Gelliusz

Gelliusz przy pracy (na XVIII-wiecznej rycinie z ówczesnej edycji jego dzieła)

Aulus Gellius (druga połowa II wieku n.e.) – erudyta i pisarz rzymski, miłośnik starożytności i kolekcjoner ciekawostek, znany z autorstwa zbioru zatytułowanego Noce attyckie (łac. Noctes Atticae).

Życie

O życiu jego zachowały się skąpe wiadomości, pochodzące przede wszystkim z samego utworu, jednak nie tyle z bezpośrednich informacji, co wniosków interpretacyjnych (żadnej części pracy autor nie poświęcił samemu sobie).

Urodził się i wychował przypuszczalnie w samym Rzymie, tam też z pewnością się uczył (wspomina o tym mimochodem w ks. VII, rozdz. 6) u gramatyka Sulpicjusza Apollinarisa i retora Antoniusza Julianusa. Otrzymał typowe w owym czasie wykształcenie prawnicze, retoryczne i literackie. Należał do stanu ekwitów. Był żonaty i miał dzieci. Przez pewien czas był sędzią i urzędnikiem państwowym. Czas wolny spędzał na lekturach, z których sporządzał wyciągi i notatki do swego dzieła.

Przed rokiem 165 udał się do Aten, gdzie przez jakiś czas przebywał i zaczął opracowywać zgromadzony materiał podczas zimowych wieczorów (stąd tytuł zbioru). Znał osobiście kilku ówczesnych uczonych, w tym retora Korneliusza Frontona, filozofa Favorinusa z Arelate (który wywarł na niego silny wpływ), Heroda Attyka (z którym zetknął się w Atenach) – ich poglądy na różne tematy (jako poznane z ich ust) dość często przytacza w swym utworze.

Dzieło

Jest to ujęty w czterystu rozdziałach zbiór bieżących wydarzeń związanych z życiem intelektualnym autora, w głównej części mający charakter opracowania zbieranych przez wiele lat notatek z różnych lektur. Pierwotnie obejmował dwadzieścia ksiąg; do naszych czasów zachowało się 19 (zaginęła ósma oraz kilka fragmentów z początku i końca dzieła).

Całość materiału nie ma określonego porządku, co jest świadomym zabiegiem autora[1]. Dla pobudzenia ciekawości czytelnika Gelliusz stosuje częstą zmianę tematu wraz z manierą ujmowania wywodów w postaci dialogu. Każdy rozdział dotyczy innego zagadnienia z zakresu literatury, języka, kultury, prawa i wielu aspektów życia codziennego starożytnej Grecji i Rzymu. Dzięki temu – jak również dlatego, że autor obficie cytuje dzieła sobie znane, a później zaginione – Noce attyckie, jako ogromny materiał antykwaryczny, stanowią bezcenną kopalnię wiedzy o Rzymie z II wieku n.e. oraz o starożytności grecko-rzymskiej w ogóle.

Autor był zwolennikiem prądu archaistycznego w literaturze rzymskiej, powstałego w reakcji przeciw mocno zretoryzowanej prozie okresu klasycznego i w poszukiwaniu sposobu na „odmłodzenie” języka literackiego, a to przez nawrót do pisarzy głównie okresu archaicznego i wczesnoklasycznego (z niewielkimi tylko wyjątkami na rzecz wczesnego cesarstwa rzymskiego). Tendencja ta ma wpływ na dobór lektur Gelliusza: mimo że tworzy w drugiej połowie II wieku n.e., najmłodszym autorem, jakiego cytuje, jest wcześniejszy o sto lat Pliniusz Starszy, a najmłodszym poetą wcześniejszy o dwieście lat Wergiliusz.

Charakterystyczne jest, że mimo zainteresowań historycznych Gelliusza, pomija on zupełnie Liwiusza oraz Tacyta. Jedynie Swetoniusz jest cytowany raz i to jedynie mimochodem (jako źródło wiadomości o pewnym pisarzu z okresu republiki rzymskiej). Ulubionym historykiem autora jest (oprócz Katona Starszego) niejaki Quintus Claudius Quadrigarius (znany nam wyłącznie z fragmentów zawartych w Nocach attyckich). Seneka stanowi tylko obiekt krytyki jako autor wygłaszający mierne sądy na temat Enniusza. W ogóle nie cytuje poetów okresu cesarstwa, nawet bardzo sławnych, jak Owidiusza, Lukana i Stacjusza. Chętnie wspominani są natomiast poeci okresu republikańskiego – Lukrecjusz, Katullus, Lutacjusz Katulus – a ponadto Plautus, Newiusz, Enniusz.

Z mówców Gelliusz cytuje Cycerona, którego określa pochlebnym mianem verborum homo diligentissimus (człowiek starannego słowa)[2]. Wydaje się, że spośród innych wyróżnia Gajusza Grakchusa i Katona Starszego.

Łącznie Gelliusz przytoczył aż 275 autorów greckich oraz rzymskich[3]. Po ukończeniu dwudziestu ksiąg, napisaniu posłowia i spisu treści zamierzał kontynuować pracę i wydać następny utwór o podobnym charakterze – czy urzeczywistnił ten zamiar, nie wiadomo.

Datowanie

Dwie postacie (Herodesa Attyka i Korneliusza Frontona) wspomina się w całym dziele jako osoby żyjące, przy czym pierwszy określany jest konsekwentnie jako były konsul. Wiadomo, że jego konsulat przypadł na rok 143 n.e., zaś Fronton zmarł w 170 n.e., co pozwala zawęzić okres powstawania dzieła do lat 144-170 n.e., czyli do okresu panowania Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza. Najpewniej zbiór wydano około 169 r. n.e.[4] Jego fragmenty tłumaczył na polski Stanisław Stabryła.

Inspiracje

Noce attyckie w znacznym stopniu wykorzystali Noniusz Marcellus oraz Makrobiusz, choć nie podali nazwiska autora źródła. Stały się też one inspiracją dla innych zbiorów tekstów znanych z literatury współczesnej. W literaturze polskiej wpływ stylu Gelliusza (zwłaszcza w zakresie krytyki literackiej) oraz kompozycji jego dzieła widoczny jest w Cicer cum caule Juliana Tuwima.

Przypisy

  1. ↑ Maria Piechocka-Kłos, Noce attyckie 2.24. O dawnej oszczędności i o starożytnych ustawach dotyczących wydatków, Wstęp, s. 10.
  2. ↑ Gelliusz, Noce attyckie, 15.3.7.
  3. ↑ Maria Piechocka-Kłos, Noce attyckie 2.24., dz. cyt., Wstęp, s. 13.
  4. ↑ Słownik pisarzy antycznych, dz. cyt., s. 218.

Bibliografia

  • Słownik pisarzy antycznych. Pod red. A. Świderkówny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2001. ISBN 83-214-1199-1
  • Maria Cytowska, Hanna Szelest, Literatura rzymska. Okres cesarstwa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1992, ISBN 83-01-10574-7, OCLC 68665126.
  • Noce attyckie 2.24. O dawnej oszczędności i o starożytnych ustawach dotyczących wydatków. Tłum. Aldona Rita Jurewicz, Maria Piechocińska-Kłos. Poznań: UWAM, 2012. ISBN 978-83-232-2467-9

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Auli Gellii Noctium Atticarum 1706.jpg
Frontispiece to the 1706 edition of Auli Gellii Noctium Atticarum (Aulus Gellius Attic Nights) libri xx. prout supersunt, quos ad libros Mss. novo et multo labore exegerunt, perpetuis notis et emendationibus illustrarunt Joannes Fridericus et Jacobus Gronovii.