Gryf (herb szlachecki)
 Herb Gryf | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie | Po trzy na gałąź, Świeboda, Swoboda |
| Alternatywne nazwy | |
| Pierwsza wzmianka | |
Gryf – polski herb szlachecki, noszący zawołania Po trzy na gałąź, Świeboda, Swoboda[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[5]. Gryf jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[6].
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi krakowskiej, ruskiej, sandomierskiej, na Mazowszu i w Wielkopolsce[7]. Najbardziej znane rody, pieczętujące się herbem Gryf to między innymi Mieleccy[8] i Braniccy[9].
Gryfa używał też Stanisław Konarski[10].
Opis herbu
Opis historyczny
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[1]:
Griffes albus in campo rubeo. Ex Dacia ortum ducens, cuius familie proceres ex fundacione et dotacione monasteriorum noscuntur claruisse.
Po przetłumaczeniu:
Gryfy białe w polu czerwonym. Pochodzili z Dacji, ta rodzina szlachecka wyróżniała się fundacjami i uposażeniem klasztorów.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Wojciecha Kojałowicza, opisuje herb[11]:
W polu czerwonem Gryf biały, którego połowa przednia od głowy, orła z nosem zakrzywionym, z językiem wywieszonym, ze dwiema szponami w górę wspiętymi, także z dwiema skrzydłami do lotu wyniesionymi, reprezentuje: druga połowa lwa z dwiema łapami na których stoi, z ogonem z pod łap w górę zadartym pokazuje: nogi jednak u niego przednie i nos żółty, twarz w lewą tarczy skierowana. Nad koroną pół także orła z trąbą, ale bez szpon.
Opis współczesny
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym gryf srebrny, wspięty z orężem złotym.
W klejnocie pół godła, bez łap przednich, z trąbą złotą z prawej strony herbu.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza
Najwcześniejsze wzmianki
- Wizerunki pieczętne z I połowy XIII wieku.
- W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Gryfitów miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie[12].
- Epitafium Wierzbięty z Branic – 1425.
W wyniku unii horodelskiej w 1413 przeniesiony na Litwę (herb przyjął Butowt Montygajłowicz)[6].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[1].
Etymologia
Nazwa Gryf (łac. gryphus) pochodzi od apelatywu – gryf (fantastyczny stwór, lew z głową i skrzydłami orła). Znak gryfa stanowił częsty element wizualny w europejskiej heraldyce. Jako nazwa przedmiotu wyobrażonego na tarczy występuje w opisie tego herbu z 1412 roku, w dziele Piekosińskiego z 1907 roku: in clipeo suo deferunt griff[13]. Nazwa herbu najprawdopodobniej wzięła się od godła w postaci gryfa, umieszczonanego niegdyś na tarczach bitewnych[14].
Herbowni
Lista Tadeusza Gajla
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (480 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Gryf. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Gryf[17]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski |
Pozostałe nazwiska
Herbem Gryf pieczętowała się również zgermanizowana gałąź rodziny Małachowskich – Malachowski und Griffa[18].
Odmiany
 Gryf wraz ze swoimi odmianami w Tablicach odmian herbowych Teodora Chrząńskiego (1909). IV rząd, I kolumna. |
Galeria
Kominek z odmianą herbu Gryf, należącą do rodziny Branickich
Gryf nad portalem w Branicach, należący do Jana Branickiego
Gryf na nagrobku przy Klasztorze Dominkanów w Krakowie
Herb Gryf na tablicy upamiętniającej Stefana Lesniowskiego
Epitafium Wierzbięty z Branic, autor nieznany (ok. 1425). Na dole herb Gryf i Leliwa
Wejście Opactwa Cystersów w Szczyrzycu, nad nim herb Gryf
Herb Ciołek i Gryf nad wejściem do Kościoła w Drzewicy
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
- ↑ a b c Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 18 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ O herbie i nazwisku, dwarody.pl [dostęp 2021-06-07] (pol.).
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 98 [dostęp 2021-04-03].
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 105, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Długosz ↓, s. 24.
- ↑ a b Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. VII, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1926, s. 211.
- ↑ Górzyński; Kochanowski 1990 ↓, s. 60.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 392-396 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 267-282 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Kazimierz Władysław Wójcicki: Cmentarz Powązkowski pod Warszawą tom II. Warszawa, 1856. s. 94. [dostęp 2009-03-26]. (pol.).
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. III, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 194–198 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Jan Długosz: Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, ks. IX. Kraków: 1867–1870, s. 264.
- ↑ Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 18, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, XI, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Seweryn Uruski, Herbarz polski, t. 10, Warszawa 1913 [dostęp 2021-06-07].
Bibliografia
- Jan Długosz: Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski. Zygmunt Celichowski. Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska, 1584 & 1858, s. 1140.
- Juliusz Ostrowski: Księga herbowa rodów polskich. Cz. II. Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski, Herby szlachty polskiej, Warszawa: Uniwersytet Warszawski i „Alfa”, 1990, s. 176, ISBN 83-230-0349-1.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
| Odmiany hrabiowskie | |
|---|---|
| Odmiany baronowskie | |
| Odmiany |
|
| Odmiany niepewne |
| Herby | |
|---|---|
| Elementy herbu | |
| Oznaki godności | |
| Inne | |
| Działy heraldyki |
- Wikiprojekt Herby
- Portal:Heraldyka
Media użyte na tej stronie
Autor: Maire, Licencja: CC BY-SA 3.0
Herb Jana Branickiego - Gryf - nad portalem na pierwszym piętrze, dwór obronno-mieszkalny w Branicach, tzw. lamus, przełom XVI i XVII w.
.JPG)
Autor: Paweł Schmidt, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Drzewica - kościół św. Łukasza (zabytek nr rejestr. 297/A/56 z 26.10.1956)
Autor: Zygmunt Celichowski (1845-1923), Jan Długosz (1415-1480), Licencja: CC0
Zygmunt Celichowski,"Insignia seu clenodia regis et regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego", wyd. Z. Celichowski, Poznań 1885.
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
Herb szlachecki Chodkiewicz
_W_BRANICACH%2c_fot._M._Klag_(MIK%2c_2000)_(3486444495).jpg)
Autor: mik Krakow, Licencja: CC BY-SA 2.0
II Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego, 23-24 września 2000 r.
Branice to jedna ze starszych podkrakowskich miejscowości, leżąca na wschód od miasta. W dokumentach nazwę Branice wzmiankowano już w 1250 r., kiedy książę Bolesław Wstydliwy przyznał wojewodzie krakowskiemu, Klemensowi, prawo łowienia tutaj bobrów. Wieś od początku istnienia aż do końca XVIII w. była własnością Gryfitów i siedzibą rodową Branickich pieczętujących się herbem Gryf. Zespół dworsko-parkowy w Branicach tworzy kilka budynków oraz otaczający je park z resztami założenia krajobrazowego. Najważniejszym i najstarszym elementem zespołu jest budowla zwana lamusem, będąca pierwotną siedzibą rodu. Nieopodal znajduje się klasycystyczny, murowany dwór z 1. poł. XIX w., z kolumnowym portykiem. Budynek zwany lamusem stanowił niegdyś główną siedzibę Branickich. Jego pierwotne zręby pochodzą z początku XVI w., kiedy to był zapewne wieżą obronno-mieszkalną. Rozbudowy siedziby dokonał ok. 1603 r. Jan Branicki herbu Gryf, starosta niepołomicki, kasztelan żarnowiecki i biecki. Modernizację budynku powierzył Branicki krakowskiemu warsztatowi Santiego Gucciego. W wyniku przebudowy powstała piętrowa, murowana budowla, na rzucie zbliżonym do kwadratu (o wymiarach 11,45×9,80 m), o późnorenesansowej formie. Ściany tzw. lamusa pokrywa dekoracja sgraffitowa, a dach pogrążony zasłania attyka z arkadami i grzebieniem krenelażowym. Na kamiennych piwnicach przesklepionych kolebkami znajdują się pomieszczenia parteru wzniesione z cegły: sień ze schodami na piętro oraz sala nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Na piętrze mieści się wielka sala o pięknym kamieniarskim wystroju. Są to okna w renesansowych obramieniach i portal o wklęsłym gzymsie, dekorowany liśćmi akantu i zwieńczony długą ślimacznicą z herbem Gryf. Jest tutaj także sięgający sufitu kominek, obudowany płaskorzeźbionymi płytami z kamienia pińczowskiego, zdobiony hermami zwierzęcymi, gzymsami oraz herbami w kartuszach. Na terenie zespołu pałacowo-parkowego znajduje się Oddział Muzeum Archeologicznego w Krakowie, a w tzw. lamusie prezentowana jest ekspozycja o charakterze archeologicznym.
---
Branice Manor
Branice is one of the oldest settlements in the vicinity of Kraków, situated to the east of the city. In written documents, the name Branice was mentioned as soon as in 1250, when Prince Bolesław Wstydliwy (Boleslaus the Modest) granted the Voivode of Kraków, Klemens, the right to hunt local beavers. From its inception until the end of the 13th century, the village was owned by the Gryfita clan, and served as the family seat of the Branickis of the Gryf coat-of-arms. The manor and park compound in Branice consists of several buildings and a surrounding park in which traces of the original concept can be seen. The most important and oldest building is the lamus or storehouse, the original dwelling of the family; next to it is the 19th- -century manor. Nearby stands a classicist mansion from the first half of the 19th century with a colonnaded portico. The ‘storehouse’ was once the main residence of the Branicki family. It originated in the early 16th century, when it probably acted as a residential and defensive tower. It was extended around 1603 by Jan Branicki of the Gryf coatof- arms, a starost at Niepołomice, castellan in Żarnowiec and Biecz. Branicki commissioned the Kraków workshop of Santi Gucci to carry out the modernisation project. As a result of the remodelling, a two-storey brick construction was built on the plan of a nearly regular square (11.45×9.80m), late Renaissance in form. The walls of the lamus are covered with sgraffito, and a receded roof is concealed behind an attic with a balustrade and decorative detail. Atop the barrel-vaulted cellars rises the brick ground floor: an entrance hall with a staircase to the first floor, and a room covered with a barrel vault incorporating lunettes. Upstairs we find an extensive chamber with magnificent stonework: windows in Renaissance frames and a doorway with a recessed cornice, decorated with Acanthus leaves and a volute bearing the Gryf coat-of-arms. There is a ceilinghigh fireplace, surrounded with Pińczów stone slabs with bas-reliefs of animals, family crests, and carved cornices. As the manor and park are a branch of the Archaeological Museum in Kraków, an archaeological exhibition is open in the ‘storehouse’.
(<a href="http://www.dnidziedzictwa.pl/" rel="noreferrer nofollow">www.dnidziedzictwa.pl</a>)
Autor: Bernard Proszyk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Herb Gryf na nagrobku w krużgankach przy klasztorze dominikanów w Krakowie
(c) Mkedzie z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
Brama wejściowa do kościoła przy opactwie cystersów w Szczyrzycu. Nad wejściem herb Gryf wojewody krakowskiego, fundatora kościoła. Autor: mkedzie, 11.11.2006
Autor: Andrzej Otrębski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ryglice - stary cmentarz
Autor:
- Tadeusz Gajl – projejt graficzny
- Bastianow (Bastian) – wersja wektorowa
Herb Gryf
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
Herb szlachecki Bałła