Franz Xaver Messerschmidt

Franz Xaver Messerschmidt

Autoportret (ok. 1780)
Data i miejsce urodzenia	6 lutego 1736 Wiesensteig
Data i miejsce śmierci	19 sierpnia 1783 Bratysława
Narodowość	niemiecko-austriacka
Dziedzina sztuki	rzeźba

Franz Xaver Messerschmidt (ur. 6 lutego 1736 w Wiesensteig^[1][2], zm. 19 sierpnia 1783 w Bratysławie^[2][3]) – niemiecko-austriacki rzeźbiarz. Działał głównie w Wiedniu i Bratysławie. Malował i rzeźbił, znany jest z kolekcji charakterystycznych głów^[4] o wyrazistej mimice. Największa kolekcja jego prac znajduje się w Górnym Belwederze w Wiedniu^[2][3].

Życiorys

Młodość

Messerschmidt dorastał w Monachium w domu swojego wuja Johanna Baptista Strauba, rzeźbiarza i swojego pierwszego nauczyciela^[1]. Trwającą dwa lata praktykę zawodową odbywał w Grazu, w pracowni rzeźbiarskiej swego drugiego wuja Philippa Jakoba Strauba^[1]. W 1755 roku wstąpił na Akademię Sztuk Pięknych w Wiedniu i został uczniem Jacoba Schletterera^[1]. Dzięki wsparciu dyrektora Akademii, Martina van Meytensa, który dostrzegł jego talent, Messerschmidt już w trakcie studiów rozpoczął pracę w cesarskiej zbrojowni, gdzie był ludwisarzem^[1]. Powierzano mu także wykonywanie rzeźbionych dekoracji^[1].

Wczesna twórczość

Debiutem artystycznym Messerschmidta było wykonanie około roku 1760 na zamówienie marszałka polowego, księcia Józefa I Wacława von Liechtensteina dwóch popiersi z brązu przedstawiających parę cesarską^[1]. Kolejnym zamówieniem marszałka polowego dla Messerschmidta było wykonanie płaskorzeźb z portretami Józefa II, późniejszego cesarza, wtedy jeszcze jako arcyksięcia, oraz jego pierwszej żony Izabeli Parmeńskiej^[5]. Następne zlecenie Messerschmidt otrzymał w 1764 roku już od dworu cesarskiego, a było to wykonanie naturalnej wielkości rzeźb cesarzowej Marii Teresy i Franciszka I^[5]. Messerschmidt ukończył je pomiędzy rokiem 1765 a 1766^[5].

W tym samym czasie odbył również trwającą kilka miesięcy wizytę studyjną w Rzymie, gdzie miał okazję poznać z bliska antyczne dzieła sztuki^[5]. Brak jest wprawdzie dokładnych informacji o pobycie Messerschmidta w Rzymie, jednak z relacji rzeźbiarza Filippa della Valle oraz Charlesa Natoire'a, dyrektora Akademii Francuskiej w Rzymie wynika niezbicie, że darzyli oni Messerschmidta wielkim poważaniem^[5]. Z tamtego okresu pochodzi m.in. wykonana przez niego kopia rzeźby Herkulesa z Palazzo Farnese^[5]. Po powrocie do Wiednia, już jako uznany artysta, Messerschmidt wykonywał rzeźby o tematyce religijnej na zamówienie księżnej Marii Teresy von Lichtenstein^[5].

W 1769 roku został członkiem wiedeńskiej Akademii Cesarskiej^[3]. Aby dołączyć do grona najznakomitszych artystów tamtych czasów Messerschmidt musiał przedstawić dwie prace. Jedną z nich było popiersie mistrza i patrona rzeźbiarza – Martina van Meytensa (młodszego), drugą popiersie teoretyka sztuki Franza Christopha von Scheyba^[3]. W tym samym roku wykonał także na zamówienie cesarzowej Marii Teresy popiersie jej osobistego lekarza – Gerarda van Swietena^[3]. Porównanie obydwu rzeźb dowodzi, że w tamtym czasie styl Messerschmidta nabierał już cech klasycystycznych, oddalając się od baroku^[3].

Głowy o wyrazistej mimice

Około roku 1770 Messerschmidt rozpoczął pracę nad swoją najbardziej znaną kolekcją rzeźb^[2] – głowami o wyrazistej mimice^[2][3]. Chciał ich stworzyć sto, co mu się ostatecznie nie udało^[3]. Do swojej śmierci w roku 1783^[3] wykonał 69 "głów"^[2]. Niektóre z nich stylem przypominają klasyczne rzeźby antyczne^[2]. Większości „portretów” dał Messerschmidt ekspresyjną, niemal groteskową mimikę, która wymyka się jednoznacznej interpretacji^[2]. Sam Messerschmidt nigdy nie nadał tytułów swoim rzeźbom, które swoje nazwy, bardzo mylące zresztą, otrzymały dopiero po jego śmierci^[3]. Nie wiadomo, czy numeracja, pod którą „głowy” są obecnie znane powstała za życia rzeźbiarza^[3].

Rzeźby Messerschmidta

"Heraklit", alabaster Landesmuseum Stuttgart

"Demokrit", alabaster, Landesmuseum Stuttgart

(c) I, Sailko, CC BY-SA 3.0

Pracę nad kolekcją rozpoczął jeszcze w Wiedniu, jednak znaczna część rzeźb powstała po jego przeprowadzce do Bratysławy w 1777^[3]. Powody, jakie skłoniły Messerschmidta do szaleńczej^[2] pracy nad kolekcją „głów”, nie są oficjalnie znane^[3]. Także warsztat rzeźbiarza przy pracy nad nią nie jest dobrze udokumentowany^[3]. Wiadomo, że po przeprowadzce do Bratysławy żył w osamotnieniu, dlatego bardzo prawdopodobne jest, że w tamtym okresie twórczości sam portretował własne miny^[3]. We wcześniejszym okresie mógł jednak czerpać inspirację z innych źródeł, np. portretować miny i grymasy u kogoś zaobserwowane. Ta hipoteza nie jest wprawdzie udokumentowana, jednak jej uzasadnieniem może być epizod, jaki w życiu Messerschmidta odegrał lekarz i uzdrowiciel Franz Anton Mesmer^[3].

W 1770 Messerschmidt wykonał popiersie doktora, z którym łączyła go znajomość, a być może także i przyjaźń^[3]. W latach 1766–1770 mieszkał on w domu Mesmera, co uzasadnić można najprawdopodobniej zainteresowaniem rzeźbiarza terapią prowadzoną przez Mesmera^[3]. Jest to jedynie hipoteza, jednak być może Messerschmidt studiował mimikę pacjentów doktora, by następnie uwiecznić ją w swoich rzeźbach^[3]. Mógł również inspirować go przebieg terapii i używane do tego przedmioty – dla przykładu sznur^[3]. Głowy nr 15 i 34 owinięte są sznurem – pierwsza wokół szyi, druga wokół czoła. W swej terapii Mesmer posługiwał się sznurami połączonymi z namagnetyzowanym zbiornikiem, które następnie kładł na część ciała, która miała zostać uzdrowiona^[3]. Inna hipoteza dotyczy stanu zdrowia psychicznego samego Messerschmidta. Rzeźbiarz za swojego życia uznawany był za trudnego w obyciu ekscentryka, a często nawet przypisywano mu chorobę psychiczną^[3]. Post factum trudno jest ocenić jego stan zdrowia, jednak w 1932 psychoanalityk i historyk sztuki Ernst Kris uznał, że Messerschmidt musiał cierpieć na schizofrenię^[3].

Według niego powodem powstania kolekcji głów o wyrazistej mimice były próby autoterapii, podejmowane przez chorego na schizofrenię rzeźbiarza polegające na potwierdzeniu własnej egzystencji w przedmiocie materialnym, przy jednoczesnej ucieczce od samego siebie^[3]. Próby te miały na celu orientację we własnym stanie zdrowia, a dokładniej określenie zaawansowania stanu psychotycznego, w którym chory się znajdował^[3]. Kwestia diagnozy pozostaje jednak otwarta, gdyż w 1981 Otto Glandien przedstawił pogląd, że rzeźbiarz najprawdopodobniej był paranoikiem, gdyż pomimo takich symptomów jak urojenia jego osobowość nie ulegała przemianom^[3].

Późne lata

Około 1774 roku sytuacja finansowa Messerschmidta znacznie się pogorszyła z powodu braku zamówień^[3]. W 1775 roku zmarł Schletterer, w związku z czym rozpisano konkurs na dotychczas zajmowane przez niego stanowisko profesora rzeźby na Akademii Cesarskiej. W tym czasie choroba psychiczna Messerschmidta zaczęła mocniej się objawiać^[2], co spowodowało, że mimo estymy, jaką darzono jego twórczość, wykluczono go z konkursu na stanowisko profesorskie^[3]. Messerschmidt odebrał to jako policzek i osobistą zniewagę^[3]. Aby osłodzić gorycz tej porażki, oraz ze względu na nadal wysoką pozycję Messerschmidta w świecie artystycznym, książę Wenzel Anton von Kaunitz przyznał mu roczną wypłatę wysokości 200 guldenów austro-węgierskich^[3].

W maju 1775 roku Messerschmidt na zawsze opuścił Wiedeń i przeniósł się do Wiesensteig^[3]. W tym czasie pojawiła się propozycja objęcia przez niego stanowiska rzeźbiarza na dworze w Monachium^[3]. Ostatecznie jednak nie udało się w tej kwestii dojść do porozumienia i w 1777 roku Messerschmidt przeniósł się na stałe do Bratysławy, gdzie przez 3 lata mieszkał w domu swojego brata, także rzeźbiarza, Johanna Adama^[3].

W 1780 roku kupił dom w zachodniej części Bratysławy i od tego czasu wiódł żywot samotnika, nie ustając w pracy nad „głowami”, które stały się jego artystyczną obsesją^[3]. Mimo zamknięcia się na świat jego pozycja w świecie artystycznym nadal była wysoka, o czym może świadczyć kilkukrotne składanie mu wizyt przez takie znakomitości jak niemiecki pisarz Friedrich Nicolai, który opublikował zapiski z ich rozmów, oraz szwajcarski marszand Christian von Mechel^[3]. W lecie 1783 roku artysta ciężko zachorował, najprawdopodobniej na zapalenie płuc, co doprowadziło do jego śmierci^[3]. Pochowano go na nieistniejącym już cmentarzu św. Mikołaja w Bratysławie^[3]. 27 sierpnia 1783 roku w dzienniku „Wiener Zeitung” ukazał się jego nekrolog^[3].

Spadkobiercą rzeźbiarskiej spuścizny Messerschmidta, w tym pokaźnej kolekcji „głów”, został jego brat Johann Adam^[3]. W 1883 roku z jego inicjatywy ukazał się drukiem katalog zatytułowany Niesamowite życie Franza Xavera Messerschmidta, w którym znalazło się 49 „głów”^[3]. Publikacja ta miała na celu ułatwić sprzedaż kolekcji^[3]. Z czasów jej wydania pochodzą także niezbyt trafne tytuły, jakie nadano „głowom” wbrew woli autora^[3]. Udokumentowano, że „głowy” znajdowały się w posiadaniu Johanna Adama do 1791 roku^[3].

Dalsze losy rzeźb były burzliwe, gdyż wiele razy zmieniały one właścicieli^[3]. Obecnie kolekcja obejmująca 16 ukończonych rzeźb i 54 odlewy gipsowe „głów” autorstwa Messerschmidta znajduje się w Górnym Belwederze^[2] w Wiedniu. Jego prace znajdują się również w Słowackiej Galerii Narodowej w Bratysławie^[3] oraz w Luwrze w Paryżu^[6].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• KrystynaK. Greub-Frącz KrystynaK., Messerschmidt: demony z „Głowy”, ArtBiznes.pl, 16 października 2012 [zarchiwizowane z adresu 2014-10-13] .
• LechL. Bukowski LechL., Franz Xaver Messerschmidt albo rzeczywistość twarzy, 15 marca 2008 [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03] .