Dialekt damasceński

Dialekt damasceński – dialekt miejski należący do dialektów syryjsko-palestyńskich, których jest najważniejszym przedstawicielem. Używany jest na co dzień w Damaszku i rozumiany na obszarze Syrii do rzeki Eufrat, gdzie kończy się zasięg dialektów syryjsko-palestyńskich, ale także w Palestynie, Libanie i Jordanii.

Stan badań

Dialektem damasceńskim na szerszą skalę zajmowali się dotychczas orientaliści amerykańscy, angielscy, francuscy i niemieccy. Do rozpowszechnienia informacji na temat tego dialektu przyczynili się szczególnie: Andre Ambros, Jean Cantineau, Mark W. Cowell, Heinz Grotzfeld, Gottthelf Bergsträsser, Ferguson Charles, Ani Moukhtar, Bohas George, Jérôme Lentin, Salamé Claude oraz Ariel Bloch.

W badaniach naukowych nad dialektami języka arabskiego używa się transkrypcji naukowej, ponieważ nie posiada on normy zapisu. W ostatnich latach powstało kilka książek w dialekcie damasceńskim, zapisanych pismem arabskim. Najważniejsi autorzy piszący opowiadania po damasceńsku to: Aswad an-Nizār, Kayyāl Munīr oraz Turžmān Sihām. Zapis arabski nie oddaje w pełni systemu fonologicznego dialektu damasceńskiego, a dla obcokrajowca utrudnia naukę tegoż dialektu.

Fonologia

System spółgłoskowy

System spółgłoskowy dialektu damasceńskiego liczy sobie 25 spółgłosek:

• dwuwargowe: m, b, w,
• wargowo-zębowe: f,
• zębowe: n, t, d, s, z (r, l),
• zębowo-dziąsłowe faryngalizowane: ṭ, ḍ, ṣ, ẓ, r, l,
• podniebienne: š, ž, y,
• tylnojęzykowe: k,
• języczkowe: x, ġ,
• gardłowe: ḥ, ʕ,
• krtaniowe: h, ʔ.

System samogłoskowy

System samogłoskowy liczy sobie:

• 5 samogłosek długich: ā, ē, ī, ō, ū,
• 6 samogłosek krótkich: a, e, i, o, u, ə,
• 2 dyftongi: aw, ay zachowane w kilku wyrazach.

Samogłoska epentyczna

Samogłoska epentyczna wstawiana jest:

• na początku wyrazu, gdy ten zaczyna się od dwóch spółgłosek: ᵊCC-,
• między dwie spółgłoski stojące na końcu wyrazu: -CᵊC,
• w grupie 3 spółgłosek: CᵊCC,
• w grupie 4 spółgłosek: CCᵊCC.

Morfologia

Imiona

Imiona zawierają w sobie następujące części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i imiona odczasownikowe. Wspólnymi kategoriami gramatycznymi dla imion są: kategoria rodzaju, liczby, stanu i przypadka.

Kategoria rodzaju

W dialekcie damasceńskim występują dwa rodzaje: męski i żeński.

• Rodzaj męski nie posiada żadnej specyficznej końcówki rodzajowej, takiej jak rodzaj żeński. Występują natomiast słowa z końcówką żeńską rodzaju męskiego np. zalame mężczyzna.
• Rodzaj żeński posiada najczęściej końcówkę -a lub -e. Końcówka -a występuje w wyrazach, których ostatnią spółgłoską jest spółgłoska języczkowa, gardłowa, krtaniowa albo emfatyczna. Odpowiednio więc:
  • końcówka -a występuje po: x, ġ, ḥ, ʕ, h, ʔ, ṭ, ḍ, ṣ, ẓ,
  • końcówka -e występuje po: b, t, ž, d, z, s, š, f, k, l, m, n, w, y.

• • Jedynie po r, możliwe są dwie końcówki -a oraz -e, np.: tazkara bilet, kbīre duża.

• • Rodzaju żeńskiego są także:
    • rzeczowniki żeńskoosobowe, bez charakterystycznej końcówki, np.: bənᵊt córka; ʔəxᵊt siostra,
    • niektóre nazwy miast i państw, np.: š-Šām Damaszek; Baġdād Bagdad,
    • parzyste części ciała, np.: ʔīd ręka, ʔədᵊn ucho,
    • inne, np.: mayy woda; sama niebo; šamᵊs słońce.

• • Końcówka rodzaju żeńskiego w status constructus przyjmuje formę -et, np.: maʕlaʔet šāy łyżeczka do herbaty.

Kategoria liczby

W dialekcie damasceńskim występują trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga.

• Liczbę podwójną tworzy się poprzez dodanie końcówki -ēn do liczby pojedynczej, przy czym w rodzaju żeńskim końcówka -a oraz -e zachowuje się identycznie jak w status constructus, np.: bēt – bētēn dwa domy.
• Liczbę mnogą dzielimy na regularną i nieregularną. Liczbę mnogą nieregularną należy nauczyć się na pamięć. Liczba mnoga regularna otrzymuje następujące końcówki: -īn oraz -āt.
  • końcówkę -īn otrzymują najczęściej rzeczowniki męskoosobowe odimiesłowowe,
  • końcówkę -āt otrzymują najczęściej imiona rodzaju żeńskiego zakończone na -a lub -e.

Kategoria stanu

W dialekcie Damaszku wyróżniamy dwa stany: określony i nieokreślony, przy czym stan nieokreślony nie posiada żadnego rodzajnika nieokreślonego, np.: rǝsāle list. Stan określony wyrażany jest za pomocą rodzajnika określonego əl-, l-, np.: ǝl-walad ᵊẓġīr Chłopiec jest mały, kursi l-bənᵊt krzesło dziewczyny, bēt ǝl-ʔahᵊl dom rodziny. Gdy imię zaczyna się od dwóch spółgłosek, rodzajnik określony wygląda następująco lə-, np.: lə-žbīn czoło.

Zaimki

Zaimki osobowe

Zaimki dzierżawcze i dopełnieniowe

Zaimki występujące po spółgłosce

Zaimki występujące po samogłosce

Zaimki dopełnieniowe i dzierżawcze różnią się jedynie w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Zaimek dopełnieniowy pierwszej osoby to -ni np.: ḍarabni uderzył mnie.

Zaimki wskazujące

Najpopularniejszym zaimkiem wskazującym jest zaimek ha- dodawany do rodzajnika rzeczownika we wszystkich rodzajach i liczbach, np.: ha-š-šōke ten widelec.

Zaimki pytajne

• mīn kto; šū co; ʔēš co,
• ʔanu (m.), ʔani (f.), ʔanu (pl.) jaki, który,
• ʔayy jaki, który.

Zaimek względny

• əlli występuje po spółgłosce,
• lli występuje po samogłosce.

Zaimek względny, jest taki sam dla obydwu rodzajów i liczb.

Liczebniki

W dialekcie damasceńskim możemy wyróżnić następujące liczebniki: główne, porządkowe oraz inne np. ułamkowe. Liczebniki główne są rzeczownikami, z wyjątkiem liczebników: jeden (wāḥed) oraz dwa (tnēn), które są przymiotnikami, tak samo jak liczebniki porządkowe.

Liczebniki główne

• Liczebnik jeden wāḥed, waḥde lub wǝḥde (rodzaj żeński), zachowuje się tak samo jak przymiotnik i stoi po rzeczowniku, np.: bēt wāḥed jeden dom.
• Liczebnik dwa tnēn, təntēn (rodzaj żeński), zachowuje się jak przymiotnik i stoi po rzeczowniku w liczbie podwójnej, np.: bētēn tnēn dwa domy. Może zachowywać się też jak rzeczownik i wtedy jednostka wyliczana stoi po liczebniku w liczbie mnogiej, np.: təntēn ʔahwāt dwie kawy.

• Liczebniki od 3 do 10 dzielimy w pozycji izolowanej (używane do liczenia):
  • tlāte trzy
  • ʔarbaʕa cztery
  • xamse pięć
  • sətte sześć
  • sabʕa siedem
  • tmāne osiem
  • təsʕa dziewięć
  • ʕašara dziesięć

• Liczebniki od 11 do 19 dzielimy w pozycji izolowanej:
  • ḥdaʕš lub ʔīdaʕš jedenaście
  • ṭnaʕš dwanaście
  • tləṭṭacʕš trzynaście
  • ʔarbaṭaʕš czternaście
  • xamsṭaʕš piętnaście
  • səṭṭaʕš szesnaście
  • sabaṭaʕš siedemnaście
  • tmənṭaʕš osiemnaście
  • təsaṭaʕš dziewiętnaście

• Liczebniki od 20 do 99 w pozycji izolowanej:
  • ʕəšrīn dwadzieścia
  • tlātīn trzydzieści
  • ʔarbaʕīn czterdzieści
  • xamsīn pięćdziesiąt
  • səttīn sześćdziesiąt
  • sabʕīn siedemdziesiąt
  • tmānīn osiemdziesiąt
  • təsʕīn dziewięćdziesiąt

• Liczebniki od stu i wzwyż w pozycji izolowanej:
  • mīye sto
  • mītēn dwieście
  • tlāt mīye trzysta
  • ʔarbaʕ mīye czterysta
  • xams mīye pięćset
  • sətt mīye sześćset
  • sabʕ mīye siedemset
  • tmān mīye osiemset
  • təsʕ mīye dziewięćset

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe od 1 do 10 są przymiotnikami. Stoją po rzeczowniku wyliczanym i otrzymują rodzajnik określony l-. Występują w dwóch rodzajach:

Liczebniki porządkowe od 11 i wzwyż, są identyczne jak liczebniki główne. Zachowują się jak przymiotniki i stoją z rodzajnikiem określonym l- po rzeczowniku wyliczanym.

Liczebniki ułamkowe

• 1/2 nəṣṣ
• 1/3 təlt
• 1/4 rəbʕ
• 1/5 xəms
• 1/6 səds
• 1/8 təmn
• 1/10 ʕəšr
• 3/4 tlet rbāʕ
• 4/5 ʔarbaʕt ʔaxmās

Czasowniki

Czasowniki w dialekcie damasceńskim składają się najczęściej z trójspółgłoskowych rdzeni, z których są tworzone tematy czasownikowe. To one dają podstawę do tworzenia form czasu, trybu, strony oraz imion odczasownikowych. W dialekcie damasceńskim nie istnieją bezokoliczniki, dlatego jako formę podstawową czasownika podaje się trzecią osobę liczby pojedynczej rodzaju męskiego w czasie przeszłym i teraźniejszym, np.: katab – byəktob pisał-pisze.

Tematy czasownikowe

Tematy trójspółgłoskowe

Tematy czterospółgłoskowe

Czasy

Czas przeszły

Końcówki osobowe w czasie przeszłym

• W I temacie czasownikowym typu katab, VII oraz VIII krótkie -a- przed trzecią spółgłoską rdzenną w 3 osobie liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego ulega elizji, np.: daras uczył się, ale darset uczyła się.

• I temat czasownikowy typu kəteb, odmienia się w następujący sposób:

šəreb – byəšrab pić

Czas teraźniejszy

Afiksy osobowe w czasie teraźniejszym typu A

Afiksy osobowe w czasie teraźniejszym typu B

Afiksy osobowe w czasie teraźniejszym typu C

Afiksy te otrzymują następujące tematy czasownikowe:

• A – I, IV-X oraz II 4,
• B – II, III oraz I 4,
• C – zaczynające się na ʕ.

Czasy złożone

W dialekcie damasceńskim występuje kilkanaście czasów pochodnych. Niektóre z nich tworzy się za pomocą specjalnych partykuł.

• Czas teraźniejszy ciągły jest tworzony za pomocą partykuły ʕam, po której następuje czasownik w czasie teraźniejszym w odpowiedniej formie z b- lub bez b-, a więc w trybie łączącym. Czas ten tłumaczy się za pomocą słów: „teraz, w tym momencie, właśnie”, np.: ʕam bəktob właśnie piszę.
• Czas przeszły ciągły: kān yəktob,
• Czas przeszły długotrwały: kān ʕam yəktob,
• Czas zaprzeszły: kān katab,
• Czas przyszły jest tworzony za pomocą partykuły raḥ, laḥ, ḥa, np.: rāḥ nəmši maʕo będziemy z nim iść,
• Czas przyszły w przeszłości: kān raḥ yəktob miał zamiar pisać,
• Czas przyszły ciągły: bikūn ʕam yəktob będzie pisał,
• Czas zaprzyszły: bikūn raḥ yəktob będzie miał zamiar napisać,
• Czas przyszły uprzedni: bikūn katab będzie miał napisane.

Tryby

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się za pomocą tematu czasownika w czasie teraźniejszym. Rodzaj męski nie posiada żadnej końcówki, natomiast rodzaj żeński otrzymuje -i, a liczba mnoga -u. W I temacie czasownikowym w rodzaju męskim następuje wzdłużenie ostatniej samogłoski, a w rodzaju żeńskim i w liczbie mnogiej długie ō oraz ē przechodzi w krótkie ə, natomiast długie ā przechodzi w krótkie a. Nie odnotowano istnienia trybu rozkazującego tematów: IV, VII-IX.

• I
  • 1 – ktōb; ktəbi; ktəbu
  • 3, 4 – ktāb; ktabi; ktabu
  • 2, 5 – ktēb; ktəbi; ktəbu
• II – katteb; kattbi; kattbu
• III – kātb; kātbi; kātbu
• V – tkattab; tkattabi; tkattabu
• VI – tkātab; tkātabi; tkātabu
• X – stakteb; stakətbi; stakətbu
• I 4 – taržem; taržmi; taržmu
• II 4 – ttaržam; ttaržami; ttaržamu

Tryb rozkazujący przeczymy za pomocą partykuły la (lā), po której następuje tryb łączący w odpowiedniej osobie, np.: la təšrab nie pij.

Tryb łączący

Tryb łączący ma identyczne afiksy osobowe jak tryb oznajmujący, lecz nie posiada prefiksu b-.

• Użycie trybu łączącego:
  • Tworzenie czasów złożonych, np.: ʕam ʔākol właśnie jem.
  • Negacja trybu rozkazującego za pomocą partykuł: la (lā) nie; ḥāž ḥāže (rodzaj żeński) dosyć; la baʔa już nie, np.: la tədros nie ucz się; la baʔa təḥki już nie gadaj.
  • W zdaniach złożonych po następujących spójnikach: la żeby; ḥatta żeby; liʔalla żeby nie; bass jeśli; ʕala šart pod warunkiem że, np.: lāzem tədros ḥatta tənžaḥ musisz się uczyć, aby mieć wyniki.
  • Dla wyrażenia polskiego bezokolicznika po: bədd chcieć (w zdaniach oznajmujących) oraz bətrīd chcieć (w zdaniach pytających), np.: bətrīd nəšrab kās ʕaraʔ chcesz, żebyśmy się napili szklanki araku?; bəddna nākol chcemy jeść.

Strona bierna

Strona bierna w dialekcie damasceńskim nie jest tworzona poprzez zmianę struktury tematu czasownika. W I temacie czasownikowym istnieje kilka czasowników w stronie biernej, które zostały zleksykalizowane. Są to: wəled urodził się; xəleʔ został stworzony, urodził się; ʔətel został zabity; xəreb został zniszczony. Stronę bierną wyraża się za pomocą VII tematu czasownikowego.

Imiona odczasownikowe

Masdary

Masdary są rzeczownikami odczasownikowymi, które tak jak czasownik wyrażają czynność i stan, bardzo często są już zleksykalizowane. W I temacie czasownikowym nie ma określonego wzoru tworzenia masdarów, podają je słowniki. Masdary tematów IV-VI, IX, X oraz II 4 nie są używane.

• II – taktīb (təktīb)
• III – mkātabe
• VII – ʔənkitāb
• VIII – ʔəktitāb
• I 4 – taržame

Imiesłowy

• W I temacie czasownikowym imiesłów czynny i bierny tworzy się regularnie według wzoru:
  • imiesłów czynny kāteb, kātbe (rodzaj żeński), kātbīn (liczba mnoga),
  • imiesłów bierny maktūb, -e, -in.

• Imiesłów czynny i bierny w tematach pochodnych tworzy się za pomocą prefiksu m- lub mə- dołączanego do tematu czasownika w czasie teraźniejszym. Imiesłów czynny rodzaju męskiego posiada samogłoskę -e- przed trzecią spółgłoską rdzenną, natomiast imiesłów bierny samogłoskę -a-, np.: II – mġassel piorący, myjący się; mġassal prany, myty. W rodzaju żeńskim w imiesłowie czynnym w wyniku elizji wypada końcowe -e-. Imiesłów bierny jest dzisiaj prawie nieużywany.

Niesamodzielne części mowy

Grupa ta obejmuje następujące części mowy: przyimki, spójniki oraz partykuły.

Przyimki

• la do; przed dwiema spółgłoskami przyimek ten przybiera formę lə, np.: lə-l-balad do miasta
• la (lə) dla, wyraża też polski celownik, np.: la-marti mojej żonie.

Przyimek ten też może wyrażać posiadanie i odpowiada polskiemu czasownikowi mieć przybiera wtedy formę ʔəl i łączy się z zaimkiem dzierżawczym, np.: ʔəli bēt mam dom,

• b- (bə-, bi-) w, np.: bə-š-Šām w Damaszku,
• mən (mn) z, od, np.: mn əl-madrase ze szkoły,
• ʕa- do, na, np.: bisāfer ʕa-l-bēt jedzie do domu,
• ʕand (ʕənd) u, przy; przyimek ten w połączeniu z zaimkiem dzierżawczym wyraża posiadanie i odpowiada polskiemu czasownikowi mieć, np.: ʕandi kalᵊb mam psa,
• inne przyimki:
  • ʕan o,
  • bala bez,
  • bēn pomiędzy,
  • maʕ z kimś, czymś,
  • ʔabᵊl przed (czas),
  • taḥt pod,
  • bīdūn bez,
  • baʕᵊd po (czas),
  • fōʔ na,
  • barrāt na zewnątrz,
  • ḥawāli wokół,
  • žuwwāt wewnątrz,
  • ʔəddām z przodu.

Spójniki

• w- i,
• ʔənn że,
• baʕᵊd-ma po tym jak,
• ʔaw lub,
• lamma kiedy,
• ʔabᵊl-ma zanim,
• ḥatta żeby,
• la żeby,
• bēn-ma podczas,
• lāken lecz, ale,
• ta, ḥatta aż, dopóki,
• maṭraḥ-ma gdzie,
• waʔᵊt kiedy.

Partykuły negacji

• mā
  • przed czasownikiem, np.: mā bisakker nie zamknął,
  • przed fī być, znajdować się, np.: mā fī ʔəmkān nie ma możliwości,
  • mā ʕād już nie, np.: mā ʕād yrūḥ ʕa-l-madrase on nie chodzi już do szkoły.

• mū
  • przed przymiotnikami, np.: mū kbīr nieduży.

• māl-
  • z zaimkami dzierżawczymi w znaczeniu nieposiadania, np.: mālna fahmānīn my nie wiedzieliśmy,

• la
  • laʔ nie (jest to odpowiedź przecząca na zadanie pytanie),
  • la...w-la ani...ani,
  • ʔǝlla gdy nie, oprócz,
  • bala bez.

Bibliografia

• Ambros Arne, Damascus Arabic, Undena Publications, Malibu 1977
• Barthélemy Adrien, Dictionnaire arabe-français. Dialectes de Syrie: Alep, Damas, Liban, Jérusalem, Geuthner, Paris 1935
• Behnstedt Peter, Sprachatlas von Syrien, Harrassowitz, Wiesbaden 2000
• Bergsträsser Gotthelf, Zum arabischen Dialekt von Damaskus, Orient-Buchhandlung H. Lafaire, Hannover 1924
• Bloch Ariel, Die Hypotaxe im Damaszenisch-Arabischen mit Vergleichen zur Hypotaxe im Klassisch-Arabischen, Harrassowitz, Wiesbaden 1965
• Bloch Ariel, Grotzfeld Heinz, Damaszenisch-arabische Texte mit Übersetzung, Anmerkungen und Glossar, Harrassowitz, Wiesbaden 1964
• Cantineau Jean, Helbaoui Youssef, Manuel élémentaire d’arabe oriental (parler de Damas), Librairie C. Klincksieck, Paris 1953
• Cowell Mark W., A Reference Grammar of Syrian Arabic, Georgetown University Press, Washington 1964
• Dahmash Wasim, Testi per lo studio del dialetto di Damasco, Nouva Cultura, Roma 2005
• Danecki Janusz, Wstęp do dialektologii języka arabskiego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1989
• Danecki Janusz, Współczesny język arabski i jego dialekty, Dialog, Warszawa 2000
• Ferguson Charles, Ani Moukhtar, Damascus Arabic, Center for Applied Linguistics of the Modern Language Association of America, Washington 1961
• Grotzfeld Heinz, Laut- und Formenlehre des Damaszenisch-Arabischen, Harrassowitz, Wiesbaden 1964
• Grotzfeld Heinz, Syrisch-Arabische Grammatik (Dialekt von Damaskus), Harrassowitz, Wiesbaden 1965
• Klimiuk Maciej, Phonetics and Phonology of Damascus Arabic, Studia Arabistyczne i Islamistyczne. Monografie 1, Department of Arabic and Islamic Studies, Warsaw 2013.
• Kühnel Helmut, Sprachführer Syroarabisch, Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1974 (Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1997)
• Kuhnt Eberhard, Syrisch-Arabischer Sprachführer, Harrassowitz, Wiesbaden 1984
• Lentin Jérôme, Damascus Arabic, w: „Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics”, Volume I A-Ed, Brill, Leiden-Boston 2006, s. 546–555
• Liddicoat Mary-Jane, Lennane Richard, Iman Abdul Rahim, Syrian Colloquial Arabic, a Functional Course, Australia 1998
• Oestrup Johannes, Contes de Damas, Brill, Leyde 1897
• Stowasser Karl, Ani Moukhtar, A Dictionary of Syrian Arabic: English-Arabic, Georgetown University Press, Washington 1964