Grądy (województwo małopolskie)

Grądy

wieś
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	dąbrowski
Gmina	Mędrzechów
Wysokość	170[1] m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	530[2]
Strefa numeracyjna	14
Kod pocztowy	33-221[3]
Tablice rejestracyjne	KDA
SIMC	0824066
Położenie na mapie gminy Mędrzechów Grądy
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Grądy
Położenie na mapie województwa małopolskiego Grądy
Położenie na mapie powiatu dąbrowskiego Grądy
50°15′18″N 20°56′41″E/50,255000 20,944722

Grądy – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie dąbrowskim, w gminie Mędrzechów. Miejscowość położona jest w południowo-zachodniej części gminy. Wieś zajmuje powierzchnię 723 ha^[4].

Położenie

Grądy położone są w południowej Polsce, w północno-wschodniej części województwa małopolskiego. Miejscowość znajduje się w krainie geograficznej: Nizina Nadwiślańska w Kotlinie Sandomierskiej na Podkarpaciu Północnym w Regionie Karpackim. Kraina historyczna, na której położona jest wieś nazywana jest Powiślem Dąbrowskim.

Miejscowość znajduje się w odległości ok. 80 km na wschód od Krakowa stolicy województwa, ok. 10 km na północ od Dąbrowy Tarnowskiej siedziby starostwa powiatowego i ok. 3 km na południe od centrum Mędrzechowa siedziby urzędu gminy.

	Kielce 85 km
Kraków 80 km		Mielec 40 km
Bochnia 60 km	Tarnów 30 km	Dębica 50 km

Z Grądami sąsiadują wsie: Mędrzechów, Wólka Grądzka, Dąbrówki Breńskie, Bolesław, Świebodzin. Wsie te należą do trzech gmin: Gminy Mędrzechów, Gminy Olesno oraz Gminy Bolesław.

Południową granicę wsi wyznacza rów (potok) Żymanka, dopływ rzeki Żabnica^[5].

Środowisko naturalne

Na terenie wsi znajdują się lasy państwowe należące do Nadleśnictwa Dąbrowa Tarnowska^[6] oraz lasy prywatne. W lasach państwowych rośnie głównie świerk pospolity, natomiast w lasach prywatnych dominującymi gatunkami są: sosna, dąb, brzoza, topola.

Można spotkać różne gatunki zwierząt m.in.:

• ssaki: zając szarak, jeż, lis, borsuk, kuna leśna, tchórz zwyczajny, łasica, dzik, sarna.
• ptaki: bażant zwyczajny, jastrząb, kos zwyczajny
• płazy: zaskroniec zwyczajny, różne gatunki żab

Większość z występujących gatunków zwierząt należy do zwierzyny łownej, w związku z tym wieś znajduje się w obwodzie łowieckim nr 42^[7], nad którym opiekę sprawuje Koło Łowieckie „Cyranka” Bolesław^[8], należące do Polskiego Związku Łowieckiego.

Toponimia

Etymologia nazwy wsi: „... Grądy, są to miejsca bardziej wyniosłe wśród mokradeł i błot, wybierane zwykle dla zakładanych nowych osad, które stąd otrzymały swą nazwę. ...”(opis podaje Bronisław Chlebowski SgKP tom II, s.801)^[9]

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1388 roku w „Rachunkach dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi”^[10][11].

Nazwy wsi używane w dokumentach historycznych: Grandi (1388)^[10], Grandy (1408)^[10], Grądi (1508)^[12], Gradi (1579)^[13], Grądy (1772)^[14], Grady (1775)^[15], Grondy (1797)^[16], Grędy (1881)^[9], Grzędy (1902)^[17].

Bór grądzki

Fragment mapy Galicji Zachodniej z 1797 roku, na mapie zaznaczono wieś "Bory"

Pierwsza wzmianka dotycząca Boru Grądzkiego (Bory) pochodzi z 1579 roku^[13]. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego wymieniony jest jako odrębna wieś „Bór”^[18]. W późniejszym okresie podawany jako część wsi Grądy. Prawdopodobnie część wsi Bory, Bór weszła też w skład Mędrzechowa i Wólki Grądzkiej.

Historia

Średniowiecze

W „Rachunkach dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388–1420”^[10], w roku 1388 wspomniano, że we wsi Grądy (Grandi) prowadzono wyręb drewna na potrzeby wsi Senisławice daw. Sędzisławice (Sandzislauicze), w 1408 roku natomiast podano, że właścicielem wsi był Stanislao de Grandy^[19].

W 1422 roku Jacobus Derslai de Grandy był studentem Uniwersytetu Krakowskiego^[20].

Jan Długosz w Liber beneficiorum około 1470 r. pisał, że wieś Grądy (Grandi) należy do parafii św. Wojciecha w Bolesławiu. Wieś płaciła dziesięcinę biskupstwu krakowskiemu w wysokości 1 grzywny, a pleban z Bolesławia otrzymywał tzw. kolędę. Jako właściciela wsi Długosz wymienia Jana Wielowiejskiego herbu Półkozic^[21].

W Aktach grodzkich i ziemskich z czasów Rzeczypospolitej Polskiej odnaleźć można informację, że w Lublinie dnia 29 Marca 1473 roku Jan z Lipin i Żyrzyna (Johannes Lipniczky «Wielowiejski» herbu Półkozic, którego wymienia w Liber beneficiorum Długosz)^[21], właściciel wsi: Żyrzyn, Borzyszczów, Niebrzegów i Pogonów, odstąpił te wsie Janowi z Gardzienic herbu Janina i jego synowi – Stanisławowi – z dopłatą 500 grzywien, w zamian za wsie: Bolesław, Grądy, Świebodzin, Brzeźnica (nieistniejąca współcześnie wieś) oraz 0,5 wsi Kanna z przewozem na Wiśle^[22].

XVI–XIX wiek

Grądy na mapie Galicji (Josephinische Landesaufnahme 1779-1783)

Właścicielami wsi w tym okresie byli:

• 1508: Mikołaj Ligęza z Bobrka^[12]
• 1579: Teodor Ligęza^[13]
• Ewa Sroczyńska (córka Samuela Głębockiego wojski brzesko-kujawski herbu Doliwa)^[23]
• 1777: ks. Franciszek Ksawery Massalski;
• 1786: hr. Michał Stadnicki;
• 1799: Michał Raczyński;
• 1830: Franciszek Bukowski
• 1835: Michał Bukowski

W latach 1848–1851 majątek Grądy wchodził w skład masy spadkowej pozostawionej przez Michała Bukowskiego, zaś w 1855.r był własnością Marii i Franciszka Bukowskich^[24]. W 1857 wieś liczyła 483 mieszkańców^[25].

Henryk Rogaliński dzierżawca majątku w Grądach brał udział w powstaniu styczniowym^[26].

Właścicielem wsi w 1867 roku była Marya Magdalena Bukowska po mężu Rogalińska^[27].

W 1873 roku wieś nawiedziła epidemia cholery, na skutek czego zmarły 42 osoby z Grądów, oraz 7 z pobliskiej Wólki Grądzkiej^[28].

Według spisu powszechnego z 1880 roku, wieś Grądy z Borem liczyła 595 mieszkańców. Właścicielką wsi w tym czasie była Marya Rogalińska^[29].

W 1885 roku w Grądach powstała szkoła ludowa pospolita w początkowych latach jako filialna^[30], od 1893 była to jednoklasowa szkoła^[31], a od 1913 dwuklasowa^[32].

9 sierpnia 1894 w wyniku pożaru spłonęły 3 domy oraz zginęło 3 dzieci^[33].

W 1899 roku w Grądach powstało Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności Publicznej Straż Ogniowa. 12 lipca 2009 OSP Grądy obchodziła swoje 110-lecie^[34].

Początek XX wieku i dwudziestolecie międzywojenne

Fragment mapy z 1909 roku.
Literami M.H. oznaczono folwark
Literami W.H. oznaczono karczmę.

Właścicielami wsi w 1904 roku byli Józef i Wincencya Romerowie^[35]. Najbliższy telegraf znajdował się w Dąbrowie Tarnowskiej^[36].

W latach pomiędzy 1905 a 1908 rokiem właścicielami wsi zostali Margulies Salomon i 1 współwłaściciel^[37].

Według spisu powszechnego z 1910 roku, wieś Grądy liczyła 870 mieszkańców (619 Grądy, 251 Bór Grądzki)^[39].

W 1921 roku właścicielem wsi był Samuel Margulies^[40].

W 1926 roku Stany Zjednoczone obchodziły 150-lecie Niepodległości, z tej okazji nauczyciele oraz uczniowie trzyklasowej szkoły powszechnej w Grądach skierowali pismo gratulacyjne do Prezydenta Stanów Zjednoczonych, Calvina Coolidge. Dokument ten został udostępniony na witrynie biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych^[41][42].

W 1935 roku pożar zniszczył część wsi^[34].

Okupacja hitlerowska

Podczas okupacji niemieckiej we wsi działały struktury Armii Krajowej, były to drużyna „Grądy-Wólka Grądzka” z 312 plutonu oraz drużyna „Grądy-Dąbrówki Breńskie” z 360 plutonu WSOP, placówki „Malwina”, obwód Dąbrowa Tarnowska „Drewniaki”, Inspektorat Tarnów „Tama” w Okręgu Kraków^[43][44].

Na lesistym pagórku w Grądach Granatowa Policja rozstrzelała więźniów aresztu w Mędrzechowie^[45].

W Grądach u Wiktorii Curyło, przez dwa tygodnie ukrywały się cztery żydówki pochodzące z Dąbrówek Breńskich, na skutek donosu żydówki zostały zabrane przez Granatową Policję z Mędrzechowa^[46].

Historia najnowsza

W 1946 roku wieś została zelektryfikowana.

Polityka i administracja

Sołtysi wsi Grądy

• 1947-1955 – Olearczyk Bronisław
• 1955-1958 – (pełnomocnik gromadzki) Stokłosa Michał
• 1958-1969 – Struziak Franciszek
• 1969-1990 – Lech Stanisław
• 1990-2019 – Światłowski Kazimierz
• od 2019 – Jurczyk Edyta

Historyczna przynależność administracyjna

Za czasów I Rzeczypospolitej wieś była w województwie sandomierskim w powiecie wiślickim.

W wyniku I rozbioru Polski od 1772 do 1918 roku wieś znalazła się w Królestwie Galicji i Lodomerii. W latach 1773–1775 wieś była w cyrkule pilzneńskim w dystrykcie Dąbrowa, w latach 1775–1782 w cyrkule pilzneńskim w dystrykcie Tarnów, a od 1782 do 1819 w cyrkule tarnowskim. W 1867 zlikwidowano cyrkuły i wieś znalazła się w powiecie dąbrowskim.

Od 1921 do 1939 roku wieś należała do województwa krakowskiego (województwa południowe; była Galicja) i powiatu dąbrowskiego.

Podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 wieś znajdowała się w Generalnym Gubernatorstwie, w dystrykcie krakowskim, w powiecie tarnowskim.

W latach 1945–1975 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego i powiatu dąbrowskiego. W latach 1954–1958 wieś była w gromadzie Wólka Grądzka, a w latach 1958–1972 w Gromadzie Mędrzechów.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego i gminy Mędrzechów.

Podział administracyjny

Demografia

Obiekty

W centrum wsi znajduje się budynek szkoły, w którym do 2011 roku mieściła się szkoła podstawowa^[51] dla klas I-III oraz przedszkole. Obecnie w budynku tym mieści się Publiczne Przedszkole oraz filia biblioteczna Gminnej Biblioteki Publicznej w Mędrzechowie. Dzieci są przewożone autobusem szkolnym do szkoły podstawowej w Mędrzechowie.

Naprzeciwko budynku szkoły znajduje się obelisk z 1930 roku upamiętniający poległych mieszkańców wsi w I i II wojnie światowej.

Nieopodal szkoły znajduje się Dom Ludowy wzniesiony w 1972 roku, w którym siedzibę ma placówka OSP Grądy^[34]. Obok Domu Ludowego znajdował się sklep, teraz w tym miejscu jest garaż dla pojazdów OSP wraz z wiatą^[52].

W pobliżu boiska piłkarskiego był cmentarz choleryczny, w którym pochowano ofiary epidemii cholery z 1873 roku. W miejscu tym znajdował się drewniany krzyż, ale w 2013 roku został postawiony pomnik z metalowym krzyżem^[28].

Zabytki

Głowice maczug z brązu

W połowie XIX w. we wsi odnaleziono głowicę ruskiej buławy gwiaździstej pochodzącej prawdopodobnie z XII lub XIII wieku^[53][54]. Przedmiot ten znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu.

Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków:

• Kapliczka murowana z 1869 roku
• Chałupa nr 81 z 1923 roku
• Obelisk z 1930 roku

Religia

Wieś od początku swojego istnienia należy do rzymskokatolickiej parafii św. Wojciecha w Bolesławiu, natomiast od 1 kwietnia 1973 r. część Boru Grądzkiego (na wschód od drogi powiatowej Dąbrowa Tarnowska-Mędrzechów) należy do parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Mędrzechowie^[55]. Obie parafie należą do dekanatu szczucińskiego, diecezji tarnowskiej w metropolii krakowskiej.

Kapliczki, krzyże i figury przydrożne

• Kapliczka murowana z 1869 roku – Bór Grądzki
• Krzyż na miejscu cmentarza cholerycznego z 1873 roku – w pobliżu boiska sportowego
• Kapliczka na miejscu cmentarza cholerycznego z okresu I wojny światowej – Kacze Niwy
• Krzyż przydrożny w centrum wsi z 1950 roku wykonany przez Stanisława Korca
• Kapliczka murowana z 2000 roku – Bór Grądzki

• 

  Kapliczka słupowa przydrożna z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem w Grądach (Bór Grądzki). Ufundowana w 1869 roku przez rodzinę Lekarczyków z Mędrzechowa.

• 

  Kapliczka na miejscu cmentarza cholerycznego z okresu I wojny światowej w Grądach – Kacze Niwy. Wzniesiona w 1959 z fundacji Jana Czupryny w miejsce krzyża drewnianego.

Kultura

W 2013 roku na Listę produktów tradycyjnych zostały wpisane pochodzące z Grądów „Blachorze” (placki z mąki pszennej i kwaśnego mleka pieczone na piecu z blachą do gotowania)^[56][57].

Komunikacja

Przez przysiółek Bór Grądzki od strony wschodniej przebiega nieczynna od 3 kwietnia 2000 linia kolejowa nr 115 (Szczucinka) łącząca Tarnów ze Szczucinem. Najbliższe stacje kolejowe to Dąbrówki Breńskie oraz Mędrzechów.

Wieś przecinają drogi powiatowe: 1307K Swarzów – Mędrzechów – Delastowice, 1308K Bolesław – Grądy – Wola Mędrzechowska^[58].

Do 1 listopada 2006 do Grądów dojechać można było autobusami PKS Tarnów, teraz dojechać można prywatnym przewoźnikiem – Firmą Transportową CZOSNYKA^[59].

Sport

We wsi znajduje się klub piłkarski „AVA Grądy” utworzony w 1984 roku^[60].

Osoby związane z Grądami

• ks. Władysław Olearczyk (1907–1942) – ksiądz, więzień obozu koncentracyjnego Auschwitz, później więzień KL Dachau, gdzie zmarł^[61].
• Stanisław Słupek (1914–2000) – poeta, redaktor w Polskim Radiu w Krakowie, współtwórca i pierwszy redaktor naczelny tygodnika „Wieści”^[62].
• Jan Niejadlik (1921–2006) – doktor nauk prawnych, sędzia Sądu Najwyższego, odznaczony m.in.: Złotym Krzyżem Zasługi (1964 r.), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1973 r.) oraz Oficerskim Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski (1984 r.)^[63].
• Jan Zych (ur. 1949) – artysta fotograf

Zobacz też

• Grądy

Przypisy