Gnejs

Gnejs soczewkowy z miejscowości Kowary na Dolnym Śląsku

Gnejs listewkowy, Góry Sowie, Dolny Śląsk

Gnejs amfibolowy, Dolny Śląsk

Gnejs ołówkowy wykształcony w postaci ultramylonitu, Doubravčany, k. Kutnéj Hory, Czechy

Migmatyt

Gnejs

Gnejs – skała metamorficzna powstająca w warunkach metamorfizmu regionalnego lub dyslokacyjnego. Przeważnie jest to metamorfizm średniego stopnia strefy mezo, rzadziej wysoki stopień kata. Nazwa pochodzi od starego słowiańskiego terminu górniczego oznaczającego zgnieciony kamień (G. Agricola, 1556; A.G. Werner, 1786), bądź od staronordyckiego gneista – „krzesać kamień”.

Skład mineralny

Przeważnie zawierają poniżej 10% minerałów ciemnych, bywają także gnejsy białe lub prawie białe (leukognejsy).

• minerały główne budujące gnejsy to kwarc, skalenie (plagioklazy i mikroklin), biotyt, muskowit, chloryt, fengit.
• minerałami pobocznymi są często amfibole (hornblenda, aktynolit i in.), kyanit, silimanit, andaluzyt, kordieryt, augit, granaty, fluoryt, topaz, wollastonit i talk.
• składnikami akcesorycznymi bywają turmaliny, apatyt, cyrkon, monacyt, epidoty, ilmenit, rutyl, magnetyt, tytanit, piryt, pirotyn i in.

Cechy zewnętrzne

Barwa biała, szara, czerwona, zielonawa, niebieskawa, szara lub czarna, bardzo często pstra. Zwykle laminy skaleniowo-kwarcowe są jaśniejsze (białe, jasnoszare, różowe, czerwone), a łyszczykowe ciemniejsze (szare, srebrzyste, zielonkawe, czarne). Charakterystyczna podzielność gnejsowa powoduje dzielenie się skały na tabliczki i kanciaste bloczki o grubości powyżej 1 cm. Wykazuje foliację podkreśloną równoległym ułożeniem minerałów blaszkowych oraz laminację, czyli segregację minerałów. Gnejs jest zwykle skałą niezbyt wytrzymałą, bardziej podatną na uszkodzenia mechaniczne od jego formy wyjściowej.

Struktura i tekstura

Odznacza się strukturą krystaliczną (granoblastyczną lub granolepidoblastyczną, sporadycznie granonematoblastyczną), średnio lub gruboziarnistą, oraz równo bądź nierównoziarnistą (porfiroblastyczną, oczkową). Wykazuje przeważnie teksturę wybitnie kierunkową, masywną. Gnejsy o słabo widocznej teksturze kierunkowej, zbliżone do granitów, to granitognejsy.

Geneza

Najczęściej powstają w warunkach średnich lub wysokich ciśnień (0,6–0,8 Gpa) i temperatur rzędu 500–700 °C. Część gnejsów jest produktem mylonityzacji kwaśnych skał magmowych (granitów albo ryolitów) stanowiących pod względem genetycznym mylonity lub blastomylonity jak np. gnejs oczkowy. Wiele odmian gnejsów powstaje w wyniku metasomatozy obejmującej bardzo różne typy skał wyjściowych (protolitów) np. łupki ilaste, piaskowce, kwarcyty, skały magmowe zasadowe i ultrazasadowe, oraz skały metamorficzne jak np. łupek mikowy. Znane są także gnejsy migmatyczne stanowiące ogniwo pośrednie między gnejsami a migmatytami powstałymi w warunkach ultrametamorfizmu. Niektóre także tworzą przejścia do amfibolitów jak gnejsy amfibolowe. Gnejsy powstałe w wyniku przeobrażenia skał magmowych, to ortognejsy, natomiast ze skał osadowych – paragnejsy.

Odmiany

• ze względu na genezę:
  • ortognejsy,
  • paragnejsy,
  • gnejsy mylonityczne,
  • gnejsy migmatyczne – odmiana migmatytu przypominająca gnejs, powstała w warunkach ultrametamorfizmu.
• ze względu na skład mineralny:
  • gnejs plagioklazowy,
  • gnejs mikroklinowy,
  • gnejs dwuskaleniowy,
  • gnejs biotytowy,
  • gnejs muskowitowy,
  • gnejs chlorytowy,
  • gnejs amfibolowy – powstaje w wyniku przeobrażenia skał zasadowych, tufów, margli oraz piaskowców marglistych. Powstały wskutek metamorfizmu regionalnego,
  • leukognejs,
  • gnejs silimanitowy i in.
• ze względu na teksturę:
  • gnejs masywny (granitognejs)
  • gnejs oczkowy – jedna z najczęstszych odmian gnejsów. Odznacza się strukturą porfiroblastyczną. Powstaje w warunkach metamorfizmu regionalnego, a także w wyniku metasomatozy,
  • gnejs drobnooczkowy,
  • gnejs soczewkowy (słojowy, słojowo-oczkowy) – wykazuje różnej wielkości soczewki reprezentowane przez agregaty kwarcowo-skaleniowe,
  • gnejs warstewkowy,
  • gnejs laminowany – występują naprzemianległe warstewki kwarcowo-skaleniowe i biotytowe. Powszechnie występuje w obrębie innych gnejsów,
  • gnejs blaszkowy (łuseczkowy) – odznacza się wyraźną tekstura kierunkową utworzona z lamin biotytowych,
  • gnejs ołówkowy (pręcikowy) – odmiana wykazująca wyraźną oddzielność prętową. Ukształtowany w procesie mylonityzacji dzięki dynamometamorfizmowi. Grubość pręcików do 5mm.
  • gnejs smużysty – mniej lub bardziej widoczna kierunkowość wyrażona strzępiastymi smugami biotytowo-muskowitowymi. Powstają jako produkt mylonityzacji skał kwaśnych.
• ze względu na miejsce występowania (w Polsce):
  • gnejsy izerskie,
  • gnejsy kowarskie,
  • gnejsy paczyńskie,
  • gnejsy sowiogórskie,
  • gnejsy Ścinawki,
  • gnejsy bystrzyckie,
  • gnejsy gierałtowskie,
  • gnejsy śnieżnickie,
  • gnejsy haniackie,

Występowanie

Niektóre miejsca występowania gnejsów w Polsce

Gnejsy są skałami pospolitymi i szeroko rozpowszechnionymi we wszystkich rejonach Ziemi, zwłaszcza w starszych utworach.

W świecie: Skandynawia; Szwajcaria; Kanada; USA – Góry Skaliste, stany Nowy Jork i Georgia; Brazylia; Australia; Nowa Zelandia; Japonia; Rosja – Kamczatka, Syberia; Himalaje; Afryka; Sri Lanka; Grenlandia.

W Polsce: Góry Izerskie i Pogórze Izerskie; Karkonosze – Karpacz, Kowary; Rudawy Janowickie – Ogorzelec, Czarnów, Rędziny; Góry Sowie – Zagórze Śląskie, Walim, Rzeczka, Rościszów; Góry Złote – Gierałtów, Masyw Śnieżnika – Nowa Wieś, Międzygórze, Śnieżnik; Góry Orlickie; Góry Bystrzyckie; Wzgórza Niemczańskie; Wzgórza Strzelińskie; Śląsk Opolski – Sławniowice, Burgrabice; Góry Opawskie – Głuchołazy; Tatry Zachodnie; krystaliczne podłoże Suwalszczyzny i Mazur.

Zastosowanie

• kamień budowlany i drogowy
• kamień ozdobny ogrodowy

Literatura

• W. Ryka i A. Maliszewska: Słownik petrograficzny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991 (wyd. II popr. i uzup.), ​ISBN 83-220-0406-0​
• P. Czubla i E. Papińska: Geografia fizyczna, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007, ​ISBN 978-83-7446-125-2​