Dowspuda

Dowspuda

osada
(c) dzidek, CC BY 3.0 Pozostałości pałacu Paca – portyk
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	suwalski
Gmina	Raczki
Liczba ludności (2006)	180
Strefa numeracyjna	87
Kod pocztowy	16-420[1]
Tablice rejestracyjne	BSU
SIMC	0766713[2]
Położenie na mapie gminy Raczki Dowspuda
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Dowspuda
Położenie na mapie województwa podlaskiego Dowspuda
Położenie na mapie powiatu suwalskiego Dowspuda
53°58′42″N 22°48′07″E/53,978333 22,801944

Dowspuda – osada w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim, w gminie Raczki, w sołectwie Szkocja^[2][3]. Leży nad rzeką Rospudą.

W okresie międzywojennym posiadłość ziemską miał tu Franciszek Samotyka (157 mórg)^[4].

Do 1954 roku miejscowość należała do gminy Dowspuda. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim.

Pałac Paca

Główną atrakcją turystyczną Dowspudy są ruiny neogotyckiego pałacu Paców, wybudowanego w latach 1820–1827 staraniem Ludwika Michała Paca, generała wojsk polskich i napoleońskich.

Pałac w stylu angielskiego neogotyku został zaprojektowany przez włoskiego architekta Piotra Bosio. Budowę rozpoczęto w 1820, a po przerwie, od roku 1823 prowadzono je pod kierunkiem innego włoskiego architekta Henryka Marconiego. Prace budowlane oraz urządzanie i dekorowanie wnętrz trwało przez kolejne 4 lata.

Pałac Paca w Dowspudzie, rycina z XIX wieku

Dwukondygnacyjna budowla składała się z korpusu głównego, w którego narożnikach umieszczono cztery smukłe wieżyczki, oraz dwóch węższych skrzydeł bocznych zakończonych ośmiobocznymi pawilonami. Nad korpusem głównym wznosiła się nadbudówka zwieńczona attyką i pinaklami, a jego przednią część zdobił mocno wysunięty portyk pełniący rolę podjazdu. W niszach na frontowej elewacji stały prawdopodobnie rzeźby królów polskich autorstwa włoskiego rzeźbiarza Carla Aurelli.

Trudno odtworzyć wygląd wnętrz pałacu, ale z dziewiętnastowiecznych opisów wiadomo, że na parterze znajdowały się: kaplica, salony, archiwum i biblioteka oraz zdobiona sztukaterią jadalnia, a na piętrze – mieszkanie właściciela i jego rodziny. Prawe skrzydło boczne mieściło zbiory militariów, a lewe – galerię malarstwa i oranżerię. Pomieszczenia te były bogato zdobione polichromią i freskami, zapewne autorstwa włoskich malarzy Mikołaja de Angelis oraz Giovanniego Battisty Carellego. Piwnice również miały dwie kondygnacje – w górnej znajdowały się łazienki urządzone według wzorów starożytnych, mieszkania dla służby, kuchnia i inne pomieszczenia gospodarcze; w dolnej – studnia. Pałac otoczony był parkiem zaprojektowanym przez angielskiego ogrodnika Johna Heitona.

Niesłychanie wystawny i kosztowny pałac dowodził bogactwa fundatora i przeszedł do skarbnicy polskich powiedzonek w postaci: Wart Pac pałaca, a pałac Paca.

Pozostałości pałacu Paca – taras

Po powstaniu listopadowym Ludwik Pac wyemigrował, a jego dobra zostały skonfiskowane przez rząd carski. W czasie powstania część wyposażenia i dzieł sztuki ukryto w kościołach w Raczkach i Janówce; resztę oraz to, co udało się wykryć władzom carskim, sprzedano na publicznej licytacji w latach 1834–1836. W 1834 licytację na dzierżawę dóbr Dowspuda wygrał Stefan Horaczko, były kapitan gwardii cesarskiej Napoleona I, stając się naddzierżawcą Dowspudy na kolejne 6 lat. Jeszcze w trakcie dzierżawy Horaczki, car Mikołaj I postanowił nadać dobra rosyjskiemu generałowi Mikołajowi Sulimie. Po śmierci Mikołaja Sulimy w 1840 roku, donację odziedziczył jego syn – Siemion Sulima, który w 1864 roku zrzekł się dóbr. W 1873 roku Dowspudę otrzymał na mocy ukazu carskiego Jurij Karcow. W 1919 roku majątek Dowspuda przeszedł na rzecz skarbu państwa^[5].

Kolejni właściciele i dzierżawcy nie dbali o utrzymanie dóbr w należytym stanie, pałac więc niszczał i ostatecznie został rozebrany w 1867 roku. Zachował się jedynie portyk oraz jedna wieża, zwana "bocianią", która według miejscowej ludności ocalała wyłącznie dlatego, że było na niej bocianie gniazdo.

Ruiny pałacu z 21-hektarową działką w roku 2016 zostały sprzedane przez władze powiatu za nieco ponad 1 mln zł osobie prywatnej, która deklaruje odbudowę pałacu z przeznaczeniem na cele hotelowe^[6].

Osadnicy ze Szkocji

W latach 1815–1821 hrabia Pac sprowadził do swoich włości około 500-osobową grupę farmerów szkockich i angielskich, aby upowszechniali wśród miejscowej ludności nowoczesne techniki rolnicze i rzemieślnicze. Osadnicy założyli nową wieś o nazwie Szkocja oraz folwarki: Covenlock, New York (dziś: Pruska Wielka), Longwood (Ludwinowo), Linton, Berwik (Korytki) i Bromfield (Józefowo). Farmerzy ci przekonali miejscowych chłopów m.in. do odejścia od archaicznego systemu trójpolówki na korzyść płodozmianu, upowszechnili uprawę ziemniaków i przechowywania ich w kopcach oraz hodowlę koni i owiec.

Pod kierunkiem szkockich mechaników uruchomiono też w 1816 w Dowspudzie wytwórnię machin, produkującą młockarnie poruszane kieratem lub kołem wodnym, siewniki, pługi, opielacze, młynki do wyrobu kasz i mąki itp. Produkowano także wyposażenie browaru, gorzelni, garbarni, krochmalni, olejarni. Była to trzecia tego rodzaju fabryka w kraju (wcześniej działały tylko wytwórnie Stanisława Zamoyskiego w Zwierzyńcu i Antoniego Trębickiego w Łomnej).

Wielu z farmerów pozostało w okolicy nawet po konfiskacie majątku Paca, mimo stopniowego upadku posiadłości dowspudzkich. Ich potomkowie żyją tu do dnia dzisiejszego.

W ruinach pałacu w latach 1996–2004 oraz 2007 w miesiącach wakacyjnych odbywał się Festiwal Kultury Celtyckiej „Dowspuda”, impreza zainspirowana przeszłością hrabstwa Dowspuda.

Zabytki

Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty^[7]:

• zespół pałacowy, 1 ćwierć XIX wiek (nr rej.: A-230 z 20.04.1960, z 25.05.1979 i z 28.06.1993):
  • pozostałości pałacu (portyk, piwnice z zarysem murów, wieżyczka narożna)
  • park
  • kordegarda

Przypisy

Bibliografia

• Zygmunt Filipowicz, 1980, Suwalszczyzna – panorama turystyczna, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza, ss. 86–91

Linki zewnętrzne

• Dowspuda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 136 .
• Dowspuda, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 435 .
• Pałac Paca w Dowspudzie [w: „Ziemia” 1965, Jerzy Baranowski]
• Strona Festiwalu Kultury Celtyckiej „Dowspuda”
• Tygodnik Ilustrowany, 1865: „Ruiny zamku w Dowspudzie”
• Historia miejscowości
• A. Matusiewicz, Dobra dowspudzkie po 1831 roku, Rocznik Augustowsko-Suwalski, t. 11, 2011