Fenkuł włoski

Fenkuł włoski
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

fenkuł

Gatunek

fenkuł włoski

Nazwa systematyczna
Foeniculum vulgare Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Synonimy
  • Feniculum Gilibert[3]
  • Anethum foeniculum L.
  • Foeniculum dulce Mill.[4]
  • Foeniculum capillaceum Gilib[5].
"Bulwa" fenkułu, czyli zgrubiałe pochwy liściowe tworzące cebulę.
Owoce
Roślina kwitnąca

Fenkuł włoski, koper włoski, koper słodki[6] (Foeniculum vulgare Mill.) – gatunek rośliny dwuletniej, czasem byliny, zaliczany do rodziny selerowatych (Apiaceae). Gatunek jest bardzo zmienny (dwa podgatunki z kilkoma odmianami), uważany za jedynego przedstawiciela rodzaju fenkuł (Foeniculum Mill.)[4][7] lub część zaliczanych tu taksonów wyodrębnianych jest w randze osobnych gatunków[8].

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje dziko w strefie śródziemnomorskiej oraz w Pakistanie, Iranie, Afganistanie[4], najdalej na wschodzie sięgając Nepalu[8]. Rozprzestrzenił się także jako gatunek zawleczony poza obszarami swojego rodzimego występowania: w Mikronezji, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Meksyku, USA, na Hawajach, w Makaronezji oraz w Środkowej i Południowej Ameryce[4]. Jest uprawiany w wielu rejonach świata[8], w tym także w Polsce[9].

Morfologia

Pokrój
Roślina zielna osiągająca wysokość do 2 m[8].
Łodyga
Prosta, naga, drobno żebrowana, o silnym nalocie woskowym, rozgałęziona i ulistniona skrętolegle.
Liście
Trzykrotnie pierzaste, o odcinkach nitkowatych, ogonkowe o pochwiastej nasadzie.
Kwiaty
Drobne, żółte, zebrane w baldachy złożone na szczytach pędów. Kwiaty 5-krotne, 1 słupek, 5 pręcików.
Owoc
Owocem jest rozłupnia o prawie walcowatym kształcie, z zaokrągloną podstawą i węższym szczytem uwieńczonym dużym podszyjczem[10]. Zazwyczaj ma 3–12 mm długości i 3–4 mm szerokości[10]. Rozłupki są gładkie. Każda ma 5 wyraźnych, drobnych, wypukłych żeberek[10]. Owoc odmiany gorzkiej jest barwy zielonawobrunatnej, brunatnej lub zielonej, natomiast odmiany słodkiej jest jasnozielony lub jasnożółtawobrunatny[10].
Korzeń
Gruby, palowy, wrzecionowaty, barwy żółtawobiałej.

Podgatunki i odmiany

  • Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum (Ucria) Cout. (syn. Foeniculum piperitum (Ucria) Sweet)[4]
  • Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. vulgare[4]
  • Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. dulce (Mill.) Batt.[4]
  • Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. azoricum (Mill.) Thell.[4]

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski
  • Owoc kopru włoskiego odmiany gorzkiej (Foeniculi amari fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany vulgare zawierającej nie mniej niż 40 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi co najmniej 60,0% anetolu oraz 15,0% fenchonu[10].
  • Owoc kopru włoskiego odmiany słodkiej (Foeniculi dulcis fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany dulce zawierającej nie mniej niż 20 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi minimum 80,0% anetolu[10].
Działanie
Owoce są używane jako środek wykrztuśny, dzięki zawartym w nich olejkowi eterycznemu, który pobudza błony śluzowe dróg oddechowych[11]. Działa mlekopędnie i przeciwzapalnie[11].

Roślina kosmetyczna

Napar może być stosowany do przemywania tłustej skóry. Olejek fenkułowy stosowany jest w mieszankach zapachowych dodawanych do past do zębów, płynów do płukania ust, mydeł i innych kosmetyków[12]. Nasiona fenkułu żuje się dla odświeżenia oddechu[13].

Sztuka kulinarna

Ze względu na wysoką zawartość olejków eterycznych anyżu, napar z nasion kopru włoskiego jest popularnym napojem – np. w Niemczech.

  • Liście. Drobnymi, pierzastymi liśćmi przyprawia się przede wszystkim potrawy z ryb[16].
  • Zgrubiałe pochwy liściowe zachodzące na siebie i tworzące coś na kształt cebuli. Jadane na surowo w formie surówek a także w formie pieczonej i gotowanej[17].

Roślina ozdobna

Bywa uprawiany jako kwiatowe obramowanie rabaty. Istnieje ozdobna odmiana 'Purpurascens' o drobno dzielonych liściach, brązowych za młodu[18].

Uprawa

Ma duże wymagania termiczne, preferuje ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru miejsca. Strefy mrozoodporności 5–10[18]. Gleby o dużej zawartości próchnicy, przepuszczalne, o wysokiej zawartości składników pokarmowych i odczynie zasadowym. Rozmnaża się przez nasiona, które wysiewa się na rozsadniku w kwietniu–maju. Plon z jednego hektara wynosi 1–2 ton.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
  4. ↑ a b c d e f g h Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].
  5. ↑ Informacje o gatunku, info.botany.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-09].
  6. ↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
  7. ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 368. ISBN 978-1-107-11502-6.
  8. ↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 312. ISBN 0-333-74890-5.
  9. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  10. ↑ a b c d e f Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  11. ↑ a b Świat roślin, skał i minerałów. Ladislav Šomšák (red. nauk.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 294. ISBN 83-09-00462-1.
  12. ↑ Bohumír Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 108. ISBN 83-09-00765-5.
  13. ↑ a b c d e f Fennel seeds. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
  14. ↑ a b c d e f g Biruta Markuza: Zioła i inne przyprawy mojej kuchni. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2010 (cop.), s. 40. ISBN 978-83-7506-424-7.
  15. ↑ a b „Przyprawy i zioła”. W: Adiraja dasa: Kuchnia Kryszny: indyjskie potrawy wegetariańskie. ok. 1995, s. 73. ISBN 91-7149-184-8.
  16. ↑ Fennel leaf. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
  17. ↑ Fennel bulb. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
  18. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

Bibliografia

  • Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.

Media użyte na tej stronie

Foeniculum vulgare01.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Foeniculum vulgare - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-148.jpg
Fenchel. A blühende und fruchtende Pflanze in natürl. Grösse; 1 Blüthenknospe, vergrössert; 2, 3 Blüthe desgl.; 4 Kronblatt, desgl.; 5 Staubgefässe, desgl.; 6 Pollen, desgl.; 7 Stempel, desgl.; 8 derselbe im Längsschnitt, desgl.; 9 derselbe im Querschnitt, desgl.; 10 Frucht, desgl.; 11 Theilfrucht, desgl.; 12 Frucht im Querschnitt, desgl.
Foeniculum vulgare.JPG
Autor: Taken by Carsten Niehaus (user:Lumbar)., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Foeniculum vulgare