Eliasz Stumann

Eliasz Stumann (Stummann także Stumman, Штуман Илья Ариямович) (ur. 28 kwietnia 1834 w Szereście w Wielkim Księstwie Poznańskim, zm. 14 czerwca 1903 w Łodzi) – właściciel zakładu fotograficznego, który prowadził w Łodzi od 1871 r. do śmierci.

Biogram

Syn Arona i Micheli z Grafmenów. Praktykę prawdopodobnie rozpoczął w 1851 r., a jak wynika z napisów znajdujących się na winietach jego zdjęć, pierwszy zakład miał w 1856 r. Działalność jako litograf, typograf, fotograf zaczął w Grodnie w 1860. Zezwolenie na otwarcie zakładu fotograficznego w Grodnie otrzymał w 1864 r., a na otwarcie zakładu w Łodzi otrzymał od gubernatora piotrkowskiego 23 listopada 1871 r. Początkowo działalność prowadził przy ul. Piotrkowskiej 17 (w kamienicy Chaima Bławata), w kolejnych latach 1882 i 1886 pod nr 16, natomiast 23 września 1891 r. uzyskał ostatnie zezwolenie na prowadzenie firmy pod nr 20, i tam pracował do 1903 r. Od 1882 r. rejestrował w specjalnej książce każde zamówienie i wszystkie wykonane fotografie. O pozwolenie na założenie jej nowego egzemplarza prosił władze policyjne 12 grudnia 1886 r. Jego firma miała wówczas 4 aparaty, co stawiało ją na drugim miejscu w Łodzi po zakładzie Leopolda Zonera. W 1889 r. wybudował, według projektu architekta Hilarego Majewskiego, atelier przy Piotrkowskiej 18.

Rewers fotografii wykonanej w zakładzie E. Stumann, obecnie w kolekcji Muzeum Miasta Łodzi

Z jego nazwiskiem związane jest powstanie najwcześniejszego znanego cyklu fotografii z widokami obiektów Łodzi. Pierwsze zdjęcia wykonał około 1872 r., a ostatnie około 1890 r. W 1885 r. informowała o nich gazeta: „Spory komplet widoków łódzkich, w dużym formacie, wykonanych z możliwym wykończeniem. W nim, oprócz kilku widoków Helenowa, widzimy przeważnie gmachy fabryczne i pałace prywatne”. Zdjęcia zostały pokazane w witrynie księgarni Ludwika Fiszera przy ul. Piotrkowskiej w styczniu 1885 r.^[1]. Zachęcony zainteresowaniem z jakim spotkał się sprzedawany od września 1884 r. album – składanka „z widokami sławniejszych gmachów i zakładów fabrycznych naszego miasta”^[2], postanowił wydać podobny zawierający dotychczas wykonane przez niego fotografie. W lipcu 1885 r. prasa doniosła o projektach wydania „albumu łódzkiego”, do którego wykonał prawdopodobnie pierwszą panoramę miasta z wysokiego komina farbiarni należącej do Lewkowicza iznajdującej się przy ul. Widzewskiej (obecnie ul. Kilińskiego 56)^[3]. Wydany w Dreźnie album miały sprzedawać miejscowe księgarnie^[4].

Natomiast 110 zdjęć jego autorstwa wykorzystał Johann Petersilge w wydawnictwie towarzyszącym jubileuszowi 25-lecia gazety „Lodzer Zeitung” w 1888 r.

Latem 1885 r. wykonał na zamówienie dyrekcji Towarzystwa Akcyjnego Karola Scheiblera serię zdjęć fabryki, zachowanych w postaci albumu (w zbiorach Centralnego Muzeum Włókiennictwa (CMW)).

Prawdopodobnie latem 1890 r. wykonał na porcelanie fotografię amerykańskiego aktora Iry Aldridge’a zmarłego w Łodzi 7 sierpnia 1867 r. umieszczoną na jego grobie na Starym cmentarzu przy ul. Ogrodowej w Łodzi w części ewangelickiej. Być może fotografię skopiował ze zdjęcia wykonanego przez Jana Mieczkowskiego w Warszawie podczas występów tam owego czarnoskórego aktora od 12 do 20 maja 1862 r.^[5] Natomiast historyk fotografii Ignacy Płażewski stwierdza „(…) fotografią teatralną. Łódź miała E. Stumanna który między innymi fotografował sławnego aktora murzyńskiego Aldrige’a, zmarłego w czasie gościnnych występów w tym mieście”^[6].

Był jedynym łódzkim fotografem, który uczestniczył w „Wystawie Rolniczo-Przemysłowej” zorganizowanej w Warszawie w 1885 r.^[7] Za zdjęcia wnętrz otrzymał tam brązowy medal^[8]. Po jej zakończeniu pokazał wystawiane portrety w oknach parterowych kamienicy K.W. Scheiblera przy Piotrkowskiej 11^[9].

W 1885 r. wykonał zbiorową fotografię członków straży pożarnej w zakładach K. W. Scheiblera i podobną w 1886 r. w 10-lecie straży miejskiej – Łódzkiej Straży Ogniowej Ochotniczej.

Na „Pierwszej Wystawie Przemysłowej w Łodzi” czynnej w 1895 r. w parku Helenów miał własne stoisko w drewnianym pawilonie. Pokazał swój dyplom mistrzowski, 4 bardzo duże portrety w ramach i w dwóch witrynach 27 dużych zdjęć. Według reklamy na stronie odwrotnej kartoników, na których naklejał wykonywane fotografie otrzymał dyplom uznania na fotograficznej wystawie w Petersburgu w 1889 r.

Pomyślny okres w rozwoju firmy spowodował, że powiększał grono swych pracowników – poszukując m.in. uczniów^[10].

W lutym 1900 r. uroczyście obchodził 50-lecie działalności, co odnotowała miejscowa prasa, podkreślając, że był wynalazcą „sylwetografii i fotografii wypukłej”. Wtedy też złożył w redakcji gazety 50 rubli jako dar na fundusz projektowanej kasy pomocy dla fotografów. Chcąc sprostać rosnącej konkurencji często reklamował się w gazetach, np. latem 1901 r. w co dziesiątym numerze „Gońca Łódzkiego” zamieszczał jednakowej treści anonse o obniżaniu w soboty i święta ceny tuzina fotografii wizytowych do 3 rubli, a gabinetowych do 8 rubli. Pod koniec życia pragnął przekazać zakład synowi Adolfowi, z którym od około 1890 r. razem pracował. W kwietniu 1903 r. przeniósł firmę do lokalu przy Piotrkowskiej 17, ale prawdopodobnie nie zdążył uruchomić tam zakładu. Zmarł w czerwcu 1903 r.^[11] w Łodzi. Pochowany został na cmentarzu żydowskim^[12] przy ul. Brackiej.

Aleksander Janowski założyciel Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Wycieczkach po kraju ilustrowanych własnymi zdjęciami podawał nazwiska wyróżniających się fotografów zawodowych w zwiedzanych miastach, w Łodzi wyróżnił Wilkoszewskiego i E. Stumanna^[13].

Ożenił się z Salomeą Korngold, ur. 1 lipca 1849 r. w Warszawie. Mieli dzieci, urodzone w Łodzi: Adolfa, ur. 17 września 1874, Arnolda, ur. 25 sierpnia 1879 – zm. 29 czerwca 1904. Jego synem był także Józef, który w 1884 r. ukończył Wyższą Szkołę Rzemieślnicza w Łodzi, i który w latach ok. 1896–1902 prowadził własny zakład fotograficzny w Warszawie, przy ul. Marszałkowskiej 114. Zmarł w lutym 1902 r.^[14] w Łodzi.

Znane i zachowane zdjęcia jego autorstwa

Zdjęcia osób

Fotografia portretowa wykonana w zakładzie E. Stumann, obecnie w kolekcji Muzeum Miasta Łodzi

Najstarsza ze znanych portretowa fotografia w formacie wizytowym przedstawia dziecko w wypukłym owalu, bez winiety z wklęsłym napisem na s. g. E. STUMMANN sygn. ręcznie „w sierpniu 1876 r.”. Z tego okresu pochodzi też fotografia z wklęsłym napisem z lewej strony E. STUMANN, z prawej LODZ (w zbiorach Muzeum Miasta Łodzi). Najstarszą znaną fotografię gabinetową wykonał w 1881 r., na odwrocie winiety i pod zdjęciem z napis E. STUMANN, FOTOGRAF LODZ. Liczne fotografie jego autorstwa znajdują się w zbiorach: Muzeum Miasta Łodzi, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, MTN, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego oraz w zbiorze Jacka Strzałkowskiego.

• Fotografia grupy osób, ze sceną w nieokreślonym angielskim ogrodzie przy pałacu z klombem. Osoby dorosłe i dzieci siedzą przy stoliku, pozostałe dzieci bawią się m.in. z rowerem używanym już ok. 1900 r. (fotografia z lat około 1890 – 1900) o wymiarach 225 × 298 nalepiona na kartonie 330 × 395 mm (wł. WBP w Łodzi).

Budynki, zakłady przemysłowe

• Cykl fotografii z widokami budynków w Łodzi. Przechowywany w MTN składa się z 20 sztuk niesygnowanych przez wykonawcę zdjęć formatu ok. 200–210 × 260 mm naklejonych na kartony o wymiarach 285 × 330 mm. Pod każdą wydrukowano napis w języku rosyjskim. Najstarszą fotografię można datować na około 1872 r. ponieważ przedstawia gmach tkalni Izraela Poznańskiego przy ul. Ogrodowej 17 w trakcie budowy. Najpóźniejsze – datowane 17 marca 1886 r. – pokazuje grupę przedstawicieli władz miasta i guberni przed przebudowanym szpitalem Aleksandryjskim. Ten unikatowy zestaw, będący zapewne fragmentem wykonanego wówczas cyklu należał przed 1939 r. do niezidentyfikowanej instytucji żydowskiej i został 17 listopada 1959 r. zakupiony w antykwariacie „Domu Książki” przy ul. Piotrkowskiej 132. Gdy w 1963 r. powstało Muzeum Ruchów Rewolucyjnych, poprzednik MTN – fotografie zostały przekazane do jego zbiorów zapewne przez Komitet Łódzki PZPR. Te fotografie błędnie łączone są z fotografiami budynków, których budowę nadzorował, względnie projektował – Hilary Majewski (20 egz. wł. BUŁ „Teka Majewskiego”) i fotografiami jego planów (61 egz. wł. APŁ), które Hilary Majewski w listopadzie 1879 r. dołączył do podania zawierającego wniosek o nadanie mu tytułu „akademika”.

• Album Ansichten der Baumwoll – Manufactur von Carl Scheibler w zbiorach CMW. Składa się z 57 kart z grubego kartonu o wymiarach 315 × 370 mm, na których nalepiono jednostronnie 57 fotografii o wymiarach od 227 × 297 mm do 230 × 300 mm, z drukowanymi podpisami w języku niemieckim, na naklejanych na kartonach paskach papieru, bez roku i miejsca wydania. Okładka o wymiarach 330 × 400 mm pokryta jest skórą, na której wytłoczono powyższy tytuł. Na niesygnowanych fotografiach przedstawiono perspektywiczne rysunki posiadłości wokół pałacu, fabryki i osiedla mieszkaniowego Pfaffendorf (Księży Młyn). Prawie 50 zdjęć pokazuje maszyny parowe, włókiennicze, hale fabryczne, warsztaty w „Bielniku” i inne pomieszczenia zakładów K. Scheiblera. Projekt wydania albumu powstał w związku z zakończeniem rozbudowy fabryki i uruchomieniem w grudniu 1883 r. maszyny parowej o mocy 1400 KM, największej z czynnych wówczas w Łodzi. W styczniu 1885 r. miejscowa prasa pisała o powierzeniu mu tej pracy. Ta sama gazeta informowała w lipcu o rozpoczęciu wykonywania zdjęć, a w początkach sierpnia o wystawieniu ich w witrynach na parterze składów firmy w „Pałacu Scheiblera” przy Piotrkowskiej 11^[15]. Prawdopodobnie były wówczas sprzedawane pojedyncze zdjęcia, ponieważ zachowała się w zbiorach WBP fotografia frontonu pałacu i fabryki K. Scheiblera o identycznych wymiarach jak w albumie, sygn. czerwonym tuszem pod prawym dolnym brzegiem z odręcznym podpisem fotografa łacińskim literami^[16]. Ponieważ zdjęcia przedstawiały największą wówczas w Europie fabrykę włókienniczą, często wykorzystywano je w publikacjach prasowych jej poświęconych. W „Kłosach” pokazano 14 z nich z widokami hal fabrycznych^[17]. W zbiorach WBP znajduje się 50 fotografii o wymiarach 240 × 360 mm przedstawiających różne fragmenty zakładów K. Scheiblera. Wszystkie są opisane ołówkiem na stronie odwrotnej w języku niemieckim. Datowane były częściowo na 1885, a większość na 1888 r. Prawdopodobnie zostały wykonane z zachowanych jeszcze w czasie okupacji niemieckiej szklanych negatywów, częściowo już uszkodzonych przez wilgoć, na co wskazuje wygląd odbitek.

• Fotografia zakładu przemysłowego z drukowanym napisem w dolnym prawym rogu „Photographisches Atelier E. Stumman Lodz”. Formatu 227 × 198 mm (z obciętymi narożami jak w opisywanym albumie K. W. Scheiblera) naklejona na tekturę o wymiarach 327 × 398 mm. Wokół fotografii jest ozdobna ramka na narożach drukowana złotą farbą. Na stronie odwrotnej późniejszy napis ołówkiem: „Widok ogólny wykończalni (R. Biedermanna) na Kilińskiego”. Prawdopodobnie pochodzi z nieznanego albumu wykonanego ok. 1885 r. dla właściciela fabryki – Roberta Biedermanna (fotografia w zbiorach Muzeum Tradycji Niepodległościowych).

• 4 fotografie zakładów przemysłowych bez wykonawcy, dat i napisów. Na stronie odwrotnej każdej z nich umieszczono w późniejszym okresie napisy ołówkiem: „Przędzalnia na Smugowej, wykończalnia, wykończalnia z suszarkami bębnowymi, przędzalnia z nawijarkami na Smugowej”. Na tej ulicy mieściły się zakłady R. Biedermanna. Fotografie o wym. 238–240 mm x 298–310 mm naklejone na kartony o wym. 330 × 397 mm znajdują się w zbiorach MTN. Sposób wykonania sugeruje, że są autorstwa Eliasza Stumanna. Można przyjąć, że stanowiły część albumu zawierającego również poprzednią fotografię, lecz o różnych wymiarach tektury.

• Album „Tivoli” zawiera 7 zdjęć wnętrz fabryki K. Scheiblera przy ul. Kątnej (obecnie ul. W. Wróblewskiego) poprzedzonych fotografią pary dorosłych osób z dwojgiem dzieci, stojących przed willą. Zdjęcia są nalepione na kartonach formatu jak w albumie K. W. Scheiblera i oprawione w okładkę o wym. 285 × 360 mm pokrytą skórą. Album powstał prawdopodobnie pomiędzy 1885 (data kupna fabryki), a 1890 r.

• „Jubilaums Beilage zur Lodzer Zeitung 1863–1888”, w formacie A4 na 74 stronach zawiera oprócz artykułów i reklam 28 tablic z 110 ilustracjami. Ze względu na brak w Królestwie Polskim wówczas fotochemigrafii, wydawca gazety Johann Petersilge zlecił wykonanie rysunków wydawnictwu „Tygodnika Ilustrowanego” w Warszawie. Drzeworyty rytowano kopiując fotografie wykonane w latach około 1880–1888 głównie autorstwa Eliasza Stumanna. Pracochłonność tej techniki spowodowała opóźnienie wydania dodatku – nie był gotowy w czasie uroczystości 25-lecia gazety w grudniu 1888 r. Przeciągające się prace spowodowały przesłanie 55 zdjęć do najbardziej znanego wówczas w Niemczech zakładu, wykonującego metalowe klisze w Meisenbach. Tablice fotochemigraficzne i drzeworytnicze zostały w „Beilage...” przemieszczone. Widoczne są znaczne różnice w poziomie wykonania rycin. Najlepsze wyszły spod rylca E. Gorazdowskiego i E. K. Nicza. Na stronie 52 wydawca dziękował fotografom: Eliaszowi Stummanowi oraz Bronisławowi Wilkoszewskiemu – być może wykonawcy kilku fotografii w 1888 r. oraz Ludwikowi Zonerowi, który prawdopodobnie dostarczył dawne zdjęcia łódzkich przemysłowców.

Fotografie terenów nad Łódką, wykonane jako dowód do sprawy sądowej

• Fotografie stanowiące dowód w sprawie sądowej. 3 sygnowane przez niego zdjęcia w dolnej części tuszową pieczątką „Photographie F. Stumann Lodz” o wymiarach 213 × 317 mm są naklejone na kartony 249 × 406 mm i przedstawiają: skrzyżowanie ulic Widzewskiej (obecnie ul. J. Kilińskiego) i Północnej przy kładce przez rzekę Łódkę przy zakładach Roberta Biedermanna, widok ul. Północnej od wschodu oraz panoramę sąsiadujących zakładów Roberta Biedermanna i sukcesorów Karola Anstadta na drogę, staw, rzekę Łódkę i posiadłości R. Biedermanna. Fotografie zostały wykonane 24 października 1885 r. na zlecenie inspektora dróg – inż. Ignacego Stebelskiego i stanowiły dowód w sprawie sądowej o przegrodzenie ul. Północnej przez R. Biedermanna, ciągnącej się od 1876 do 1889 r. O nich pisała prasa: „odroczenie posiedzenia warszawskiej Izby Sądowej w dn. 30 października 1885 r. nastąpiło z powodu, że obrońca Anstadtów złożył do sprawy w charakterze dokumentów cztery wielkie plany fotograficzne miejscowości spornej”^[18]. Do zbiorów WBP zostały przekazane w 1945 r. wraz z biblioteką i zbiorem zdjęć Biedermannów.

Przypisy

Bibliografia

• JacekJ. Strzałkowski JacekJ., Historia fotografii w Łodzi do 1944 roku, Łódź: Jacek Strzałkowski, 1996, s. 90–95, ISBN 83-906647-2-0, OCLC 750668362 .
• Mirosław Zbigniew Wojalski Fotografowie i fotografie Łodzi, [w:] Działo się w Łodzi… Łódź 1996 wyd. II s. 77–78, ISBN 83-86699-00-0.
• WaldemarW. Doniec WaldemarW., Mirosław ZbigniewM.Z. Wojalski Mirosław ZbigniewM.Z., Łódzka fotografia krajoznawcza. Zarys dziejów, Łódź: Widzewska Oficyna Wydawnicza Zora, 2011, s. 53–54, ISBN 978-83-88638-60-2, OCLC 838704163 .

Linki zewnętrzne

• Fotografie Eliasza Stumanna w bibliotece Polona
• Eliasz Sztumman