Dziady (dramat)

Dziady
Autor

Adam Mickiewicz

Typ utworu

cykl dramatów romantycznych

Wydanie oryginalne
Język

polski

Data wydania

1822

Scena z Dziadów w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego (Teatr Miejski w Krakowie, premiera 31 października 1901)

Dziady – cykl dramatów romantycznych Adama Mickiewicza publikowany w latach 1823–1860. Składają się na niego trzy luźno powiązane części oraz część pierwsza, wydana pośmiertnie, mająca charakter nieukończony:

Oprócz dramatów, w skład II części wchodzi wiersz Upiór publikowany początkowo jako osobny utwór, zaś w skład III części rozległy Ustęp – epicki komentarz ukazujący obraz carskiej Rosji, zakończony słynnym wierszem Do przyjaciół Moskali.

Elementem spajającym te części jest obrzęd Dziadów – dokładnie przedstawiony w części II, wspominany przez Gustawa w cz. IV i odbywający się w scenie IX cz. III. W utworze znajdują się liczne wątki autobiograficzne, zawarte są w nim idee romantyzmu, także polskiego, związanego z walką narodowowyzwoleńczą z rosyjskim zaborcą.

Opis utworów

Dziady część II

II część Dziadów, chronologicznie pierwsza, powstawała w latach 1820–1821[1], w okresie wileńsko-kowieńskim życia Adama Mickiewicza (stąd określenie Dziady wileńsko-kowieńskie). Została opublikowana po raz pierwszy w II tomie Poezji. Utwór poprzedza balladowy wiersz Upiór.

Akcja toczy się w Dzień Zaduszny (w nocy) w kaplicy, gdzie zebrała się grupa ludzi z pobliskiej wioski. Trwa ludowy obrzęd Dziadów, któremu przewodniczy Guślarz. Zebrani wzywają kolejno dusze czyśćcowe, chcąc ulżyć im w cierpieniu. Na ich wezwanie przybywają trzy rodzaje duchów: lekkie, ciężkie i pośrednie[2].

Kiedy obrzęd dobiega końca, nieoczekiwanie zjawia się jednak kolejny duch, który nie reaguje na wezwania i przekleństwa Guślarza i reszty zgromadzonych. Duch ten zmierza w stronę jednej z wieśniaczek i wskazuje na swoje zranione serce. Chłopi wyprowadzają wieśniaczkę, a widmo podąża za nimi[2].

Zjawienie się tajemniczego ducha w pewien sposób tłumaczy wiersz Upiór dołączony do Dziadów przez Mickiewicza. Tytułowy bohater tego utworu – postać o nieokreślonym statusie egzystencjalnym – nie żyje, ale i nie umarł ostatecznie, jest duchem skazanym za grzech (samobójstwo) na karę corocznego powtarzania swego cierpienia na świecie. Cierpienie to jest związane z nieszczęśliwą miłością i życiem wśród ludzi, którzy go nie rozumieją[2].

Dziady część IV

Ta część Dziadów, chronologicznie druga, powstała w latach 1821–1822 i została opublikowana w II tomie Poezji[3]. Wraz z częścią II jest nazywana Dziadami wileńsko-kowieńskimi. Jest to dramat o tematyce miłosnej, w którym głównym bohaterem jest nieszczęśliwy kochanek – Akcja utworu toczy się w dzień zaduszny między godziną dziewiątą wieczorem a północą, natomiast miejscem akcji jest dom księdza, który w przeszłości był nauczycielem głównego bohatera.

Osobowość Gustawa została ukształtowana poprzez lekturę Nowej Heloizy Rousseau oraz Cierpień młodego Wertera Goethego[3]. Utwory te uczyniły z niego indywidualistę, a nawet pchnęły go do samobójstwa. Kochanka głównego bohatera jest określana jako nadludzka dziewica, została bowiem uwznioślona i uświęcona. Jest dla niego przeznaczeniem i darem niemalże nadprzyrodzonym. Jednak od momentu poślubienia jej przez osobę bogatą i utytułowaną dla Gustawa rozpoczyna się godzina rozpaczy[4], przepełniona egzaltacją, miłosnym cierpieniem, udręką zazdrości. Cierpienie to zostało wyrażone językiem jak na owe czasy bardzo nowoczesnym[4]. Ta część jest uważana przez badaczy m.in. za studium psychologiczne[4].

Ksiądz, słuchacz historii Gustawa, jest przez niego postrzegany za uosobienie racjonalizmu, zdrowego rozsądku i konformizmu[4]; potrafi posługiwać się tylko maksymami, powiedzeniami o charakterze popularnych porzekadeł, np. Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze!, po smutkach wesele[4]. Z kolei nieszczęśliwy kochanek reprezentuje romantyczny spirytualizm.

Dziady część III

Tablica upamiętniająca więzienie Adama Mickiewicza w klasztorze bazylianów w Wilnie

Trzecia, ostatnia ukończona część dramatu, została napisana wiosną 1832 roku[5] i nazywana jest Dziadami drezdeńskimi (wiąże się to z pobytem Mickiewicza w Dreźnie). Tekst opublikowano po raz pierwszy w 1832 roku jako IV tom Poezji (w wydaniu zbiorowym) oraz rok później w edycji osobnej[5]. Przez badaczy ta część Dziadów jest uważana za arcydzieło polskiego dramatu romantycznego[6], m.in. ze względu na połączenie w jednym utworze problematyki polityczno-historycznej z metafizyczną.

Charakterystyczną cechą tego dramatu jest jego nieciągłość, fragmentaryczność i otwarta, swobodna kompozycja. Żaden z licznych wątków fabularnych nie został ukończony, losy bohaterów są niedopowiedziane (z wyjątkiem Doktora, który ginie od uderzenia piorunem)[7]. Do całego cyklu nawiązuje scena IX (obrzęd tytułowych Dziadów).

Mickiewicz poszukiwał nowej formy dramatu, odmiennego od konstrukcji utworów Szekspira, Calderona, Goethego czy Schillera[7]. Entuzjastycznie przyjął pojawienie się dramatów Dittmera i Cavé pt. Les soirées de Nauilly, esquisse dramatiques et historiques (1827)[7], w których dostrzegał nowatorstwo.

Plan historyczny utworu dzieli się na dwie części: jawną (oficjalny wymiar rzeczywistości) i ukrytą (martyrologia, spiski i walka narodowowyzwoleńcza)[8]. W części jawnej (Dom wiejski pode Lwowem, Salon Warszawski, Pan Senator) poeta staje się bezlitosnym analitykiem i krytycznym obserwatorem zaprezentowanej w utworze zbiorowości. Zbiorowość ta dzieli się na „lewą” i „prawą” stronę. W części ukrytej autor zawarł swoją drezdeńską koncepcję martyrologicznej historii Polski[9].

Jedną z cech charakterystycznych dla tej części Dziadów jest mesjanizm, polegający na eksploatowaniu paraleli pomiędzy cierpieniem Jezusa a ofiarą Polaków pozbawionych własnej państwowości i prześladowanych. Ofiara ta ma mieć, według Mickiewicza, charakter uniwersalny, stanowi bowiem powtórzenie odkupienia Chrystusa[10]. Wyrazicielem takiej postawy w utworze jest Ks. Piotr, który posiada zdolność przewidywania przyszłości („widzenia”). Jego przepowiednie mają charakter optymistyczny, chociaż ich treść jest bardzo nieprecyzyjna (np. liczba 44)[11]; podjęto wiele różnych prób interpretacji tych wizji[12]. Przeciwieństwem ks. Piotra w utworze jest Konrad, którego cechuje indywidualizm, świadomość własnej wyjątkowości, a nawet duma urastająca do pychy[13]. Źródło takiej postawy tkwi w przekonaniu, że jest wielkim poetą, dzięki czemu dysponuje wyjątkową mocą (Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, / Cóż ty większego mogłeś zrobić – Boże?, sc. II, w. 54-55)[14]. Posiada zdolność do odczuwania bólu za cały naród polski. W Wielkiej improwizacji podnosi bunt przeciwko Bogu, żądając od Niego władzy nad światem, aby urządzić go lepiej. Oskarża Boga w ten sposób o całe zło, a do tak gwałtownych żądań popycha Konrada odczuwanie cierpień własnego narodu (Ja i ojczyzna to jedno. / Nazywam się Milijon – bo za milijony / Kocham i cierpię katusze, w. 259-261). Żąda od Stwórcy całkowitej kontroli nad ludźmi, dlatego też marzenie o szczęściu i pokoju na Ziemi nosi cechy tyranii[15]. Jednak Konrad nie zostaje wyraźnie w utworze potępiony[14].

Dziady część I

Fragment niezrealizowanego pomnika Adama Mickiewicza, dłuta Henryka Kuny, przedstawiający scenę z Dziadów

Pierwsza część Dziadów nie została ukończona ani wydana za życia artysty. Utwór powstawał prawdopodobnie na początku 1821 roku[16]. Autorski tytuł brzmiał: Dziady. Widowisko[16]. Po raz pierwszy do druku trafiła w wydanym w Paryżu w 1860 roku podsumowaniu ważniejszych dzieł Mickiewicza. Zawiera zbiór niepowiązanych ze sobą scen. Pierwsza część Dziadów przez niektórych jest traktowana jako początek cyklu, a przez innych jako jego zakończenie.

W utworze pojawia się, podobnie jak w części II, postać Guślarza, opis obrzędu cmentarnego oraz Chór młodzieńców i Chór młodzieży. Część badaczy uważa, że te Chóry stanowią literacką kreację filomatów, z którymi Mickiewicz w okresie pisania utworu prowadził spór filozoficzno-światopoglądowy[17].

Historycy literatury nie potrafią odpowiedzieć na pytanie, dlaczego autor ani nie ukończył tej części Dziadów, ani nie zniszczył rękopisu. Niektórzy badacze utrzymują, że ten utwór jest ukończoną całością, złożoną z luźnych fragmentów[18].

Niektóre inscenizacje Dziadów

Andrzej Mielewski w roli Gustawa-Konrada w Dziadach w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego (Teatr Miejski w Krakowie, premiera 31 października 1901)

W Polsce

Za granicą

  • 1937: Dziady w Teatrze Narodowym w Sofii, w reżyserii Leona Schillera
  • 1990: Dziady w Wileńskim Teatrze Dramatycznym, w reżyserii Jonasa Vaitkusa. W rolę Konrada wcielił się Valentinas Masalskis. Spektakl zawierał wszystkie części dramatu.

Spektakle Teatru Telewizji

  • 1959: Sceny dramatyczne z „Dziadów” – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Adama Hanuszkiewicza
  • 1977: Dziady - Teatr im. S. Jaracza, Olsztyn w reżyserii Henryka Baranowskiego
  • 1981: Dziady cz. III – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Jana Kulczyńskiego
  • 1983: Dziady – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Konrada Swinarskiego
  • 1997: Dziady – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Jana Englerta
  • 2011: Dziady – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Krzysztofa Babickiego (telewizyjne przeniesienie spektaklu zarejestrowanego na Dużej Scenie Teatru Śląskiego w Katowicach).
  • 2020: „Dziady" Teatru Wierszalin - premiera na antenie TVP Kultura: (17.11.2020) - „Dziady - Noc pierwsza", (24.11.2020) część druga mickiewiczowskiej opowieści, przygotowanej przez Teatr Wierszalin, w reżyserii Piotra Tomaszuka.[24][25]

Film

Filmowej adaptacji dramatu dokonał w 1989 r. Tadeusz Konwicki. Lawa. Opowieść o „Dziadach” Adama Mickiewicza oprócz treści zawartych w tekście Mickiewicza odwołuje się do XX-wiecznej historii Polski (obrazy męczeństwa narodu z czasów II wojny światowej, pielgrzymka papieża Jana Pawła II, obrazy współczesnej Warszawy). Rola Gustawa–Konrada rozpisana została na dwóch aktorów: Gustawa Holoubka i Artura Żmijewskiego. W ogromnej obsadzie filmu znaleźli się też m.in. Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Maja Komorowska, Henryk Bista, Piotr Fronczewski, Grażyna Szapołowska i Jan Nowicki.

Dziady w kulturze

Austriacki filozof, pisarz i poeta Siegfried Lipiner na zlecenie polskiego arystokraty hrabiego Karola Lanckorońskiego dokonał przekładu Dziadów na język niemiecki, które ukazały się drukiem w 1887 roku w Lipsku pod tytułem Todtenfeier[26] (Święto zmarłych, Uroczystość żałobna). Kompozytor Gustav Mahler „czekał” na ten tekst[27]. Na karcie tytułowej utworu, który zaczął komponować dał taki właśnie tytuł „Totenfeier”. W zamyśle kompozytora był to poemat symfoniczny. Po śmierci Hansa von Bülowa Mahler zmienił koncepcję dzieła i tak powstała II Symfonia c-moll „Zmartwychwstanie”[28]. „Totenfeier” stało się teraz pierwszą częścią II Symfonii. Mahler oddzielił wyraźnie I część symfonii od pozostałych ogniw, żądając w partyturze „przynajmniej pięciominutowej przerwy”[29].

Fragment z Dziadów Adama Mickiewicza ukazał się również w grze komputerowej Wiedźmin 3: Dziki Gon firmy CD Projekt RED w zadaniu pobocznym o tytule „Dziady”.

Przypisy

  1. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 252.
  2. a b c Repetytorium z języka polskiego. Kraków: 1996, s. 67.
  3. a b Alina Witkowska, Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 255.Sprawdź autora:2.
  4. a b c d e Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 256.
  5. a b Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 276.
  6. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 277.
  7. a b c Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 279.
  8. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 280.
  9. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 281.
  10. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 282.
  11. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 283–284.
  12. Jerzy A. Kowalski, op. cit.
  13. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 284.
  14. a b Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 286.
  15. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 285.
  16. a b Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 253.
  17. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254.
  18. Alina Witkowska, Ryszard Przybylski: Romantyzm. Warszawa: 1999, s. 254–255.
  19. Dziady – reż. Konrad Swinarski – Stary Teatr w Krakowie. teatry.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-11)].. teatry.art.pl.
  20. Dziady (całość), Teatr Polski we Wrocławiu [dostęp 2021-01-25] (pol.).
  21. Leonard Drożdżewicz, „DZIADY” W LEŚNEJ GŁUSZY. ĆWIERĆWIECZE TEATRU WIERSZALIN, „Znad Wilii”, nr 4 (68), 2016, s. 41-45 [dostęp 2021-01-18].
  22. Kurator Nowak: „Dziady” w Teatrze Słowackiego „szkodliwe dla dzieci i uczniów”, 23 listopada 2021 [dostęp 2021-11-24].
  23. Radny PiS żąda „stanowczych działań” wobec dyrekcji teatru. Sprawy „Dziadów” ciąg dalszy, 23 listopada 2021 [dostęp 2021-11-24].
  24. Dorota Sokołowska, „Dziady - Noc pierwsza" Teatru Wierszalin na antenie TVP Kultura.
  25. „Dziady. Noc pierwsza” i „Dziady. Noc druga” – dyptyk teatru Wierszalin w TVP Kultura, TVP Kultura, 17 listopada 2020.
  26. Obecna pisownia Totenfeier.
  27. Mieczysław Tomaszewski – tekst w książeczce do płyty „muzyka i Mickiewicz in music”, Engram, 1998, DDD/ADD, EG 443601.
  28. Chylińska Teresa, Haraschin Stanisław, Schaeffer Bogusław – Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków, 1991, s. 554; Golianek Ryszard Daniel – Przewodnik po muzyce Mahlera, Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi, Łódź 2012, s. 27–31.
  29. Chylińska Teresa, Haraschin Stanisław, Schaeffer Bogusław – Przewodnik koncertowy, PWM, Kraków, 1991, s. 555.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

DZIADY Adam Mickiewicz – Nie znałeś litości panie!.jpg
Pocztówka (wyd. Salon Malarzy Polskich, Ser. 23) z 1919 r. z reprodukcją fotografii autorstwa Józefa Sebalda, przedstawiającej scenę z Dziadów Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego (Teatr Miejski w Krakowie, premiera 31.10.1901). Aktorzy: Józef Kotarbiński jako Dziedzic-Upiór, Bolesław Puchalski jako Chłop-Kruk, Grzegorz Senowski jako Ptak II, Julian Strycharski jako Ptak III, Adolf Walewski jako Ptak I
Archiwalia Dziady1901.jpg
Andrzej Mielewski w roli Gustawa w "Dziadach" w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego (Teatr Miejski w Krakowie, obecnie Teatr im. J. Słowackiego, premiera 31.10.1901). Pocztówka z kolorowaną reprodukcją zdjęcia Józefa Sebald
Wilno - w bazylianskiej celi.JPG
Autor: Albertus teolog, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tablica upamiętniająca więzienie Adama Mickiewcza w sekularyzowanym klasztorze bazylianów w Wilnie
Kuna-Mickiewicz.JPG
Autor: Bonio, Licencja: CC BY-SA 3.0
Fragment niezrealizowanego pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie. Scena z "Dziadów" - Droga na cmentarz. Rzeźba w parku pałacowym w Radziejowicach