Film noir

Rita Hayworth jako kobieta fatalna w Damie z Szanghaju

Film noir (wym. IPA: film nwaːr), czarny film lub czarne kino – nurt, stylistyka lub gatunek^[1] w kinie amerykańskim, wywodzący się z kina gangsterskiego, rozwijany głównie w latach 40. XX wieku i pierwszej połowie lat 50. XX wieku. Filmy noir unikają jasnego podziału na dobro i zło, pokazują często niewyjaśnione zbrodnie i perwersję, unikają moralizowania i happy endów. Do charakterystycznych elementów stylu noir należą m.in. silne kontrasty, operowanie cieniami, obrazy nocnego miasta^[2]. Typowymi bohaterami tego typu filmów są m.in. femme fatale, przeciętni ludzie wplątani przypadkowo w świat przestępczy oraz prywatni detektywi^[3].

Geneza i nazwa

Powstanie "czarnego kina" związane było z atmosferą pesymizmu i niepewności, jaka zapanowała w Stanach Zjednoczonych wraz z wybuchem II wojny światowej, a także ze zmianami w amerykańskiej obyczajowości i tożsamości, jakie dokonywały się za sprawą gwałtownej industrializacji i urbanizacji kraju oraz pojawiania się społeczeństwa masowego i konsumpcyjnego^[4]. Z kolei charakterystyczna dla gatunku postać kobiety fatalnej, niszczącej mężczyzn stanowi wyraz nasilającego się w Ameryce po wojnie mizoginizmu, wynikającego z postępującej emancypacji kobiet, które uzyskały w tamtym okresie większą niezależność ekonomiczną i obyczajową^[5]. Z kolei wizualna warstwa czarnych filmów powstała pod wpływem europejskiej kinematografii, szczególnie ekspresjonizmu niemieckiego, która została przyswojona dzięki emigrantom z Europy, m.in. Fritzowi Langowi i Otto Premingerowi^[6]. Ponadto skomplikowana psychika bohaterów czarnego kina, niejednoznaczność moralna postaci, które mogły być jednocześnie i dobre i złe, miały swoje źródło w teoriach psychologicznych Zygmunta Freuda^[7].

Za pierwszy film noir uważany jest Sokół maltański Johna Hustona z 1941 roku. Jednak pewne elementy tej stylistyki zawiera też pochodzący z tego samego roku High Sierra Raoula Walsha^[8].

Termin film noir narodził się na gruncie francuskiego filmoznawstwa. Po raz pierwszy użył go krytyk Nino Frank w 1946 roku, a spopularyzowali go francuscy krytycy Raymond Borde i Étienne Chaumeton, którzy opublikowali w 1955 roku książkę Panorama amerykańskiego kina czarnego^[9]. Nazwa została zaczerpnięta od Serie Noir, serii wydawniczej wydawnictwa Gallimard Press, w ramach której ukazywały się przed II wojną światową francuskie wydania amerykańskich powieści kryminalnych, tzw. hard-boiled novel^[10].

Styl

Kadr z filmu Wielki kartel

Czarny film rozgrywa się zazwyczaj w mieście; do jego stałej ikonografii należy widok nocnej asfaltowej ulicy, mokrej po deszczu^[3][11][12]. Mroczny i niepokojący nastrój uzyskiwany jest za sprawą charakterystycznych środków wizualnych: wyrazistych cieni, mocnych kontrastów, dominacji linii ukośnych i wertykalnych nad horyzontalnymi, nisko lub wysoko umieszczonych świateł kluczowych, agresywnego montażu i dezorientacji widza za sprawą unikania planów pełnych. Postacie w filmie czarnym nie są wyodrębnione z tła, wtapiają się w nie, często ich wzajemny dystans podkreślany jest poprzez oddzielanie ich od siebie różnymi elementami kadru np. drzwiami, oknami. Postacie nie są centralne dla kadru, są umieszczone nietypowo, często wtapiają się w otoczenie, nie są z niego wyraźnie wyodrębnione. Ukazuje się je często bądź to za pomocą ujęć z dołu (co sprawia, że nabierają monumentalności) lub z góry (co zmniejsza je i stawia w pozycji ofiary)^[13][12][11]. Filmy operują chętnie zaburzoną, skomplikowaną chronologią^[12] oraz posługują się narracją spoza kadru^[11].

Aktorzy i postacie

Najbardziej wpływowym aktorem czarnych filmów był Humphrey Bogart, który wykształcił charakterystyczny typ męskiego bohatera – prywatnego detektywa lub przestępcy, lakonicznego, cynicznego ironisty i zatroskanego twardziela, zazwyczaj ubranego w znoszony prochowiec i często palącego papierosa^[14]. Wraz ze swoją żoną Lauren Bacall, która partnerowała mu m.in. w Wielkim śnie oraz Mrocznym przejściu tworzyli najpopularniejszą ówcześnie ekranową parę^[15]. Popularny duet aktorski czarnego kina stanowili również Adrian Ladd oraz Veronica Lake (zagrali wspólnie m.in. w Pistolecie do wynajęcia oraz Błękitnej dalii^[16]. Ikoną filmu noir stała się także Rita Hayworth, która zagrała m.in. w Gildzie oraz Damie z Szanghaju^[17], natomiast Jane Greer stała się jedną z najważniejszych odtwórczyń ról kobiet fatalnych czarnego kina^[18]. Do innych znaczących aktorów kina czarnego należą m.in. James Cagney, Richard Conte, Richard Widmark oraz Robert Mitchum^[19][20]. Najbardziej znane historie „czarnej serii” maja swe źródła w powieściach amerykańskich klasyków powieści kryminalnych, takich jak: Dashiell Hammett, Raymond Chandler, James M. Cain^[21].

Najważniejsze filmy gatunku^[22]

Zmierzch gatunku

Koniec świetności filmów noir nastąpił w latach 50. Za obraz wyznaczający zmierzch czarnego kina uważa się Śmiertelny pocałunek z 1955 roku, po nim czarne kino stało się głównie formą produkcji niskobudżetowej, rzadko wykorzystywaną przez wielkie wytwórnie filmowe; było natomiast popularne we Francji (na przykład Alphaville w reżyserii Jean-Luca Godarda z 1965 roku)^[23]. W latach 60. i 70. pojawiła się natomiast seria kolorowych filmów, nawiązujących do czarnego kina (były to m.in. filmy Chinatown, Taksówkarz oraz Brudny Harry)^[11].

Zobacz też

• neo-noir

Przypisy