Gagauzja

Terytorium Autonomiczne Gagauzji
Unitatea teritorială autonomă Găgăuzia
Avtonom Territorial Bölümlüü GagauzYeri
Автономное территориальное образование Гагаузия
obszar autonomiczny
ilustracja
GodłoFlaga
GodłoFlaga
Hymn:
Tarafım
(Nasz kraj)
Państwo

 Mołdawia

Siedziba

Komrat

Data powstania

23 grudnia 1994

Zarządzający

Irina Vlah

Powierzchnia

1832 km2

Populacja (2004)
• liczba ludności


157 200

• gęstość

85 osób/km2

Strefa czasowa

UTC +2

Języki urzędowe

gagauski, mołdawski, rosyjski

Położenie na mapie
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Położenie na mapie

Gagauzja, Terytorium Autonomiczne Gagauzji (mołd. Găgăuzia, gag. Gagauz Yeri, ros. Гагаузия) – obszar autonomiczny, położony w południowej części Mołdawii.

Gagauzja nie stanowi jednego spójnego obszaru, obejmuje teren pomiędzy miastami Komrat i Ceadîr-Lunga (Çadır Lunga) na północy oraz okolice miasta Vulcăneşti (Valkaneş) na południu, a także dwie enklawy o charakterze wiejskim (Karbalia oraz Kıpçak).

Rdzenną ludność Gagauzji (ponad 80%) stanowią Gagauziturkijskojęzyczni prawosławni chrześcijanie.

Geografia

Gagauzja zajmuje terytorium 1832 km², czyli nieco ponad 5% całej powierzchni Republiki Mołdawii[1]. Położona jest w południowej części republiki. Gagauzja po części sąsiaduje z Ukrainą. Granica autonomii z Ukrainą stanowi 1/12 granicy Mołdawii z tym państwem. Podzielona jest na 4 części, niepołączone ze sobą żadnym szlakiem.

Stolicą autonomii jest Komrat.

Obszar

Obszar Autonomii Gagauskiej podlegał drobnym zmianom ponieważ wiele miejscowości, korzystając z możliwości wypowiedzenia się mieszkańców w drodze lokalnego referendum, przyłączało się do Gagauz Yeri bądź też z niej wychodziło. Obligatoryjnie do Autonomii przypisane są tylko te punkty osadnicze, w których Gagauzi stanowią ponad 50% mieszkańców. Najnowsze dane dotyczące obszaru Gagauzji z końca roku 2006 to 1837,9 km², czyli minimalnie więcej, niż podaje to większość źródeł.

Miejscowości

Administracyjnie obszar Gagauzji dzieli się na: rejony (dolay), miasta oraz wsie (komuny). Stolicą Gagauzji jest Komrat. Liczba wsi (komun) przynależących do Gagauz Yeri wynosi 23.

Historia

Współczesna historia Gagauzji

Odrodzenie dla Gagauzów przyszło dopiero pod koniec lat 80. XX wieku i było dziełem młodej inteligencji gagauskiej. Jej przedstawiciele, w lutym 1988 r. założyli w Komracie organizację społeczną pod nazwą Gagauz-halkı („Lud Gagauski”), która szybko przerodziła się w ruch polityczny. Zaczęto czynić przygotowania do ustanowienia autonomii. Republika Gagauska została proklamowana 19 sierpnia 1990 roku (jako republika socjalistyczna) – był to jednakże twór separatystyczny[2]. Po upadku ZSRR, Gagauzi znaleźli się w granicach nowego państwa jakim jest Republika Mołdawii. Od samego początku stosunki pomiędzy Komratem a Kiszyniowem były bardzo napięte. Władze centralne w Kiszyniowie (czyli Mołdawskiej SRR, a później niepodległej Mołdawii) nie uznawały secesji. 22 sierpnia 1990 r. zdelegalizowano Gagauz-halkı. W październiku tegoż roku omal nie doszło do rozlewu krwi, gdy dwudziestotysięczny oddział „ochotników” wyruszył z Kiszyniowa celem rozprawienia się z mieszkańcami zbuntowanego obszaru. Dopiero wkroczenie od strony Bołgradu wojska wysłanego przez władze moskiewskie do Gagauzji położyły kres napiętej sytuacji. W sierpniu 1991 roku aresztowano liderów gagauskich Stepana Topala i M. Kendigelyana. Gagauzi z kolei utworzyli namiastkę swoich sił zbrojnych, jakim był batalion „Budziak” złożony z 400 ochotników. Gagauzi, na licznych wiecach domagali się zachowania jako urzędowego, języka rosyjskiego, a także protestowali przeciwko niepodległości Mołdawii. Dopiero 23 grudnia 1994 roku Parlament Republiki Mołdawii przyjął „Ustawę o Specjalnym Prawnym Statusie Gagauzji (Gagauz Yeri)”[3]. W roku 1995 odbyło się referendum, mające na celu wytyczenie granic administracyjnych Gagauzji oraz ustanowienie stolicy Autonomii.

W Autonomii Gagauskiej (Gagauz Yeri), podobnie jak w Naddniestrzu, istnieją nastroje separatystyczne.

Ludność przejawia silne tendencje prorosyjskie, mimo że w latach 1946–1947 w wyniku głodu aż 40-60% populacji Gagauzów na tym obszarze zmarło, co było wynikiem zarówno katastrofalnej suszy jak i drakońskich podatków i zawyżonych norm obowiązkowych dostaw dla państwa nałożonych przez władze radzieckie na rolników, którzy nie przejawiali chęci do kolektywizacji rolnictwa. Identyczna tragedia dotknęła w tym czasie także wsie gagauskie na terenie Budziaka, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach Ukraińskiej SSSR Kubej[4] (w czasach radzieckich Czerwenoarmejskoje), Aleksandrowka (Satalık Haci), Winogradowka[5] (Kurçu), Kotłowina[6], Dimitrowka i inne. Tylko we wsi Kotłowina (dawniej Bolboka) z głodu zmarło wtedy aż 60% jej mieszkańców. Nie dziwi więc fakt (wziąwszy pod uwagę rusofilizm Gagauzów), że liczące się ugrupowanie społeczne na terenie Gagauzji nazywa się Jedna Gagauzja (wydające gazetę o tej samej nazwie), co jest jawnym nawiązaniem do putinowskiej partii Jedna Rosja. W dniu 19 września 2008 roku parlament gagauski przegłosował uznanie niepodległości Abchazji oraz Południowej Osetii. Wystosowano apel do prezydenta Mołdawii oraz parlamentu mołdawskiego aby Mołdawia uznała niepodległość wyżej wymienionych terytoriów należących formalnie do Gruzji. Dla kontrastu Gagauzja nigdy nie poparła aspiracji niepodległościowych Czeczenów.

Po parafowaniu przez Mołdawię w listopadzie 2013 roku umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską parlament Gagauzji uchwalił przeprowadzenie referendum sprawdzającego, czy ludność chce integracji z Unią Europejską czy tworzoną przez Rosję unią celną. Władze Mołdawii uznały decyzję za wykraczającą poza kompetencje parlamentu Gagauzji i podjęły działania na rzecz zablokowania tej inicjatywy[7].

Język urzędowy

Językami urzędowymi są na obszarze Gagauzji: gagauski, mołdawski (tożsamy z rumuńskim) i rosyjski. Pomimo że Gagauzi stanowią zdecydowaną większość ludności, to rosyjski jest językiem dominującym na tym obszarze. W języku gagauskim nie sporządza się żadnych dokumentów urzędowych.

Ustrój polityczny

Na czele Autonomii stoi gubernator (baszkan), będący jednocześnie członkiem rządu Mołdawii.

Gagauzja posiada także swój lokalny parlament Halk Topluşu. Jest to najwyższy organ przedstawicielski. Parlament ma prawo tworzenia i legalizacji ustaw oraz innych aktów prawnych. Swoich przedstawicieli w parlamencie – minimum jednego – ma każda miejscowość w Gagauzji, niezależnie od liczby mieszkańców. W Halk Topluşu zasiada 35 deputowanych, wybranych na czteroletnią kadencję. Odpowiednikiem rządu jest Komitet Wykonawczy. W momencie powstania Autonomii, Gagauzja otrzymała prawo do secesji w przypadku, gdyby Mołdawia chciała się zjednoczyć z Rumunią. Prawo to zostało jednak de facto anulowane poprzez zmianę zapisu artykułu nr 111 w konstytucji Republiki Mołdawii w roku 2003. W 2007 roku Başkan M. Formuzal powołał do życia nowy organ doradczy, jakim jest Rada Starszych składająca się z 27 członków.

Dotychczasowi przywódcy Autonomii Gagauskiej (Gagauz Yeri):

  • od 1 grudnia 1991 r. do 19 czerwca 1995 r. – S. Topal (prezydent separatystycznej republiki)
  • od 19 czerwca 1995 r. do 24 września 1999 r. – başkan G. Tabunşçik
  • od 24 września 1999 r. do 21 czerwca 2002 r. – başkan D. Kroytor
  • od 21 czerwca 2002 r. do 10 lipca 2002 r. – başkan tymczasowy V. Yanoglo
  • od 10 lipca 2002 r. do 29 lipca 2002 r. – başkan tymczasowy I. Kristioglo
  • od 29 lipca 2002 r. do 9 listopada 2002 r. – başkan tymczasowy G. Molla
  • od 9 listopada 2002 r. do 29 grudnia 2006 r. – başkan G. Tabunşçik
  • od 29 grudnia 2006 r. do 15 kwietnia 2015 r.– başkan Mihail Formuzal
  • od 15 kwietnia 2015 r. – başkan Irina Vlah[8]

Ludność

Autonomię Gagauską o pierwotnej powierzchni 1832 km² zamieszkuje około 170 tys. osób. Mieszkają tu głównie Gagauzigrupa etniczna (według opinii nauki bułgarskiej) lub naród (według samych Gagauzów zamieszkujących Budziak). Gagauzi wraz z Bułgarami przesiedlili się tutaj w XVIII i XIX wieku z obszaru Dobrudży. Zdaniem jednych badaczy Gagauzi są pochodzenia tureckiego, a w oczach innych są to sturczeni Bułgarzy lub nawet sturczeni Grecy. Na innych terytoriach Gagauzi z reguły identyfikują się jako Gagauzi, ale jednocześnie też jako Bułgarzy (Bułgaria, Kaukaz). Gagauzi wyznają prawosławie; stanowią ok. 80% ludności Autonomii. Na obszarze tym mieszkają także Bułgarzy (szczególnie wieś Kirsovo), Mołdawianie, Rosjanie, Ukraińcy oraz Polacy.

Nazwa mołdawskaNazwa gagauska% Gagauzów
Comrat (gmina)72,8%
Ceadîr-Lunga (miasto)Çadır-Lunga73,7%
Vulcăneşti (miasto)69,4%
Avdarma94,2%
BaurciBaurçi97,9%
Beşalma96,7%
Beşghioz
(Beş-Ghioz)
Beşgöz93,0%
BugeacBucak61,8%
CarbaliaKırbaalı70,2%
Nazwa mołdawskaNazwa gagauska% Gagauzów
CazacliaKazayak96,5%
Chioselia Rusă (Chioselia Mică)Köseli Rus25,2%
Chiriet-LungaKiriyet-Lunga92,6%
ChirsovaKirsova45,6%
Cioc-MaidanÇokmeydan93,1%
Cişmichioi (Cişmechioi)Çeşmeköy94,4%
CongazKongaz96,1%
Congazcicul de Sus (Congazul-Mic)73,4%
Copceac
(Tatar-Copceac)
Kıpçak95,0%
Nazwa mołdawskaNazwa gagauska% Gagauzów
Cotovscoe (Cârlăneni)Kırlannar95,4%
Dezghingea (Dezghinge)Dezgincä94,5%
Etulia92,7%
Ferapontievca (Feraponteanca)28,0%
Gaidar (Gaidari)Haydar96,5%
Joltai (Djoltai)Coltay96,0%
Svetlîi (Deneviţa)35,4%
TomaiTomay95,1%

Liczba ludności w poszczególnych latach

1959[9]1970[9]1979[9]1989[9]2004[9]2014[10]
104449142979152850163533155646161900

Gagauzi

Populację wszystkich Gagauzów ocenia się obecnie na około 220 tysięcy. Zamieszkują oni nie tylko tak zwany Budziak (a więc południową Mołdawię oraz część obwodu odeskiego należącego obecnie do Ukrainy) ale także Bałkany, Kaukaz oraz niektóre kraje powstałe po rozpadzie ZSRR. Diaspora gagauska istnieje także w wielu odleglejszych krajach jak przykładowo: USA, Kanada, Australia czy też Brazylia.

Niewątpliwym autorytetem dla Gagauzów był Michał Czakir (Mihail Çakir), autor książki wydanej w roku 1934 – Historia Gagauzów w Besarabii. We wsi Beşalma znajduje się jedyne na świecie muzeum gagauskie (historycznoetnograficzne). W stołecznym Komracie działa Komrat Delvet Universitesi (Komracki Uniwersytet Państwowy). W dniach 20–21 lipca 2006 roku odbył się w stolicy Gagauz Yeri Pierwszy Światowy Kongres Gagauzów.

Skład etniczny

Polacy w Gagauzji

W Gagauzji istnieje także niewielka Polonia. W roku 2004 działacze polonijni założyli organizację pod nazwą Stowarzyszenie Polaków Gagauzji z siedzibą w Komracie. W 2015 roku zrzeszała ona 262 osoby polskiego pochodzenia. Od samego początku prezesem stowarzyszenia jest Ludmiła Wolewicz.

Stowarzyszenie za cel stawia nauczanie i rozpowszechnianie języka polskiego, zwyczajów, tradycji, historii i kultury polskich, jak również uczestnictwo mniejszości polskiej zamieszkałej w Gagauzji w życiu lokalnym i ogólnomołdawskim. Dzięki działaniom stowarzyszenia, już w 2005 roku w lokalnym liceum powstała klasa nauczająca w języku polskim. W celu realizacji tego zadania do Komratu przyjeżdżają na roczne pobyty nauczyciele z Polski. Stowarzyszenie wśród swoich celów wymienia również "poszerzanie świadomości i ochrona praw przysługujących członkom Stowarzyszenia; sprzyjanie rozwojowi związków kulturalnych, ekonomicznych itp."

Poza działalnością kluczową aktywność Stowarzyszenia obejmuje cykliczne imprezy z okazji narodowych świąt polskich oraz uczestnictwo w uroczystościach i konkursach na poziomie ogólnokrajowym[11].

Przypisy

  1. Vitaliy Kürkc̦u (red.), Gagauziya (Gagauz Yeri) Avtonom Bölgesi Atlasi. Atlasul UTA Găgăuzia (Gagauz Yeri). Атлас АТО Гагаузия (Гагауз Ери). Atlas ATO Gagauzia (Gagauz Eri)., 2014.
  2. Кендигелян Михаил (Mihail Kendighelean), Гагаузская Республика. Борьба гагаузов за национальное самоопределение. 1989-1995. Воспоминания. Документы, Комрат (Komrat):: Tipogr. Centrală, 2009, ISBN 978-9975-78-838-0.
  3. Legea privind statutul juridic special al Găgăuziei (Gagauz-Yeri), „Monitorul Oficial”, Nr.344-XIII din 23.12.94, 14 stycznia 1995.
  4. Иван Иванов Дундаров, Кубей - Червеноармейское. 200 лет со дня основания в Бессарабии, Сливен: Жажда, 2009, ISBN 978-954-795-269-0.
  5. С. Булгар, Виноградовка (Курчи). История села (1811-2011 гг.), Одесса: BMB, 2011, ISBN 878-966-413-296-8.
  6. Евдокия Харлампиевна Яманди, История села Котловина (Болбока) 1812-2012, Болград: СМИЛ, 2015, ISBN 978-617-7170-11-1.
  7. Andrzej Poczobut: Antyeuropejski bunt w Mołdawii. W niedzielę referendum w zbuntowanej Gagauzji. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. 2014-01-31. [dostęp 2014-02-02]. (pol.).
  8. Witold Repetowicz, Strategiczny region Mołdawii nie będzie „Noworosją”, defence24.pl, 17 kwietnia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2015-04-18].
  9. a b c d e 1. Population at the 1959, 1970, 1979, 1989 and 2004 censuses, by sex and area, in territorial aspect. National Bureau of Statistics of the Republic of Moldova. [dostęp 2015-01-21].
  10. Numărul populaţiei stabile al Republicii Moldova la 1 ianuarie 2014, în profil teritorial. National Bureau of Statistics of the Republic of Moldova. [dostęp 2015-01-21].
  11. Polacy w Mołdawii – Stowarzyszenie Polaków Gagauzji KOMRAT, 11 kwietnia 2017 [dostęp 2017-04-11] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-11].

Bibliografia

  • M. Żyromski, J. Hatłas, Power, administration and etnic minorities. The case study of Gagauzian Autonomy. Poznań 2008.
  • J. Hatłas, Gagauzja i Gagauzi – historia oraz współczesność. Poznań 2009.
  • С. Булгар, Ю. Димчогло, История гагаузов Украины. Астропринт. Одесса 2017. ISBN 978-966-927-246-1

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Gagauzia map.png
Autor: Electionworld, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Atlas This map has been uploaded by Electionworld from en.wikipedia.org to enable the Wikimedia-logo.svgWikimedia Atlas of the World Gnome-globe.svg. Original uploader to en.wikipedia.org was Anonimu, known as Anonimu at en.wikipedia.org. Electionworld is not the creator of this map. Licensing information is below.
Welcome to Gagauzia.jpg
Autor: Guttorm Flatabø from Sogndal, Norway, Licencja: CC BY 2.0
On the way from Chisinau to Comrat: GAGAUZIYA - COMRAT DOLAYI in Moldova.
Gagauz Yerin Gimnı.ogg
Gagauziyanın gimnı
Gagauzja.png
Autor: Aotearoa, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Map of Gagauzia