Elżbieta Czyżewska

Elżbieta Czyżewska
Ilustracja
Imię i nazwisko

Elżbieta Justyna Czyżewska

Data i miejsce urodzenia

14 kwietnia albo
14 maja 1938
Warszawa

Data i miejsce śmierci

17 czerwca 2010
Nowy Jork

Zawód

aktorka

Współmałżonek

Jerzy Skolimowski
(1959−1965)[1]
David Halberstam
(1965−1977)

Lata aktywności

1958–2010

Odcisk dłoni i podpis E. Czyżewskiej w Alei Gwiazd w Międzyzdrojach

Elżbieta Justyna Czyżewska (ur. 14 kwietnia[2][3] lub 14 maja[4][5][6] 1938 w Warszawie, zm. 17 czerwca 2010 w Nowym Jorku) – polska aktorka filmowa i teatralna, od 1968 na emigracji w Stanach Zjednoczonych.

Życiorys

Wczesne lata

Ojciec Jan zginął podczas II wojny światowej. Matka, Jadwiga Gimpel, była z zawodu krawcową. Czyżewska miała siostrę, Krystynę. Część dzieciństwa spędziła w domu dziecka w Konstancinie.

W 1960 ukończyła Państwową Wyższą Szkołę Teatralną w Warszawie. Janusz Głowacki, z którym aktorka była na jednym roku, wspominał, że już wtedy Czyżewska wyróżniała się szczególnym talentem[7]. Jeszcze w trakcie trzeciego roku studiów Jerzy Markuszewski zaproponował jej współpracę ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS-em). Była pierwszą wykonawczynią piosenki Kochankowie z ulicy Kamiennej, uważanej za hymn liryczny tego teatru[5].

Kariera teatralna i filmowa

Po pierwszym roku studiów podczas wakacji przebywała z koleżankami ze szkoły teatralnej na Mazurach, podczas gdy w tej samej wiosce Jan Łomnicki kręcił film dokumentalny. Czyżewskiej udało się u niego zadebiutować rolą dziewczyny, która przechadza się w tle[8].

Na scenie debiutowała w 1958 rolą córki Illa w Wizycie starszej pani w reżyserii Ludwika René. W latach 1961–1966 była na stałe związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym. Do 1962 zagrała role w Nosorożcu w reż. Wandy Laskowskiej (jako Daisy), Uczcie morderców w reż. Wydrzyńskiego (jako Alicja), czy w Anioł zstąpił do Babilonu Friedricha Dürrenmatta (jako Kuburri). W 1962 za rolę Soni w Płatonowie otrzymała nagrodę II stopnia na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach.

Współpracowała z Ludwikiem René przy sztuce Don Juan (1964), w której grała Mirandę, i przy Po upadku według autobiograficznego tekstu Arthura Millera, gdzie wcieliła się w postać Maggie (rola była pastiszem Marilyn Monroe). Na premierze sztuki obecny był sam Miller, który – wracając ze Związku Radzieckiego – wstąpił do Warszawy, aby obejrzeć sztukę, a po przedstawieniu gratulował Czyżewskiej. Do aktorki przylgnął wówczas przydomek „polskiej Marilyn Monroe”[9].

W filmie zadebiutowała epizodem w Cafe „Pod Minogą” (1959)[10]. Pierwszą rolą filmową była postać Renaty w filmie Stanisława Barei Mąż swojej żony (1960), w którym jej postać uwodzi Józka granego przez Wiesława Gołasa. Z Bareją, z którym się znała od wakacji na Mazurach, zrealizowała również popularną komedię Żona dla Australijczyka (1963), w której zagrała tancerkę z zespołu „Mazowsze”, i Małżeństwo z rozsądku (1966), w którym u jej boku zagrali Daniel Olbrychski i Bohdan Łazuka.

Po głównych rolach w komediach wojennych: Giuseppe w Warszawie (1964), w której pojawiła się jako działaczka antyniemieckiego podziemia w Warszawie gromadząca broń dla partyzantów, i w Gdzie jest generał... (1963), gdzie wystąpiła jako obowiązkowa i energiczna radziecka służbistka Marusia kierująca ruchem ciężarówek pod Berlinem i przed poważną bitwą postanawia przypilnować piwnicy z winem, Czyżewska stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w PRL-u. Występowała w filmie, telewizji i teatrze. Uważana wówczas za „królową polskich komedii”[5], miała na koncie również znaczące role dramatyczne. U Kazimierza Kutza w Milczeniu (1963) zagrała pielęgniarkę Kazię, która jako jedyna potrafiła się przeciwstawić presji środowiska małomiasteczkowego. Pierwszy dzień wolności (1964) Aleksandra Forda, gdzie zagrała młodą Niemkę, Luzzi Rhode. U Wojciecha Jerzego Hasa wystąpiła w jego najsłynniejszym obrazie, Rękopisie znalezionym w Saragossie (1964), gdzie wcieliła się w postać Frasquetti Salero. Występowała również w filmach Jerzego Skolimowskiego, z którym była wówczas związana[a] - zagrała w Rysopisie (1964), gdzie wcielała się w trzy różne postacie i w Walkowerze (1965), gdzie pojawiła się w epizodycznej roli dziewczyny na dworcu.

W 1964 razem z Lucjanem Kydryńskim prowadziła 4. Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie.

Ofiara marca 1968

W połowie lat 60. do Polski przyjechał korespondent „New York TimesaDavid Halberstam (1934-2007), który był wówczas laureatem Pulitzera za artykuł potępiający elitę rządzącą Wietnamem Południowym, kraju – wówczas popieranym przez USA – toczącym krwawą wojnę z komunistycznym Wietnamem Północnym. Publicysta szybko zaskarbił sobie sympatię warszawskiej bohemy artystycznej, budził też wielkie zainteresowanie, gdyż był zza „żelaznej kurtyny[12]. Halberstam równie szybko oczarował Czyżewską. Pierwszy raz para spotkała się po premierze sztuki Po upadku. W zaledwie kilka miesięcy po rozwodzie ze Skolimowskim Czyżewska wyszła za Halberstama 13 czerwca 1965. Tego samego dnia otrzymała Złotą Maskę dla najpopularniejszej aktorki telewizyjnej.

Straciła przychylność władz, gdy Halberstam w „New York Timesie” opublikował artykuł krytykujący Władysława Gomułkę. Publicysta stał się wówczas persona non grata w Polsce i wyjechał z Polski w 1967, jednak Czyżewska musiała podjąć decyzję, czy zostać w kraju, czy wyjechać razem z mężem. Postanowiła zostać w kraju, w którym była wielką gwiazdą. Jednak wydarzenia marca 1968 i presja władzy nie zostawiły złudzeń, a aktorka była publicznie krytykowana przez władze. W tygodniku „Walka Młodych” ukazał się krytykujący ją artykuł, którego ton, jak pisze Jerzy Karaszkiewicz, był mniej więcej taki: „Powstaje pytanie, dlaczego nasza wybitna, polska przecież aktorka, zdradza nasze żywotne, polskie interesy? Czyżby tak ją otumanił zielony kolor amerykańskich banknotów? Jak można nazwać taką kobietę? Aktorkę, która wszystko zawdzięcza Polsce Ludowej, a która tak niegodnie obraża nas wszystkich. Naród polski”[12]. Czyżewska postanowiła opuścić kraj, a gdy 6 kwietnia 1968 pojawiła się na Okęciu, poddano ją rewizji osobistej, która według świadków tego zdarzenia (Jerzego Karaszkiewicza i Janusza Głowackiego) miała na celu upokorzyć aktorkę[13][14]. Wyjechała 22 kwietnia 1968.

Wróciła do Polski 16 grudnia 1968, na zaproszenie Andrzeja Wajdy, aby zagrać w filmie Wszystko na sprzedaż. Jej powrót był niemile widziany przez władze, które inspirowały protestacyjne „listy otwarte” do reżysera, jednak ten nie ugiął się i Czyżewska wystąpiła w filmie jako Ela, żona Aktora (w domyśle Zbigniewa Cybulskiego, który zginął tragicznie w 1967). Kolejny raz przyjechała do Polski dopiero po sierpniu 1980, a następnie przebywała w Polsce od 16 lipca do 16 listopada 1987.

Z racji swego związku z Dawidem Halberstamem znalazł się w zainteresowaniu Służby Bezpieczeństwa i była rozpracowywana w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania o kryptonimie „Lewy”. SB nadała jej pseudonim „Bulwa”[15]. Dokumenty z jej inwigilacji zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej pod sygnaturą AIPN 01178/224/CD/2[16].

Emigracja

Po opuszczeniu Polski zamieszkała z mężem w Nowym Jorku na 48. ulicy na Manhattanie[17]. W USA nie udało się jej kontynuować kariery aktorskiej na taką skalę, jak w Polsce, chociaż od czasu do czasu pojawiała się na małym i dużym ekranie w niewielkich rolach charakterystycznych. Zaraz po przyjeździe, w 1969 zagrała pokojówkę w filmie Putney Swope w reżyserii Roberta Downeya Sr. W 1971 Aleksander Ford zrealizował w RFN obraz Krąg pierwszy, w którym Czyżewska pojawiła się w roli Simoczki, grając u boku Christophera Plummera. Mówiła z mocnym wschodnioeuropejskim akcentem, dlatego też trudno było jej znaleźć się w filmowym światku. Skupiła się zatem na rolach w teatrze, tzw. Off-Broadwayu.

W 1974 zagrała na scenie m.in. w teatrze Yale Repertory Theatre, w przedstawieniu Biesy Dostojewskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na scenie grała u boku młodej Meryl Streep. Streep, zafascynowana grą Czyżewskiej, poprosiła ją o lekcje[18]. Zdobyte umiejętności i wyuczony polski akcent pomogły Streep w budowaniu roli Zofii Zawistowskiej w Wyborze Zofii, za który otrzymała Oscara.

W 1977 rozpadło się jej małżeństwo z Davidem Halberstamem. Czyżewska popadła w uzależnienie od alkoholu. Pojawiły się też problemy finansowe.

Po „odwilży” sierpnia 1980 odwiedziła Polskę i wystąpiła w Debiutantce Barbary Sass, a także w filmie Filipa Bajona, Limuzyna Daimler-Benz, u boku Gustawa Holoubka. Rok 1982 przyniósł rolę w obrazie Tomasza Zygadły Odwet.

Spotkanie z Joanną Pacułą

W 1982 Joanna Pacuła, młoda polska aktorka, zapukała do drzwi Czyżewskiej, prosząc o schronienie[19]. Czyżewska pomagała Pacule zarówno finansowo, jak i wspomagała ją w karierze, m.in. umawiała na castingi, przedstawiała ludziom z branży. W niedługim czasie Pacuła dostała rolę w Parku Gorkiego (1984), za którą otrzymała nominację do Złotego Globu. Przyjaźń Czyżewskiej i Pacuły zakończyła się awanturą, po której Pacuła wyjechała do Los Angeles. Obie aktorki nie kontaktowały się więcej i nie chciały odpowiadać na pytania o siebie nawzajem[19].

W 1987 Agnieszka Holland i Jerzy Bogajewicz zrealizowali film Anna, który nawiązuje do spotkania Czyżewskiej i Pacuły. Nie wiadomo dokładnie, ile w tym filmie prawdy, a ile fikcji. Czyżewska miała zagrać w tej produkcji główną rolę, jednak nieporozumienia z producentami wymusiły rezygnację aktorki, która otrzymała pewną sumę pieniędzy od producentów. W tytułowej roli wystąpiła Sally Kirkland, która za swoją rolę dostała Złoty Glob i nominację do Oscara[20].

Późniejsze życie

W 1987 zagrała w filmie Kocham kino w reżyserii Piotra Łazarkiewicza, za który dostała nagrodę aktorską na Festiwalu Młode Kino Polskie w Gdańsku. Następnie Czyżewska pojawiła się w obrazach Stracone lata Sidneya Lumeta i Niewłaściwe miejsce, w którym wystąpiła w swojej pierwszej roli pierwszoplanowej w filmie od przyjazdu do Ameryki. W 1990 zagrała w filmie Pozytywka Costy-Gavrasa i w epizodycznej roli w Sprzedawcy cadillaków Rogera Donaldsona. Rok 1991 przyniósł epizod w filmie Pocałunek przed śmiercią.

Czyżewska kontynuowała również karierę teatralną. W 1990 została nagrodzona nagrodą Obie za rolę w sztuce Crowbar Maca Wellmana. W tym samym roku z Olkiem Krupą występowała z powodzeniem w sztuce Polowanie na karaluchy Janusza Głowackiego. Prapremiera sztuki odbyła się w Woodstock[10]. Sztuka cieszyła się popularnością i została przeniesiona na Broadway. Jednak reżyser broadwayowskiej wersji, Arthur Penn, główną rolę powierzył aktorce Dianne Wiest.

W 1992 wystąpiła w kolejnej sztuce Głowackiego, Antygona w Nowym Jorku, w której wcielała się w postać tytułową. Występowała w When We Dead Awaken Ibsena w American Repertory Theater. Zagrała także w Big Potato Arthura Laurentsa na scenie Doris Duke Theater.

W 1994 wystąpiła w filmie Szczur Jana Łomnickiego. Wróciła na deski Teatru Dramatycznego, gdzie zagrała Louisę u Piotra Cieślaka w Szóstym stopniu oddalenia. W 1996 wystąpiła u boku Jeanne Moreau w komedii I Love You, I Love You Not. W 1997 roku zasiadała w Jury Konkursu Głównego 22. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. W 1999 wystąpiła w odcinku serialu Seks w wielkim mieście, w roli seksuolożki, doktor Shapiro. Rok później wystąpiła w odcinku serialu Brygada ratunkowa.

Grób Elżbiety Czyżewskiej na warszawskim Cmentarzu Komunalnym d. Wojskowym na Powązkach

W 2003 pojawiła się w Polsce, aby odcisnąć dłoń na Promenadzie Gwiazd w Międzyzdrojach. W tym samym roku zagrała w odcinku serialu Prawo i porządek: Zbrodniczy zamiar. 10 lipca 2004 gwiazda 240371 Crux w konstelacji Krzyż Południa, została nazwana jej imieniem. W 2004 grała w sztuce Hedda Gabler w New Theatre Workshop. W 2005 został zrealizowany przegląd filmów Czyżewskiej podczas I Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich, tego samego roku Czyżewska została odznaczona Krzyżem za zasługi kulturalne w Polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku. W 2006 pojawiła się w filmie Samotność w sieci w roli nieznajomej z Nowego Orleanu. W 2006 grała w sztuce Darkling w The 13th Street Theater. W czerwcu 2007 grała rolę w tej sztuce, wystawianą w Teatrze im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie.

W 2007 zmarła siostra Czyżewskiej, Krystyna[7]. W tym samym roku w wypadku samochodowym zginął Halberstam. Czyżewska przeżyła obie śmierci głęboko i popadła w depresję[7][8].

Przed śmiercią gościnnie wystąpiła w jednym z odcinków serialu Układy.

Śmierć

Zmarła w nowojorskim szpitalu New York Presbyterian Hospital na Manhattanie, w wieku 72 lat, przegrywając walkę z rakiem przełyku[21][22]. Czyżewska od lat była nałogową palaczką, zawsze miała przy sobie papierośnicę i zapalniczkę, aby móc zapalić w każdej chwili, co było nieodłącznym elementem jej wizerunku[19].

Czyżewską wspomniał „New York Times”, nazywając ją w artykule „królową bez kraju”[23]. Aktorkę pożegnali również aktorzy z Actors Studio[24].

Pogrzeb aktorki odbył się 18. października 2010 w Warszawie. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie[25](kwatera 30A-tuje-18)[26]. W ostatniej drodze towarzyszyli jej m.in. Daniel Olbrychski, Janusz Głowacki, Andrzej Mitan, Joanna Szczepkowska i dyrektor Instytutu Adama Mickiewicza, Paweł Potoroczyn[27].

W 2015 do kin trafił film o Czyżewskiej pt. Aktorka[28]. W serialu biograficznym Osiecka zagrała ją Barbara Garstka[3].

Filmografia

Filmy fabularne

Źródło: Internet Movie Database[29], Internetowa Baza Filmu Polskiego[3]

Seriale telewizyjne

Nagrody

  • 1962 – Nagroda (nagroda II stopnia za rolę Soni w Płatonowie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach)[3]
  • 1963 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
  • 1964 – Nagroda (Srebrna Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
  • 1965 – Nagroda (Złota Maska w plebiscycie „Expressu Wieczornego” na najpopularniejszych aktorów telewizyjnych)
  • 1988 – Nagroda (nagroda SFP na V Festiwalu „Młode Kino Polskie”)
  • 1990 – Nagroda Obie dla najlepszej aktorki za rolę w sztuce Crowbar
  • 2003 – Odcisk dłoni aktorki:Promenada Gwiazd w Międzyzdrojach

Uwagi

  1. Wg niektórych źródeł Czyżewska była żoną Skolimowskiego i w 1965 r. się rozwiedli. Jednak sam Skolimowski twierdzi, że małżeństwem nie byli[11].

Przypisy

  1. Elzbieta Czyzewska obituary. guardian.co.uk. [dostęp 2010-07-11].
  2. Magda Sendecka: Elżbieta Czyżewska. Akademia Polskiego filmu. [dostęp 2018-05-14]. (pol.).
  3. a b c d Elżbieta Czyżewska. FilmPolski.pl. [dostęp 2010-08-06].
  4. Czyżewska Elżbieta, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-05-14].
  5. a b c Elżbieta Czyżewska. Culture.pl. [dostęp 2010-06-27].
  6. Elżbieta Czyżewska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby). [online] [dostęp 2018-05-14].
  7. a b c Życia nie da się powtórzyć (Elżbieta Czyżewska) – (1), marhan.pl, 15 czerwca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-12].
  8. a b Aktorka z iskrą w oczach. rp.pl. [dostęp 2010-07-29].
  9. Zmarła Elżbieta Czyżewska. Słynna aktorka, Gazeta.pl, 18 czerwca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-08].
  10. a b Odeszła Elżbieta Czyżewska, TVP Info, 18 czerwca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-21].
  11. Donata Subbotko: Skolimowski: w sierocińcu najgorsze były wszy. Ojca ledwo pamiętam. Sam zgłosił się do transportu. Poszedł prosto do komory. Gazeta Wyborcza, 2018-05-18. [dostęp 2022-02-15]. (pol.).
  12. a b Elżbieta Czyżewska, czyli ofiara marca 1968 r.. Filmtrack.pl. [dostęp 2010-06-27].
  13. Elżbieta Czyżewska nie żyje. Gazeta Wyborcza.pl. [dostęp 2010-07-29].
  14. Jerzy Karaszkiewicz. Słodkie lata. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2010-07-29].
  15. Gańczak 2011 ↓, s. 82.
  16. Gańczak 2011 ↓, s. 349.
  17. Życia nie da się powtórzyć (Elżbieta Czyżewska) – (2). marhan.pl. [dostęp 2010-06-27].
  18. Meryl Streep: The Inspiration For Her Polish Accent In „Sophie’s Choice” – UMass Lowell (2:00). umasslowell [dostęp 2016-11-14].
  19. a b c Anna Bikont, Srebrna papierośnica i czarna suczka, Wyborcza.pl, 12 lipca 2010 [dostęp 2010-07-29] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-04].
  20. Sally Kirkland awards. imdb.com. [dostęp 2010-07-29].
  21. Zmarła Elżbieta Czyżewska. Nowy Dziennik – Polish Daily News. [dostęp 2010-06-17].
  22. Elzbieta Czyzewska, Polish Actress Unwelcome in Her Own Country, Dies at 72. The New York Times. [dostęp 2010-06-17].
  23. Elzbieta Czyzewska, Polish Actress Unwelcome in Her Own Country, Dies at 72. The New York Times. [dostęp 2012-06-18].
  24. Amerykańscy artyści pożegnali Elżbietę Czyżewską. Stopklatka.pl. [dostęp 2010-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-06-28)].
  25. Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski. Narodowy Panteon na Powązkach. Sławne osoby pochowane w latach 2007–2017. „Gazeta Stołeczna”, s. 11, 27 października 2017. 
  26. Wyszukiwarka cmentarna - Warszawskie cmentarze
  27. Ostatnia droga Elżbiety Czyżewskiej. wp.pl, 2010-10-18. [dostęp 2010-10-18].
  28. Jacek Szczerba: Elżbieta Czyżewska w Ameryce. Film „Aktorka” wchodzi do kin. wyborcza.pl. [dostęp 2017-01-13]. (pol.).
  29. Elzbieta Czyzewska. IMDb.com. [dostęp 2010-08-03].
  30. (dwie rozmowy, kolejno z: Kingą Dębską i Marią Konwicką) Małgorzata Steciak: „Aktorka”: dwa spojrzenia na Elżbietę Czyżewską. [w:] OnetFilm (film.onet.pl) [on-line]. Grupa Onet.pl S.A., 24 lipca 2015. [dostęp 2016-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 maja 2016)].

Bibliografia

  • Filip Gańczak: Filmowcy w matni bezpieki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2011. ISBN 978-83-7648-714-4. OCLC 879643901.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Elżbieta Czyżewska odcisk.jpg
Autor: Kontrola, Licencja: CC0
Elżbieta Czyżewska - odcisk dłoni i podpis w Alei Gwiazd w Międzyzdrojach
Elzbieta Czyzewska.jpg
Autor: Sławek, Licencja: CC BY-SA 2.0
Elżbieta Czyżewska
Elżbieta Czyżewska grób 01.JPG
Autor: Mateusz Opasiński, Licencja: CC BY-SA 3.0
Grób aktorki Elżbiety Czyżewskiej na Wojskowych Powązkach w Warszawie