „dialekt” wywodzi się z greckiego słowa diálektos (stgr. διάλεκτος) oznaczającego dyskurs, rozmowę, sposób mówienia, a które z kolei pochodzi od słów diá (stgr. διά „poprzez”) i legō (stgr. λέγω „mówię”). Określenie to pojawiło się w europejskim piśmiennictwie już w XVI wieku[9] i pierwotnie oznaczało sposób mówienia, manierę charakterystyczną dla danego mówiącego[10].

Współcześnie pod pojęciem tym rozumie się wariant języka wyodrębniony na podstawie pewnych odmienności, wynikających ze zróżnicowania geograficznego[11] lub stratyfikacji społecznej jego użytkowników[12]. Czyni się rozróżnienie między formami terytorialnymi a formami stratyfikacyjnymi, zwanymi precyzyjniej socjolektami[13][14]. Rozgraniczenie to nie jest jednak ścisłe, gdyż formy o podłożu terytorialnym bywają zarazem ograniczone socjalnie[13].

Rodzaje dialektów

Można wyróżnić dialekty regionalne, będące przedmiotem tradycyjnych badań dialektologicznych, oraz dialekty socjalne, których istnienie zostało stwierdzone przez późniejszą dialektologię miejską[15].

Brytyjski językoznawca Peter Trudgill proponuje następujący podział dialektów:

  • dialekty tradycyjne (ang. traditional dialects) – silnie zróżnicowane odmiany języka, używane na obszarach wiejskich. Ulegają zanikowi wskutek nowoczesnych przemian społecznych, pod wpływem procesów globalizacji, oświaty i mediów[15]. Popularnie pod pojęciem dialektu rozumie się właśnie dialekty tradycyjne[16].
  • dialekty mainstreamowe (ang. mainstream dialects) – odmiany języka wypierające dialekty tradycyjne. Należą do nich zarówno odmiany standardowe (np. brytyjska angielszczyzna standardowa), jak i odmiany niestandardowe (dialekty miejskie). Wykazują znacznie mniejszy stopień zróżnicowania wewnętrznego niż dialekty tradycyjne i występują poza terenami wiejskimi. W większym stopnia odzwierciedlają stratyfikację społeczną[15]. Dialekty miejskie bywają przedmiotem krytyki na gruncie tradycji preskryptywizmu[17], a dawni dialektolodzy postrzegali je jako „zniekształcone” formy języka standardowego[18].

Podział języka na dialekty

Z punktu widzenia lingwistyki język nie jest konkretnym tworem, lecz zespołem rozmaitych dialektów[19], na który mogą się składać zarówno odmiany o podłożu geograficznym i socjalnym, jak też ponadgwarowe standardy[20][21]. Język zawsze się manifestuje w formie pewnej odmiany[4]; z perspektywy lingwistycznej można zatem przyjąć, że każdy użytkownik języka posługuje się jakimś dialektem[22][23]. Pośród dialektów wchodzących w skład języka nie można wyróżnić form wyższych ani niższych, choć obiegowe poglądy często przypisują rozmaitym dialektom różną wartość[22][23], a określony dialekt może być identyfikowany z konkretną funkcją komunikatywną[22]. Praktykę używania dwóch odmian/dialektów języka (zwykle języka standardowego i dialektu miejscowego) przez jedną wspólnotę komunikatywną określa się mianem dyglosji[24].

Słowem „dialekt” często określa się formy języka bez postaci pisanej, w opozycji do form ustandaryzowanych lub literackich (grafolektów[25]), o których mawia się „języki”[26][27]. Mianem dialektów bywają określane także autonomiczne języki, które nie wypracowały tradycji piśmienniczej (niekiedy mowa np. o „dialektach afrykańskich”)[28], niezgodnie z terminologią językoznawczą[29].

Charakterystyka pojęcia

W rozumieniu językoznawstwa dialekt jest formą egzystencji języka charakterystyczną dla pewnej grupy jego użytkowników. Termin ten odnosi się w pierwszej kolejności do form wydzielonych geograficznie[30][31] (geolektów/regiolektów), choć w szerszym ujęciu, charakterystycznym dla językoznawstwa angielskiego (gdzie jest w praktyce traktowany jako synonim variety[32]), może dotyczyć także mowy jakiejś grupy społecznej (socjolekt) lub etnicznej (etnolekt)[33]. Zgodnie ze współczesną definicją naukową jako swoiste dialekty można rozpatrywać wszystkie odmiany języka, także standardowe (literackie)[34][35]; w lingwistyce czyni się zatem rozróżnienie między dialektami standardowymi a niestandardowymi (wernakularnymi)[36][37]. W języku codziennym[37], a także w niektórych tradycjach językoznawczych występuje węższe ujęcie, zgodnie z którym dialekt to regionalny (lub socjalny) wariant języka, z definicji przeciwstawiany standardowi, czyli jego skodyfikowanej formie normatywnej[7][38][39][13]. W skrajnej definicji pojęcie dialektu odnosi się również do idiolektów, tj. kodów właściwych dla poszczególnych jednostek[40].

Oba podejścia do definicji dialektu funkcjonują równolegle, choć w przypadku niektórych języków podejścia wartościującego nie da się zastosować z przyczyn obiektywnych. Przykładem może być język włoski, w którym za język standardowy służy dialekt florencki, równoważny i równorzędny innym dialektom tego języka[41].

Poszczególne dialekty można często dzielić na mniejsze formy, odzwierciedlające ich wewnętrzne zróżnicowanie: warianty[14] lub poddialekty (subdialekty), w polskiej tradycji językoznawczej nazywane gwarami[42][43]. Terminy „dialekt” i „gwara” są jednak często traktowane jako równoznaczne, zarówno w języku codziennym[44], jak i w terminologii naukowej[45][46]. W kontekście badań literaturoznawczych pojęciem w praktyce tożsamym z szerzej ujmowanym dialektem jest rejestr stylistyczny[47].

W języku codziennym mianem dialektów określa się również języki pozbawione formy pisanej lub standaryzacji, używane w krajach rozwijających się[48] lub odizolowanych częściach świata[29]. Takie znaczenie terminu nie znajduje szerokiej akceptacji w literaturze językoznawczej[29], gdzie mówi się raczej o językach wernakularnych[49]. Ponadto specjaliści czynią rozróżnienie między terminami „dialekt”, „slang” i „akcent”: akcent w socjolingwistyce dotyczy jedynie sposobu wymowy, tzn. cech fonetycznych lub fonologicznych właściwych dla pewnej grupy ludzi[50], slang stanowi zaś zbiór specyficznych środków leksykalnych, zwykle nietrwałych i kojarzonych ze środowiskami młodzieżowymi[51]. Dialektem nazywa się natomiast odmianę języka, która jest odrębna na płaszczyźnie gramatyki, również w zakresie fonologii, a często także na poziomie słownictwa[50].

Język a dialekt

Dialektami nazywane są różne odmiany jednego języka mówionego. O uznaniu jakiejś mowy za odrębny język, nie zaś za wariant danego języka decydują w znacznie większym stopniu rozstrzygnięcia pozajęzykoznawcze niż językoznawcze[52]. W dyskusjach o różnicy pomiędzy językiem a dialektem często pojawia się aforyzm, przypisywany Maxowi Weinreichowi: „Język to dialekt z armią i flotą wojenną”[53]. Jak głosi powiedzenie, rozróżnienie między terminami „język” a „dialekt” nie jest ścisłe: wydzielanie języków ma często charakter konwencjonalny i jest wyraźnie zależne od czynników socjopolitycznych[54][55].

Na gruncie językoznawstwa można uznać, że dwa kody komunikacyjne tworzą jeden język, jeśli są między sobą zrozumiałe. Kryterium to nie jest jednak stosowane w sposób ścisły, gdyż zjawisko wzajemnej zrozumiałości może przybierać różne stopnie nasilenia i występować w formie asymetrycznej[56]. Rygorystyczne przestrzeganie tego kryterium uniemożliwiają również społeczne uwarunkowania językowe – wyodrębnianie języków bywa bowiem umotywowane powstawaniem organizmów państwowych[52] oraz procesami standaryzacyjnymi zachodzącymi w obrębie kompleksów językowych[57] (zob. Abstand- i Ausbausprachen). Istotną rolę odgrywa odgrywa także odległość geograficzna poszczególnych bytów językowych (por. przypadek języków polinezyjskich)[58].

Przykładem mowy o spornym statusie jest kaszubszczyzna, uznawana przez niektórych specjalistów za dialekt języka polskiego, a przez innych za język zupełnie odrębny od polszczyzny ogólnej. Także wśród użytkowników mowy kaszubskiej nie ma jednomyślności na powyższy temat; Ministerstwo Edukacji RP uznało ostatecznie w 1996 roku kaszubszczyznę za język regionalny. Z drugiej strony język chiński oficjalnie (i przez większość użytkowników) uznawany jest za jeden język o dużej liczbie dialektów, pomimo że całkowicie wzajemnie niezrozumiałych, a specjaliści uznają go raczej za zespół języków. Poglądowi temu sprzyja fakt, iż wszystkie chińskie dialekty w piśmie są wzajemnie zrozumiałe[48].

W niektórych zakątkach świata, gdzie ludność posługuje się blisko spokrewnionymi i podobnymi językami, można mówić o istnieniu kontinuum, w którym trudno nakreślić granice między różnymi językami. Przykładowo pewne dialekty języka niderlandzkiego są zbliżone do gwar dolnoniemieckich, choć te używane w Holandii są uznawane za gwary niderlandzkie, a gwary spotykane w Niemczech – za gwary niemieckie. Rozróżnienie to wynika z czynników politycznych[5].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Urszula Kropiwiec, Jadwiga Konieczna-Twardzikowa (red.), Nieznane w przekładzie, Między oryginałem a przekładem, tom XI, Kraków: Universitas, 2006, s. 294, ISBN 978-83-7188-859-5, OCLC 781238857 (ang.).
  2. ↑ a b c d James R. Hurford, Grammar: A Student's Guide, Cambridge University Press, 1994, s. 63–66, ISBN 978-0-521-45627-2 (ang.).
  3. ↑ Mate Kapović, Čiji je jezik, wyd. 1, Zagrzeb: Algoritam, 2010, s. 55, ISBN 978-953-316-282-9 (chorw.).
  4. ↑ a b István Lanstyák, Maďarčina na Slovensku – štúdia z variačnej sociolingvistiky / Hungarian in Slovakia – A Study in Variational Sociolinguistics, „Sociologický Časopis / Czech Sociological Review”, 38 (4), 2002, s. 411, ISSN 0038-0288, JSTOR: 41131826 (słow.).
  5. ↑ a b Ladislav Zgusta, Manual of lexicography, Walter de Gruyter, 2010, s. 169, ISBN 978-3-11-134918-3 [dostęp 2021-08-23] (ang.).
  6. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 114.
  7. ↑ a b Ladislav Dvonč, K otázke sociálnych „nárečí“, „Slovo a slovesnost”, 18 (3), 1957, s. 180–183 (słow.).
  8. ↑ Jenny Cheshire, Dialect and Education: Some European Perspectives, Multilingual Matters, 1989, s. 4, ISBN 978-1-85359-035-1 (ang.).
  9. ↑ Adam Fox, Oral and Literate Culture in England, 1500-1700, Oxford Studies in Social History, Clarendon Press, 9 listopada 2000, s. 57, ISBN 978-0-19-154229-9 (ang.).
  10. ↑ Margaret W. Ferguson, Dido’s Daughters: Literacy, Gender, and Empire in Early Modern England and France, Chicago: University of Chicago Press, 1 listopada 2007, s. 91–94, ISBN 978-0-226-24318-4 (ang.).
  11. ↑ Dolník 1999 ↓, s. 202.
  12. ↑ Małgorzata Dąbrowska-Kardas, Analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego, Wolters Kluwer, 2012, s. 32, ISBN 978-83-264-4617-7.
  13. ↑ a b c Dolník 1999 ↓, s. 203.
  14. ↑ a b Jiří Černý, Dějiny lingvistiky, Olomouc: Votobia, 1996, s. 395, ISBN 80-85885-96-4, OCLC 37391292 (cz.).
  15. ↑ a b c Gitte Kristiansen, Style-shifting and shifting style: a socio-cognitive approach to lectal variation, [w:] Gitte Kristiansen, René Dirven (red.), Cognitive Sociolinguistics: Language Variation, Cultural Models, Social Systems, Walter de Gruyter, 2008, s. 83, ISBN 978-3-11-019915-4 (ang.).
  16. ↑ Peter Trudgill, Lars-Gunnar Andersson, Bad Language, Oxford, UK: Basil Blackwell, 1990, s. 165, ISBN 0-631-17872-4, OCLC 21973314 (ang.).
  17. ↑ Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagrzeb: Srednja Europa, 2016, s. 56, ISBN 978-953-7963-47-7 (chorw.).
  18. ↑ Robert Lawrence Trask, The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Psychology Press, 2000, s. 358, ISBN 978-1-57958-218-0 (ang.).
  19. ↑ Čermák 2011 ↓, s. 46.
  20. ↑ „The English Record”, 24–25, New York State English Council., 1973, s. 42 (ang.).
  21. ↑ Naír García Abelleira, Víctor M. Longa, Enseñando a los niños a discriminar. La plasmación de la ideología del estándar en la escuela., „Representaciones”, XI (2), Universidade de Santiago de Compostela, 2015, s. 152 (hiszp.).
  22. ↑ a b c John Hartley, Communication, Cultural and Media Studies: The Key Concepts, Routledge, 2003, s. 64, ISBN 978-1-134-49206-0 (ang.).
  23. ↑ a b Ronald L. Jackson II, Michael A. Hogg, Encyclopedia of Identity, SAGE, 2010, s. 219, ISBN 978-1-4129-5153-1 (ang.).
  24. ↑ Dolník 1999 ↓, s. 204.
  25. ↑ Arkadiusz Żmij, Pismo – rewolucja totalna, [w:] Pomiędzy oralnością a piśmiennością, [w:] Artykuły naukowe z filologii polskiej [online], język-polski.pl [dostęp 2019-09-03].
  26. ↑ Tomasz Kamusella. 2016. The History of the Normative Opposition of 'Language versus Dialect:' From Its Graeco-Latin Origin to Central Europe’s Ethnolinguistic Nation-States (pp 189-198). Colloquia Humanistica. Vol 5.
  27. ↑ Schilling-Estes 2006 ↓, s. 311–341.
  28. ↑ Dick Leith, A Social History of English, Routledge, 2005, s. 7, ISBN 978-1-134-71145-1 (ang.).
  29. ↑ a b c Fodde Melis 2002 ↓, s. 35.
  30. ↑ Rosina Lippi-Green, English With an Accent: Language, Ideology, and Discrimination in the United States, Nowy Jork: Psychology Press, 1997, s. 247–248, ISBN 978-0-415-11477-6 (ang.).
  31. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 289.
  32. ↑ Błażej Osowski, Opracowania dialektologiczne w iSybislawie, [w:] Paweł Kowalski (red.), Z zagadnień informacji naukowej, terminoznawstwa i językoznawstwa, Warszawa: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, 2018, s. 212.
  33. ↑ Natalie Schilling-Estes, Walt Wolfram, American English: dialects and variation, wyd. 3, Hoboken: John Wiley & Sons, 2015 (Language in Society), s. 184, ISBN 978-1-118-39145-7, OCLC 919202335.
  34. ↑ William McGregor: Linguistics: An Introduction. A&C Black, 2009, s. 160. ISBN 978-1-84706-367-0. (ang.)
  35. ↑ Marianne Mithun, The Languages of Native North America, Cambridge University Press, 2001, V, ISBN 978-1-107-39280-9 (ang.).
  36. ↑ Fodde Melis 2002 ↓, s. 36.
  37. ↑ a b Schilling-Estes 2006 ↓, s. 312.
  38. ↑ Benedikt Perak, Robert Trask, Milica Mihaljević, Temeljni lingvistički pojmovi, 2005, s. 81 (chorw.).
  39. ↑ Stanisław Dubisz, Halina Karaś, Nijola Kolis, Dialekty i gwary polskie, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, s. 29, ISBN 978-83-214-0989-4.
  40. ↑ Leszek Berezowski, Dialect in translation, Wrocław: Wydawn. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997, s. 12, ISBN 83-229-1685-X, OCLC 39660096 [dostęp 2019-11-26].
  41. ↑ Martin Maiden, Mair Parry, Introduction by the editors, [w:] Martin Maiden, Mair Parry (red.), The Dialects of Italy, London: Routledge, 1997, s. 2, ISBN 978-1-134-83436-5 (ang.).
  42. ↑ Bogusław Wyderka, Czy gwara śląska w nowej roli?, [w:] Karol Dejna i inni red., Rozprawy Komisji Językowej, t. 48, Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe, 2003, s. 89–90, ISSN 0076-0390.
  43. ↑ Tomasz Kamusella, Silesian – From Gwara to Language After 1989, wachtyrz.eu, 2015 (ang.).
  44. ↑ Monika Szymańska, Regionalizmy językowe w świadomości użytkowników języka polskiego, Katowice 2011, s. 88.
  45. ↑ Ewa Siatkowska, Standaryzacja po kurpiowsku, „Polonica”, 37, 2017, s. 5, DOI: 10.17651/polon.37.12, ISSN 0137-9712.
  46. ↑ Stanisław Urbańczyk (red.), Encyklopedia języka polskiego, Wrocław 1992, s. 58, 105.
  47. ↑ Lance St. John Butler, Registering the Difference: Reading Literature Through Register, Manchester: Manchester University Press, 1999, s. 188, ISBN 978-0-7190-5614-7 (ang.).
  48. ↑ a b David Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, wyd. 6, Blackwell Publishing, 2008, s. 142–144, ISBN 978-1-4051-5296-9 (ang.).
  49. ↑ Einar Haugen, Dialect, Language, Nation, American Anthropologist New Series, Vol. 68, No. 4, s. 927, JSTOR: 670407 (ang.).
  50. ↑ a b J.K. Chambers, Peter Trudgill, Dialectology, Cambridge University Press, 1998, s. 5, ISBN 978-0-521-59646-6 (ang.).
  51. ↑ Gerard Van Herk, What Is Sociolinguistics?, John Wiley & Sons, 2012, s. 15, ISBN 978-1-4051-9318-4 (ang.).
  52. ↑ a b „Revue slavistique”, 54, G. Gebenther i Spółka, 2004, s. 132.
  53. ↑ Andrea Moro, The Boundaries of Babel: The Brain and the Enigma of Impossible Languages, MIT Press, 2010, s. 99, ISBN 978-0-262-51506-1 (ang.).
  54. ↑ John McWhorter, What's a Language, Anyway?, „The Atlantic”, 19 stycznia 2016 [dostęp 2019-08-26].
  55. ↑ Čermák 2011 ↓, s. 45.
  56. ↑ Dani Byrd, Toben H. Mintz, Discovering Speech, Words, and Mind, John Wiley & Sons, 2011, s. 55, ISBN 978-1-4443-5778-3 (ang.).
  57. ↑ Peter Trudgill, Glocalisation and the Ausbau sociolinguistics of modern Europe, [w:] Anna Duszak, Urszula Okulska (red.), Speaking from the margin: global English from a European perspective, Frankfurt: Peter Lang, 2004, s. 35–49, ISBN 978-3-631-52663-7 (ang.).
  58. ↑ Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, s. 7, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).

Bibliografia

  • Luisanna Fodde Melis, Race, Ethnicity and Dialects: Language Policy and Ethnic Minorities in the United States, FrancoAngeli, 2002, ISBN 978-88-464-3912-3 (ang.).
  • Natalie Schilling-Estes, Dialect variation, [w:] Ralph Fasold, Jeffrey Connor-Linton (red.), An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge University Press, 2006, s. 311–342, ISBN 978-0-521-84768-1 (ang.).
  • Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  • František Čermák, Jazyk a jazykověda: přehled a slovníky, wyd. 4, Praha: Karolinum Press, 2011, ISBN 978-80-246-2360-3, OCLC 878145746 (cz.).
  • Juraj Dolník, Základy lingvistiky, wyd. 1, Bratislava: Stimul, 1999, ISBN 80-85697-95-5, OCLC 43470637 (słow.).

Linki zewnętrzne