Dolny Śląsk

Dolny Śląsk
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwa

 Polska,
 Czechy,
 Niemcy

Stolica

Wrocław

Ważniejsze miasta

Legnica, Głogów, Świdnica

Dolny Śląsk (niem. Niederschlesien, czes. Dolní Slezsko, łac. Silesia Inferior) – część historycznej krainy Śląska, położona w południowo-zachodniej Polsce nad środkową Odrą oraz w północnej części Czech.

Granice

     Dolny Śląsk jako dzielnica Henryka Brodatego w latach 1217–1230

Według tradycji historycznej fragment Dolnego Śląska (południowa część księstwa nyskiego) znajduje się w Czechach[a]. Teren ten pozostał po wojnach śląskich w granicach Korony Czeskiej, będącej częścią Monarchii Habsburgów. W Polsce obecnie Dolny Śląsk wchodzi w skład województw dolnośląskiego, lubuskiego i opolskiego (niewielkie skrawki również w województwie wielkopolskim[b]).

Kraina ta związana jest ze słowiańskim plemieniem Ślężan, początkowo zgrupowanym w okolicach góry Ślęży (koło Wrocławia), od których (prawdopodobnie) wywodzi się nazwa Śląsk, nie ma ona związku z germańskim plemieniem Silingów, którzy być może zamieszkiwali Dolny Śląsk (lub jego okolice) do ok. II wieku n.e.

Południową granicę polskiego Dolnego Śląska wyznaczają wododziałowe grzbiety Sudetów na pograniczu polsko-czeskim, zachodnią granicę od 1945 stanowi Nysa Łużycka[c][1], północną pradolina Baryczy i południowe rubieże Wielkopolski (Poznańskiego i Kaliskiego). Granicę wschodnią stanowiła kiedyś leśna przesieka, jednak obecnie biegnie ona wzdłuż doliny dolnej Nysy Kłodzkiej, doliny Stobrawy przez Namysłów, Wzgórza Twardogórskie, Syców do źródeł Baryczy.

Część dawnej pruskiej prowincji Śląsk (Provinz Schlesien), która leży obecnie na terytorium Niemiec (części obecnego powiatu Görlitz, do 1 stycznia 2008 roku dolnośląski powiat górnołużycki) często zalicza się również do Dolnego Śląska, pomimo iż historycznie należał do Łużyc. Obszar ten włączono w czasie reformy administracyjnej Prus w 1815 do śląskiej jednostki administracyjnej[d][2].

Niezależnie od historycznych granic tej krainy, obecnie pojęcie Dolny Śląsk bywa utożsamiane z województwem dolnośląskim zarówno potocznie, jak i w opracowaniach naukowych, np. socjologicznych czy technologicznych[3][4][5], co z jednej strony oznacza włączanie fragmentów Łużyc, czy Ziemi Kłodzkiej, a z drugiej wyłączanie fragmentów historycznego Dolnego Śląska leżących w innych jednostkach administracyjnych.

Historia

Herb historyczny według Hugo Ströhla z XIX w.

Plejstocen (epoka lodowa)

W późnym plejstocenie na terenie Dolnego Śląska (na obecnym terenie Wrocławia) występował neandertalczyk[6][7]. U schyłku epoki lodowej na dzisiejszej Nizinie Śląskiej, zarastającej z wolna początkowo szpilkowym, a później mieszanym lasem – pojawił się pierwszy człowiek rozumny.

Paleolit

W późnym paleolicie występowały już pierwsze plemiona koczownicze, zamieszkujące pieczary i prymitywne szałasy, utrzymujące się ze zbieractwa, łowiectwa i rybołówstwa, a broń i narzędzia wykonujące z kamienia i drewna.

Mezolit

W mezolicie (7000–4000 lat p.n.e.) z południa napływały koczownicze ludy kultury tardenuaskiej. Najstarsze szczątki ludzkie tych ludów, datowane na ok. 4000 lat p.n.e. odkryto w grobie szkieletowym w Tyńcu nad Ślęzą.

Neolit

W neolicie (4000–1700 p.n.e.) rozpoczął się proces przechodzenia na osiadły tryb życia. Powstały pierwsze osady o charakterze wiejskim, zapoczątkowano hodowlę zwierząt i prymitywną uprawę roli. W tym też okresie datują się początki górnictwa, garncarstwa, tkactwa i gładzenia narzędzi krzemiennych. W okolicach Ślęży powstały kamieniołomy serpentynitu, z którego wyrabiano znane na Śląsku toporki, a w pobliżu Jordanowa Śląskiego wydobywano nefryt na rozmaite narzędzia gładzone. Plemiona, należące do kręgu kultury wstęgowej (nazwa od sposobu zdobienia ceramiki) zróżnicowały się stopniowo na ludy kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury ceramiki wstęgowej kłutej, kultury jordanowskiej (bogate stanowisko znalezione w pobliżu tej miejscowości) i kultury ceramiki promienistej. Na Śląsk docierały też wpływy ośrodków ościennych: prawdopodobnie z Jutlandii – kultura pucharów lejkowatych, ze środkowych Niemiec – kultura amfor kulistych i inne. W późnym neolicie wykształciła się kultura ceramiki sznurowej, której regionalna odmiana nazwana została kulturą marszowicką (od miejscowości Marszowice).

Epoka brązu

W pierwszym okresie brązu (1700–1500 p.n.e.) ewolucja istniejących kultur doprowadziła do wykształcenia się kultury unietyckiej, z której w drugim okresie brązu (1500–1200 p.n.e.) wyrosła kultura przedłużycka, a wraz z nią na Śląsk dotarły wpływy kultury trzcinieckiej. W następnych okresach, od około 750 lat przed naszą erą wykształciła się kultura łużycka, obejmująca prawie całą Europę Środkową. W obecnym stanie wiedzy nie da się jednoznacznie stwierdzić przynależności etnicznej ludów kultury łużyckiej.

Epoka żelaza

Posążek kultowy (Niedźwiedź) na szczycie Ślęży

W okresie halsztackim epoki żelaza (750–400 p.n.e.) Śląsk nadal zamieszkiwały plemiona rolnicze kultury łużyckiej, która osiągnęła znaczny rozwój i silnie oddziaływała na pozostałe organizacje plemienne. Wówczas Ślęża stała się obiektem kultu religijnego, prawdopodobnie Słońca i innych sił przyrody. Około 500 roku przed naszą erą na Śląsk najechały znad Morza Czarnego wojownicze plemiona Scytów.

W okresie lateńskim (400 r. p.n.e. do początków n.e.) od południa, przez Przełęcz Międzyleską na Śląsk przedostały się plemiona celtyckie, reprezentujące wyższy poziom organizacji i techniki produkcji (koło garncarskie, żarno rotacyjne, radło z żelaznymi lemieszami), które szybko zasymilowały się z licznymi plemionami kultury łużyckiej, a Ślęża stała się głównym ośrodkiem celtyckiego kultu Słońca. W roku 98 Publiusz Korneliusz Tacyt w swoim dziele Germania opisał m.in. plemiona żyjące ówcześnie na Dolnym Śląsku.

W połowie IV wieku rozpoczął się okres wielkiej wędrówki ludów, której uległy także plemiona Silingów zorganizowanych w związek lugijski. Na ich miejsce od VI wieku zaczęły napływać plemiona zachodniosłowiańskie.

Najstarsze zapisane zdanie w języku polskim w Księdze henrykowskiej

W drugiej połowie IV wieku dotarły wpływy rzymskie, a także nadczarnomorskich Gotów. Później, aż do połowy VI wieku trwał okres regresu gospodarczego i wyludnienia. Następnie, aż do około 950 roku trwał okres rozdrobnienia plemiennego. Wreszcie, na przełomie tysiąclecia trwał okres wczesnopiastowski, w którym powstały liczne warownie ziemne (grodziska), scentralizowana została władza wojskowa i administracyjna, obejmująca rozproszone ośrodki plemienne. Źródła historyczne takie jak na przykład Geograf Bawarski (ok. 845) potwierdzają istnienie na terenie Śląska stanowisk: Ślężan, Opolan, Dziadoszan. Plemiona te zostały złączone organizacją państwową Piastów w jedną całość, a na pierwszy plan na Śląsku wysunęło się plemię Ślężan z grodem Wrocławiem.

Mapa Dolnego Śląska według Jonasa Scultetusa z 1645

Kalendarium od 1740

Geografia Dolnego Śląska

Największe jednostki geograficzne regionu[8]:

Miasta

(c) Paweł Marynowski / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Miasta Dolnego Śląska o populacji przekraczającej 15 tys. ludzi:

miastopopulacja
(2019)[9][10]
państwojednostka administracyjna
1.Wrocław639 258PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
2.Zielona Góra140 113PolskaPOL województwo lubuskie flag.svg Województwo lubuskie
3.Wałbrzych113 100PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
4.Legnica100 081PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
5.Jelenia Góra79 686PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
6.Lubin72 737PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
7.Głogów67 932PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
8.Świdnica57 416PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
9.Görlitz[e]56 013Niemcy Saksonia
10.Nysa[f]44 243PolskaPOL województwo opolskie flag.svg Województwo opolskie
11.Bolesławiec39 093PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
12.Nowa Sól38 999PolskaPOL województwo lubuskie flag.svg Województwo lubuskie
13.Żary[g]37 789PolskaPOL województwo lubuskie flag.svg Województwo lubuskie
14.Oleśnica37 317PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
15.Brzeg35 995PolskaPOL województwo opolskie flag.svg Województwo opolskie
16.Dzierżoniów33 535PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
17.Oława32 899PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
18.Hoyerswerda[h]32 485Niemcy Saksonia
19.Zgorzelec[e]30 607PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
20.Bielawa30 111PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
21.Kłodzko[i]27 041PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
22.Żagań25 986PolskaPOL województwo lubuskie flag.svg Województwo lubuskie
23.Żytawa[j]25 039Niemcy Saksonia
24.Kluczbork23 684PolskaPOL województwo opolskie flag.svg Województwo opolskie
25.Jawor23 147PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
26.Świebodzice22 806PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
27.Polkowice22 503PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
28.Nowa Ruda[i]22 325PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
29.Świebodzin21 896PolskaPOL województwo lubuskie flag.svg Województwo lubuskie
30.Lubań[k]21 251PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
31.Kamienna Góra19 241PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
32.Bogatynia[l]17 635PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
33.Sulechów16 934PolskaPOL województwo lubuskie flag.svg Województwo lubuskie
34.Namysłów16 407PolskaPOL województwo opolskie flag.svg Województwo opolskie
35.Strzegom16 213PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
36.Biała Woda[m]15 972Niemcy Saksonia
37.Jelcz-Laskowice15 855PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
38.Złotoryja15 717PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
39.Boguszów-Gorce15 504PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie
40.Ząbkowice Śląskie15 164PolskaPOL województwo dolnośląskie flag.svg Województwo dolnośląskie

Regiony naturalne

Dolny Śląsk należy w większości do dwóch wielkich regionów geograficznych: Sudetów i ich Przedgórza oraz Niżu Śląskiego (Niziny Śląskiej i Śląsko-Łużyckiej).

Sudety

Sudety są starym zróżnicowanym geologicznie i krajobrazowo łańcuchem górskim ciągnącym się 280 kilometrów łukiem od Bramy Łużyckiej na zachodzie po Bramę Morawską na wschodzie. Topograficznie dzieli się je na Sudety Zachodnie, Środkowe i Wschodnie. W obrębie Sudetów Zachodnich wydziela się Góry Izerskie (Wysoka Kopa, 1126 m) wraz z Pogórzem (Zaroślak, 560 m), Karkonosze (Śnieżka, 1603 m), Rudawy Janowickie (Skalnik, 945 m) oraz Góry Kaczawskie (Skopiec, 724 m) z Pogórzem (Ostrzyca, 501 m). Otaczają one zwartymi pasmami Kotlinę Jeleniogórską (420–450 m). Sudety Środkowe obejmują Góry Kamienne, z których część zachodnia nosi nazwę Gór Kruczych (Szeroka, 840 m), a wschodnia Gór Suchych (Waligóra, 936 m), otaczające Kotlinę Kamiennogórską; Góry Wałbrzyskie (Borowa, 854 m) z Pogórzem Wałbrzysko-Bolkowskim (Sas 515 m), Góry Sowie (Wielka Sowa, 1015 m), Góry Bardzkie (Kłodzka Góra, 765 m), Góry Stołowe (Szczeliniec Wielki, 919 m), Góry Bystrzyckie (Jagodna, 977 m), Góry Orlickie (Orlica, 1084 m). Pomiędzy Sudetami Środkowymi a Sudetami Wschodnimi leży rozległa, płaskodenna Kotlina Kłodzka z niewielkim Obniżeniem Noworudzkim. Sudety Wschodnie obejmują Masyw Śnieżnika (Śnieżnik, 1425 m) z Krowiarkami, Góry Bialskie (Postawna, 1125 m), Góry Złote (Kowadło, 987 m) oraz Góry Opawskie, których część z Biskupią Kopą (889 m) należy do Polski.

W budowie geologicznej Sudetów biorą udział najstarsze znane na terenie Polski skały przeobrażone (między innymi gnejsy Gór Sowich i Grupy Śnieżnika), staropaleozoiczne skały osadowe i wylewne w Górach Kaczawskich i Bardzkich, liczne intruzje granitów (Karkonosze, Przedgórze Sudeckie), młodopaleozoiczne skały osadowe w nieckach śródsudeckiej, północnosudeckiej i świebodzickiej; osady górnokredowe w Kotlinie Kłodzkiej i okolicach Lwówka Śląskiego. Skałom tym towarzyszą różnowiekowe wylewy wulkaniczne (diabazy, porfiry, bazalty). Wszystko to sprawie, że w Polsce nigdzie poza Sudetami nie spotyka się takiej różnorodności skał, z którymi wiążą się liczne złoża cennych kopalin mineralnych: węgla kamiennego i brunatnego, rud miedzi, niklu, chromu, związków arsenu, a także barytów i fluorytów. W Kowarach, u podnóża Karkonoszy, Sowieci odkryli złoża uranu potrzebnego im do uzdatniania bomb atomowych.

Rzeźba Sudetów cechuje się dużym zróżnicowaniem form, co jest bezpośrednim wynikiem wielokrotnego wypiętrzania i fałdowania górotworu i długich okresów niszczenia. Stąd starym masywom o wyrównanych grzbietach towarzyszą rozległe kotliny śródgórskie, głębokie doliny rzek, a w Karkonoszach ponadto formy polodowcowe (kotły, moreny, stawy).

Klimat Sudetów jest umiarkowanie chłodny, podobnie jak w innych górach Europy Środkowej. W porównaniu z Karpatami na tych samych wysokościach jest on jednak znacznie surowszy, co przejawia się między innymi w fakcie, że granica lasu znajduje się około 250 metrów niżej. Dla klimatu lokalnego kotlin śródgórskich charakterystyczne są inwersje temperatur (zwłaszcza zimą), a także wiatry fenowe (tatrzański halny). Wiatry te, zwykle o wielkiej sile, powodują groźne w skutkach, nagłe topnienie śniegów oraz powodzie i są przyczyną katastrofalnych wiatrołomów.

Rzeki sudeckie należą w większości do dorzecza Odry, a jedynie niewielkie skrawki gór odwadniane są przez Łabę (zlewisko Morza Północnego) i Dunaj (zlewisko Morza Czarnego). Zwykle krótkie, o dużych spadkach i gwałtownych wezbraniach, spływając koncentrycznie ku kotlinom stwarzają (zwłaszcza wiosną i latem) duże zagrożenia powodziowe. W większości zostały uregulowane i zabudowane systemem tam i zbiorników retencyjnych. Największe z nich znajdują się na Bobrze w Pilchowicach, Nysie Kłodzkiej koło Otmuchowa i Nysy, Kwisie w Leśnej i Złotnikach, Bystrzycy w Zagórzu. Główne rzeki to: Nysa Łużycka, Kwisa, Bóbr, Kaczawa, Nysa Szalona, Bystrzyca, Nysa Kłodzka.

Roślinność Sudetów wykazuje wiele cech wspólnych z Karpatami, jednak także znaczne w stosunku do nich zubożenie jako wynik chłodniejszego klimatu, odmiennych warunków glebowych (ubóstwo skał węglanowych) i mniejszych wysokości. Z około 500 gatunków rosnących w zachodnich Karpatach tylko 200 występuje w Sudetach. Odrębność florystyczną podkreśla fakt występowania wielu gatunków nie spotykanych w Karpatach i kilku gatunków endemicznych. Podobnie jak w innych górach, w Sudetach występuje piętrowy układ stref roślinnych. Regiel dolny (400–1000 m) pierwotnie obejmował las mieszany z udziałem buka, świerka, jawora i jodły, a w niższych partiach sosny, modrzewia, brzozy, klonu i lipy z bogatym podszyciem (leszczyna, malina) i runem. Lasy te zostały jednak znacznie przetrzebione (XVI-XIX wiek), a w ich miejsce wprowadzono monokultury świerkowe, dziś często padające ofiarą szkodników leśnych, pożarów oraz huraganów. Niewielkie fragmenty dawnego lasu zachowały się w Górach Sowich, Stołowych oraz Bialskich i są objęte ochroną rezerwatową. Regiel górny (1000–1250 m) tworzy zespół lasu świerkowego z udziałem jarzębiny, rzadziej buka, jawora i jodły. W runie tych lasów występują między innymi paprocie, szczawik zajęczy i borówka. Piętro subalpejskie (1250–1400 m) porastają zwarte zarośla kosodrzewiny, której towarzyszą: jarzębina, brzoza karpacka, wierzba śląska i skarłowaciały świerk. Piętro alpejskie (powyżej 1400 m) obejmuje rumowiska skalne, porośnięte głównie mchem i porostami. Wilgotny, chłodny klimat sprzyja rozwojowi licznych górskich torfowisk (Karkonosze, Góry Izerskie, Góry Bystrzyckie).

Niż Śląski

Niż Śląski składa się z Niziny Śląskiej i Niziny Śląsko-Łużyckiej, oddzielonych od siebie doliną Kaczawy, a od Sudetów stromą krawędzią morfologiczną przebiegającą wzdłuż tzw. sudeckiego uskoku brzeżnego od okolic Bolesławca na północny zachód po Złoty Stok na południowy wschód. W części południowej Niżu wyróżnia się obszar Przedgórza Sudeckiego, na który składają się niewysokie, zbudowane z granitów Wzgórza Strzegomskiego (do 323 m), dalej zwarta Grupa Ślęży (Ślęża, 718 m), zbudowana z granitów, gabra, amfibolitów i serpentynitów oraz granitowo-sjenitowe Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie (Gromnik, 392 m). Niewysokie wzgórza występują także wyspowo w Obniżeniu Podsudeckim, na Równinie Świdnickiej i Kotlinie Dzierżoniowskiej. Wschodnią część Niżu Śląskiego stanowi rozległa Nizina Śląska, której oś tworzy dolina Odry. Wyróżnia się Równinę Wrocławską, ku północnemu wschodowi przechodzącą w Równinę Oleśnicką, ku zachodu zaś w Wysoczyznę Średzką; na wschód w Rówinę Grodkowską i Niemodlińską. Dolina Dolnej Kaczawy (Kotlina Legnicka) oddziela Nizinę Śląską od Niziny Śląsko-Łużyckiej obejmującej Wysoczyznę Lubińsko-Chocianowską, dolinę Szprotawy i rozległe połacie Borów Dolnośląskich na północ od drogi Bolesławiec-Zgorzelec. Pas nizin ograniczony jest od północy Wałem Trzebnickim, który składa się z ciągu morenowych wzgórz o łącznej długości około 200 kilometrów i osiągających ponad 150 metrów wysokości w stosunku do sąsiednich nizin (Kobyla Góra, 284 m). Wał ten składa się ze Wzgórz Dalkowskich, Trzebnickich, Twardogórskich i Ostrzeszowskich. Po wewnętrznej stronie łuków morenowych (od północy) znajduje się Obniżenie Milicko-Głogowskie (tzw. Pradolina Baryczy), w którym leżą: Kotlina Żmigrodzka i Milicka.

Cały obszar niżowej części Dolnego Śląska pokryty jest grubym płaszczem utworów polodowcowych (piaski, żwiry, gliny) maskującym bardziej zróżnicowaną rzeźbę starszego podłoża. Dna dolin na ogół płaskie i szerokie, wyściełane są osadami rzecznymi. Stoki wzgórz powyżej 180-200 metrów pokryte są ponadto urodzajnymi glinami lessopodobnymi i dlatego stały się, począwszy od paleolitu, terenem intensywnego osadnictwa i rolnictwa, które później w warunkach gospodarki folwarcznej doprowadziło do prawie całkowitego ich wylesienia. Oprócz urodzajnych gleb rozwojowi rolnictwa i warzywnictwa sprzyja łagodny klimat. Średnia temperatura roczna okolic Wrocławia wynosi 8 °C, średnia najcieplejszego miesiąca (lipca) 18 °C, a najzimniejszego (stycznia) –1,5 °C. Opad wynosi około 500–620 mm, z maksimum w lipcu i minimum w lutym. Pokrywa śnieżna zalega krótko – średnio do 45 dni. Wiatry, podobnie jak w całej zachodniej Polsce przeważnie z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego.

Rzeki, spływające z Sudetów, charakteryzują się zmiennymi wodostanami, a na skutek dużego uprzemysłowienia regionu są na ogół silnie zanieczyszczone. Największe z nich to Nysa Kłodzka, z której czerpie się wodę pitną dla Wrocławia (za pośrednictwem specjalnego kanału), Stobrawa, Oława, Ślęza, Bystrzyca z dopływami Strzegomką i Piławą, Widawa, Średzka Woda, Kaczawa z Nysą Szaloną i Czarną Wodą oraz największy z prawobrzeżnych dopływów na terenie regionu – Barycz. Inne większe rzeki – Bóbr, Kwisa i Nysa Łużycka wpadają do Odry poza granicami Dolnego Śląska. Większość rzek jest uregulowana, a ich dorzecza zmeliorowane, co umożliwia prowadzenie właściwej gospodarki wodnej. W krajobrazie nizin zwraca uwagę brak jezior. Jedynie w okolicy Legnicy zachowało się kilkanaście niewielkich jezior, w większości w stadium zaniku. Największe z nich to: jezioro Kunickie (ok. 95 ha), Koskowickie (50 ha), Jaśkowickie (24 ha) i Tatarak (19,5 ha). Inny zupełnie charakter mają sztuczne stawy w dorzeczu Baryczy, założone jeszcze w średniowieczu. Tworzą one duże zespoły o łącznej powierzchni około 80 km², a największe z nich (Stary Staw, Staw Łosiowy, Staw Niezgoda, Staw Mewi Duży i Grabownica) mają po 200-300 ha[11].

Pierwotna szata roślinna uległa daleko idącym przeobrażeniom głównie na skutek wylesienia i rozszerzania areału upraw. Z zachowanych większych kompleksów leśnych wymienić trzeba Bory Dolnośląskie (ok. 3150 km²), Bory Stobrawskie nad Stobrawą i Widawą oraz mniejsze fragmenty lasów w dolinie Baryczy i Odry, o charakterze grądów lub lasów łęgowych. W dolinie Odry zachowały się partie lasów mieszanych (buk, dąb, grab, jawor, sosna). Objęte są one ochroną rezerwatową. Są to między innymi: Zwierzyniec i Kanigóra koło Oławy, Dublany i Kępa Opatowicka koło Wrocławia, Zabór koło Przedmościa, Lubiąż. Inne obszary leśne to: park naturalny w Orsku i okolice Jodłowic, Wzgórze Joanny koło Milicza, Gola koło Twardogóry. Lasy typu upraw do 1,2 metra wysokości, ostoi zwierzyny, szkółek leśnych, ze względu na trwałe zagrożenie pożarowe, są w większości niedostępne. Obszary udostępnione z ograniczeniem (oznaczone specjalnymi tablicami) znajdują się przede wszystkim w okolicach Góry Śląskiej, Obornik Śląskich, Wołowa oraz w dolinie Odry i na Wzgórzach Niemczańsko-Strzelińskich.

Flora

Szata roślinna Dolnego Śląska ma charakterystyczny układ strefowy. Od podnóża do szczytów rośliny tworzą zespoły układające się szerszymi bądź węższymi pasami, które nazywa się strefami roślinnymi. One zaś dzielą się na węższe pasy zwane piętrami roślinnymi. Strefa lasu górskiego dzieli się na dwa piętra: regiel dolny i górny. Wyżej występuje strefa bezleśna dzieląca się na piętro subalpejskie z kosodrzewiną oraz piętro alpejskie bez krzewów. Ówczesna roślinność pochodzi z okresu polodowcowego, poprzednia z trzeciorzędu została zniszczona przez klimat epoki lodowcowej. Wraz z lądolodem, z północy przywędrowały rośliny tundry. Są to między innymi: wierzba lapońska (Salix Lapponum) i malina moroszka (Rubus chamaemorus).

Dzieje geologiczne i klimatyczne w istotny sposób wpłynęły na skład roślinności Dolnego Śląska. Roślinność uformowała się z elementów pochodzących z różnych regionów geograficznych. Poszczególne regiony reprezentują:

Regiel dolny

Regiel dolny (450–1000 m n.p.m.) charakteryzuje się lasem liściastym lub mieszanym. Fragmenty drzewostanów zbliżonych do naturalnych zespołów sosnowo-jodłowo-bukowych z domieszką modrzewia, jawora i lipy występują przy wodospadzie Szklarki w kompleksie jagniątkowskim i na górze Chojnik. Poszczególne gatunki drzew mają różne wymagania klimatyczne. Najniżej występują dęby i jesion wyniosły (do ok. 500 m n.p.m.). Od 500 do 600 metrów nad poziomem morza występuje Sosna zwyczajna. Wyżej, do 800 m n.p.m. rośnie modrzew europejski, a powyżej 800 metrów – jodła i buk.

Mimo przebudowy głównego drzewostanu, miejscami roślinność runa i podszytu pozostała bez zmian. Występują w niej: wawrzynek wilczełyko, bez koralowy, leszczyna, podkolan biały, marzanka wonna, czworolist pospolity, borówka, szczawik zajęczy, siódmaczek leśny, pszeniec zwyczajny i konwalia. Powyżej 800 metrów nad poziomem morza przeważają: trawy, borówka oraz goryczka trojeściowa.

W miejscach naświetlonych, na łąkach i wzdłuż dróg występują: storczyk plamisty, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, arnika górska, dziewięćsił bezłodygowy, wierzbówka wąskolistna, starzec gajowy oraz naparstnica. Nad potokami licznie występuje lepiężnik biały.

W lasach iglastych przeważają świerki. Ulegają one osłabieniu pod działaniem czynników atmosferycznych. Naderwanie systemu korzeniowego przez wiatr ułatwia zainfekowanie go przez szkodliwe grzyby i owady. Do najgroźniejszych grzybów należy opieńka miodowa o jadalnych owocnikach, która opanowuje strefę miazgi – między korą a drewnem, powodując śmierć drzewa. Drugi grzyb, huba korzeniowa niszczy wewnętrzne części korzeni i pni. Opieńka zabija drzewo w okresie paru miesięcy, a huba wielu lat, na skutek zmian mechanicznych w drewnie.

Fauna

Świat zwierzęcy uległ w czasach nowożytnych dużym przeobrażeniom głównie przez działania człowieka. Wiele gatunków zwłaszcza dużych, zostało wytępionych. W XVII i XVIII wieku wytrzebiono powszechne jeszcze łosie, niedźwiedzie, rysie, żbiki. W XIX wieku zniknęły orły przednie. Mimo tego świat zwierzęcy Dolnego Śląska jest nadal bardzo bogaty. Występuje tu kilkadziesiąt gatunków ssaków (w tym 20 gatunków nietoperzy). Na uwagę zasługuje introdukowany tu muflon śródziemnomorski. Inne gatunki to jeleń szlachetny, sarna europejska, daniel, dzik, wilk szary, bóbr europejski, lis rudy, zając szarak, królik, wydra europejska, rzęsorek rzeczek, rzęsorek mniejszy, zębiełek karliczek, karczownik ziemnowodny, piżmak, kuna leśna, kuna domowa, tchórz zwyczajny, łasica pospolita, gronostaj europejski, borsuk europejski, jenot azjatycki, szop pracz, norka amerykańska, nornica ruda, nornik zwyczajny, mysz zaroślowa, mysz leśna, mysz polna, szczur wędrowny, szczur śniady, wiewiórka pospolita, jeż, kret europejski, popielica, koszatka leśna, orzesznica, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, ryjówka górska, badylarka, darniówka pospolita. Gatunkiem krytycznie zagrożonym wyginięciem na terenie Dolnego Śląska jest kozica północna żyjąca obecnie jedynie w masywie Śnieżnika w liczbie kilku sztuk.

Zanotowano występowanie 348 gatunków ptaków, z czego 192 gatunki tu gniazdują. 29 gatunków ptaków występujących na Dolnym Śląsku to gatunki zagrożone wyginięciem wpisane do polskiej Czerwonej Księgi.

Występuje 15 gatunków płazów: salamandra, traszka zwyczajna, traszka górska, traszka grzebieniasta, grzebiuszka ziemna, kumak nizinny, rzekotka drzewna, ropucha szara, ropucha zielona, ropucha paskówka, żaba wodna, żaba jeziorkowa, żaba moczarowa, żaba trawna, żaba śmieszka.

Gady to 7 gatunków: żółw błotny, gniewosz plamisty, padalec, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata.

Ryby to 48 gatunków występujących naturalnie oraz 11 gatunków obcych wprowadzonych sztucznie: pstrąg potokowy, głowacz białopłetwy, głowacz pręgopłetwy, lipień pospolity, strzebla potokowa, śliz pospolity, brzana pospolita, świnka, jelec pospolity, kleń, słonecznica, lin, ukleja pospolita, krąp, kiełb białopłetwy, leszcz, płoć, wzdręga, jaź, jazgarz, sandacz pospolity, szczupak pospolity, okoń pospolity, ciernik, cierniczek północny, miętus pospolity, rozpiór, boleń pospolity, różanka pospolita, piskorz, koza dunajska, koza złotawa i sum pospolity.

Z bezkręgowców występują m.in. Chiracantium elegans, świdrzyk łamliwy, poczwarówka północna, Glomeris guttata, Rhamphomya caudata, kozioróg dębosz oraz endemity sudeckie: Onychiurus paxi, Oncopodura reyersdorfensis, Trichodrilus spelaeus, Crangonyx paxi i prapierścienica jaskiniowa.

Ludność

Według statystyk władz PRL ludność Dolnego Śląska to w zdecydowanej większości nie autochtoniczni Ślązacy. Po II wojnie światowej niemal cała ludność Dolnego Śląska miała ulec wymianie – przedwojenni mieszkańcy mieli niemal całkowicie opuścić te tereny, a region został zasiedlony przez przybyszów z różnych rejonów Polski. Zdecydowanie największa część ludności Dolnego Śląska miała mieć korzenie z regionu Wołynia i Lwowa na ukraińskiej części przedwojennej Polski.

Odmienną wersję wykazały testy DNA, które określiły że najbliższymi krewnymi mieszkańców dzisiejszego Dolnego Śląska, są przede wszystkim Czesi, a także mieszkańcy niemieckiego landu Górna Saksonia. Gen typowy dla wszystkich, trzech regionów określono jako R1a1a1b1a1a-L260, zaś u ludność Kresowiaków wykazano pokrewieństwo z ludnością dzisiejszego Podkarpacia[12]. Wykazano również na Dolnym Śląsku pewną ilość osób (10%-15%) o pochodzeniu zachodnioeuropejskim[13]. Jeszcze przed wojną stanowiła ona mniejszość, ograniczając się głównie do okolic Kłodzka, Głogowa, Legnicy czy Bogatyni[14].


Kultura

Jeden ze strojów ludowych Dolnego Śląska

Dolny Śląsk jest regionem, w którym po roku 1945[n] nie zachowała się już odrębność kulturowa.

W związku z wielowiekową germanizacją na terenie Dolnego Śląska gwara dolnośląska zachowała się reliktowo. Po dawnym dialekcie dolnośląskim zachowały się reliktowe gwary Chwalimia koło Wolsztyna (Zielonogórskie) oraz tzw. gwara Chazaków Rawickich obejmująca dwie wsie koło Leszna (Brenno i Wijewo) oraz około 22 wsi koło Rawicza. Gwary te przetrwały dzięki osiedleniu w przeszłości ludności śląskiego pochodzenia na pograniczu wielkopolsko-śląskim. Obecnie znajdują się w stadium zanikania. Inną enklawą utrzymywania się tej gwary były okolice Namysłowa, Sycowa oraz Międzyborza[15]. W XIX stuleciu dzięki wybitnym pastorom takim jak Robert Fiedler oraz Jerzy Badura (1845-1909) dialekt dolnośląski przetrwał w rejonie Sycowa i Międzyborza znacznie dłużej niż pod Wrocławiem. Z okolic Międzyborza pochodzi spisana około 1864 roku pieśń ludowa w gwarze Dolnego Śląska, która stała się obecnie hejnałem Wrocławia[16].

Stroje ludowe na terenach Dolnego Śląska nie były jednolite. Barbara Bazielich wyróżniła 8 grup strojów, które wykształciły się do końca XIX wieku na obszarze od Głogowa po Nysę[17]:

  • strój jeleniogórski
  • strój kaczawsko-nadbobrzański
  • strój karkonoski
  • strój kłodzki
  • strój wałbrzyski
  • strój wrocławski
  • stroje głogowskie (osobna grupa)
  • strój nyski[o].

Turystyka

Na Dolnym Śląsku znajdują się obiekty z listy UNESCO: Hala Stulecia we Wrocławiu, Kościoły Pokoju w Świdnicy i Jaworze. Zwiedzać można teren byłego niemieckiego obozu jenieckiego Stalag Luft III, o ucieczce z którego nakręcono filmy „Drewniany koń” (The Wooden Horse) i „Wielka ucieczka”.

Na Dolnym Śląsku znajduje się najwięcej w Polsce pałaców i zamków – łącznie kilkaset. Są to m.in. dawne rezydencje książęce Piastów, Jagiellonów, Podiebradów, Sobieskich, Wirtembergów, rodów szlacheckich, przedsiębiorców, kupców.

Na Dolnym Śląsku znajdują się miejsca pochówku władców Polski i żon władców Polski – we Wrocławiu, Trzebnicy i Legnicy.

Wspólnoty religijne

Na Dolnym Śląsku poza Wrocławiem duże znaczenie dla wyznawców katolicyzmu ma będąca celem licznych pielgrzymek Sanktuarium Wambierzyckiej Królowej Rodzin.

Zobacz też

Uwagi

  1. Południowa część dawnego Księstwa Nyskiego – niemal cały powiat Jesenik oraz Heřmanovice (niem. Hermannstadt) w powiecie Bruntal, a także Mnichov (niem. Einsiedel) i Železná (niem. Buchbergsthal), będące obecnie częścią gminy Vrbno pod Pradědem. W 1958 wskutek wymiany terytoriów Czechosłowacja uzyskała także skrawki Dolnego Śląska w okolicach miasta Pec pod Sněžkou i miejscowości Kořenov.
  2. Przyłączone do Polski w wyniku decyzji traktatu wersalskiego, m.in. Bralin.
  3. Wcześniej obszar pomiędzy rzekami Nysą Łużycką a Kwisą, z miastami Zgorzelec i Lubań, zaliczany był do Łużyc Górnych.
  4. Była to forma odwetu na Saksonii, w skład której wcześniej wchodziły Łużyce, za współdziałanie z Napoleonem podczas jego wcześniejszej zwycięskiej kampanii przeciw Prusom w latach 1806–1807.
  5. a b Historycznie część Łużyc, niekiedy miasto jest traktowane jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do piastowskiego księstwa jaworskiego w latach 1319–1329 i prowincji Śląsk i Dolny Śląsk w latach 1815–1945.
  6. Sporna jest kwestia przynależności miasta Nysa, ponieważ tradycyjna granica Górnego i Dolnego Śląska biegnie w tamtym rejonie Nysą Kłodzką, a więc przez środek Nysy. Miasto jest uważane za część Dolnego Śląska, gdyż posiada z nim silniejsze kulturalne i historyczne związki do pocz. XIX w. Również historyczne księstwo nyskie należało do Dolnego Śląska. Od 1815 Nysa była związana administracyjnie z Górnym Śląskiem, toteż dzisiaj powszechnie uznaje się miasto także za przynależne do Górnego Śląska[1]
  7. Część Dolnego Śląska jako położone w granicach piastowskich księstw dolnośląskich do 1364, następnie zaliczane do Łużyc Dolnych.
  8. Historycznie część Łużyc, traktowana jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do prowincji Śląsk i Dolny Śląsk w latach 1825–1945.
  9. a b Historycznie część ziemi kłodzkiej, niekiedy miasto jest traktowane jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do piastowskich księstw dolnośląskich w latach 1278–1290, 1327-1335 i 1336-1341 oraz prowincji Śląsk i Dolny Śląsk w latach 1742–1945.
  10. Niekiedy traktowana jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do piastowskiego księstwa jaworskiego w latach 1319–1346. Wcześniej część Czech, później dzieliła historię polityczną Łużyc. W herbie miasta zachował się dolnośląski orzeł piastowski.
  11. Historycznie część Łużyc, traktowany jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do piastowskiego księstwa jaworskiego w latach 1319–1337 i prowincji Śląsk i Dolny Śląsk w latach 1815–1945.
  12. Niekiedy traktowana jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do piastowskiego księstwa jaworskiego w latach 1319–1346. Wcześniej część Czech, później dzieliła historię polityczną Łużyc.
  13. Historycznie część Łużyc, traktowana jako część Dolnego Śląska z racji na przynależność do prowincji Śląsk i Dolny Śląsk w latach 1815–1945.
  14. Ściślej: po podjęciu przez tzw. wielką trójkę w Jałcie decyzji o podziale stref wpływów w Europie, potwierdzonej potem w Poczdamie, na mocy której rodzimą niemiecką ludność Dolnego Śląska wysiedlono do Niemiec, a w jej miejsce sprowadzono na tzw. Ziemie Odzyskane polskich mieszkańców Kresów.
  15. Włączenie go do strojów dolnośląskich uzasadnione jest przynależnością od początków XIII wieku księstwa nyskiego do biskupstwa wrocławskiego.

Przypisy

  1. a b R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wrocław 1998, s. 35, 38.
  2. Dolny Śląsk. Monografia historyczna, pod red. W. Wrzesińskiego, Wrocław 2006, s. 392.
  3. Jacek Kurzępa, Alicja Lisowska, Agnieszka Pierzchalska: Prostytucja „nieletnich” w perspektywie Dolnoślązaków: Raport z badań. Wrocław: Falochron, 2008. ISBN 978-83-60425-33-6.
  4. Innowacyjność wyróżnikiem Dolnego Sląska?. Anita Kucharska (red.). T. 2. Wrocław: Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, 2006, seria: Prace naukowe. Seria – Konferencje. ISBN 83-921216-0-0.
  5. Tomasz Berbeka. Przemiany obszarowe gospodarstw indywidualnych na terenach górskich i górzystych Dolnego Śląska. „Problemy zagospodarowania ziem górskich”. 55, s. 69–76, 2008. PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich. ISSN 0137-5423. (pol.). 
  6. Skrzypek G., Wiśniewski A., Grierson P.F., 2011: How cold was it for Neanderthals moving to Central Europe during warm phases of the last glaciation?. Quaternary Science Reviews, 30: 481- 487.
  7. Komunikat na stronie Uniw. Wrocławskiego: Czy neandertalczyk bardzo marzł na Dolnym Śląsku?
  8. Śląsk na weekend – przewodnik turystyczny, Wydawnictwo Pascal.
  9. Lista miast w Polsce, Polska w liczbach [dostęp 2017-11-22] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  10. Fehler – sachsen.de, statistik.sachsen.de [dostęp 2020-05-19] (niem.).
  11. Sudety, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-06-24].
  12. Edward Chernoff, R1a Subclades, 2013.
  13. Haplogroup R1b, Eupedia.
  14. Robert Gabel, German Language Family Tree DNA Family Reserach Project, 2013.
  15. Jerzy Samuel Bandtkie: Wiadomości o jęz. polskim i polskich ślązakach. Wrocławskie Towarzystwo Naukowe i Polskie Towarzystwo Geograficzne, 1952.
  16. Stanisław Dubisz, Halina Karaś, Nijola Kolis, Dialekty i gwary polskie, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1995, ISBN 83-214-0989-X, OCLC 69461862.
  17. Barbara Bazielich: Tradycyjne stroje dolnośląskie. Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993. ISBN 83-229-0853-9.

Bibliografia

  • Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas: Dolny Śląsk – przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1977.
  • Alfred Jahn: Karkonosze polskie. Warszawa: PWN, 1985.
  • M. Jasnowski, A. Pałczyński: Nasza przyroda – województwo wrocławskie, legnickie, jeleniogórskie, wałbrzyskie. Warszawa: Liga Ochrony Przyrody, 1978.
  • Schlesien, Berlin-Braunschweig-Hamburg [1930].
  • Stefan Macko: Świat roślin Karkonoskiego Parku Narodowego. WTN, 1970.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

POL województwo dolnośląskie COA.svg
Herb województwa dolnośląskiego (od 2009)
POL województwo dolnośląskie flag.svg
Flaga województwa dolnośląskiego
REF new (questionmark).svg
Autor: Sławobóg, Licencja: LGPL
Icon for missing references
Book of Henryków.PNG
Book of Henryków Slavic phrase
Namysłów zamek 03.JPG
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Namysłów, zamek, 1360, XVI, XIX
Jawor (js).jpg
Autor: Jerzy Strzelecki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zamek w Jaworze
RedDeerStag.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Red deer stag (Cervus elaphus) with velvet antlers in Glen Torridon, Scotland
Blaeu 1645 - Silesia Inferior.jpg
Title
Silesia Inferior (Lower Silesia) according to Jonas Scultetus
from "Theatrum Orbis Terrarum, sive Atlas Novus in quo Tabulæ et Descriptiones Omnium Regionum, Editæ a Guiljel et Ioanne Blaeu"
(Theater of the World, or a New Atlas of Maps and Representations of All Regions, Edited by Willem and Joan Blaeu), 1645.
Bolkow(js)1.jpg
Autor: Jerzy Strzelecki, Licencja: CC BY 3.0
Poland, Bolkow Castle
Kamienice Rynek 15-19.jpg
Autor: Enzo83, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Kamienice na południowej stronie wrocławskiego rynku. Pierwsza od lewej to kamienica pod nr 15
Z dolnoslaskie.jpg
Autor: unknown, Licencja: Copyrighted free use
0005 Jelenia Góra - Rynek.jpg
Autor: SuperGlob, Licencja: CC BY 3.0
Jelenia Góra, Miasto (ośrodek historyczny)
20160502 Zamek Książ 6244.jpg
Autor: Jakub Hałun, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zamek Książ w Wałbrzychu
Mufflon-01.jpg
Autor: Petra Karstedt (User admin at tiermotive.de), Licencja: CC BY-SA 2.0 de
Muflon – aklimatyzowany w Sudetach gatunek ssaka
Wałbrzych - Rynek 03.jpg
(c) Paweł Marynowski / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
Rynek w Wałbrzchu.
Legnica 01 23.JPG
Autor: Mohylek, Licencja: CC BY-SA 3.0
Legnica - dawny ratusz i fragment Rynku
Zielona Góra, Stary Rynek.jpg
Zielona Góra, Stary Rynek
Poland mount Sleza - ancient cult figure.jpg
(c) I, Merlin, CC BY 2.5
Poland, mount Sleza - ancient cult figure.
Wolow (js).jpg
Autor: Jerzy Strzelecki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wołów, pl. Piastowski 2 - zamek, ob. Starostwo Powiatowe, XVII, XX
2014 Bożków, pałac 03.JPG
Autor: Jacek Halicki, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Bożków, pałac, XVI, 1787, 1871
Coat of arms of Austrian Silesia.svg
Autor: Samhanin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Coat of arms of Austrian Silesia.
Zamek w Krośnie Odrzańskim - panoramio.jpg
(c) 7alaskan, CC BY-SA 3.0
zamek w Krośnie Odrzańskim
Milicz Pałac.JPG
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Milicz, pałac Maltzanów z domem zajezdnym, 2 poł. XVIII
Brzeg Op zamek 01.JPG
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Brzeg, zamek, 1547-1586
Pałac Lobkowitzów w Żaganiu.jpg
Autor: Enamo, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Barokowy pałac Lobkowitzów w Żaganiu przy ulicy Szprotawskiej 4. Widok od strony parku. Obecnie Żagański Pałac Kultury. Miasto Żagań.
Karkonosze 28.jpg
Autor: Pankrzysztoff, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
To jest fotografia obszaru chronionego w ramach programu Natura 2000 o identyfikatorze
Zabytek DSC 2740.jpg
Autor: Grażyna Tęcza, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wiki Lubi Zabytki Pałac Wojanów w Wojanowie koło Jeleniej Góry, woj. dolnośląskie
Olawa - Zamek Sobieskich.jpg
Autor: Wojciech Koczułap, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zamek Sobieskich w Oławie
Sagan Scheibler452ps.jpg
Herb księcia żagańskiego
Silesia 1217-1230.jpg
Autor: Zuber, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Mapa Śląska w latach 1217-1230
Oleśnica Zamek 01.JPG
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Oleśnica, zamek, XIII, 1585-1600, XVIII
Flag of Silesia.svg
Flag of Silesia