Grzybienie
 Grzybienie białe | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | eukarionty |
|---|---|
| Królestwo | rośliny |
| Podkrólestwo | rośliny zielone |
| Nadgromada | rośliny telomowe |
| Gromada | rośliny naczyniowe |
| Podgromada | rośliny nasienne |
| Nadklasa | okrytonasienne |
| Klasa | Magnoliopsida |
| Nadrząd | grzybieniopodobne |
| Rząd | grzybieniowce |
| Rodzina | grzybieniowate |
| Rodzaj | grzybienie |
| Nazwa systematyczna | |
| Nymphaea Linnaeus Sp. Pl. 510. 1 Mai 1753 | |
Grzybienie (Nymphaea L.) – jeden z 6 rodzajów w obrębie rodziny grzybieniowatych Nymphaeaceae. Według różnych źródeł należy tu od 40 do ponad 50 gatunków występujących na całym świecie. W Polsce występują w naturze dwa gatunki: grzybienie białe N. alba L. oraz grzybienie północne N. candida C. Presl (częsty jest także ich mieszaniec – N. ×borealis Camus). W uprawie częste są kultywary i mieszańce grzybieni białych z gatunkami egzotycznymi znane pod zbiorową nazwą N. ×hybrida, hort. Gatunkiem typowym jest Nymphaea alba L.[3].
Morfologia
- Pokrój
- Hydrofity z pędem rosnącym w postaci rozgałęzionego lub nierozgałęzionego kłącza pełzającego na dnie płytkich zbiorników lub wznoszących się[4].
- Liście
- Pływające są długoogonkowe o blaszce kolistej, szeroko owalnej lub eliptycznej. Blaszka liściowa jest całobrzega lub kolczasto ząbkowana, na wierzchołku zaokrąglona lub zaostrzona, klapy u nasady rozchylone lub nachodzące na siebie[4].
- Kwiaty
- Pływające lub wznoszące się nad powierzchnię wody na długich szypułkach. Działek kielicha 4, zwykle zielone, owalne lub eliptyczne. Okazałych płatków korony jest od 8 do wielu, wyrastających spiralnie lub w okółkach, różnobarwnych, stopniowo przechodzących w liczne pręciki. Zalążnia krótsza od płatków i pręcików, na szczycie z okazałym dyskiem znamienia[4].
Systematyka
Castalia R. A. Salisbury, Leuconymphaea O. Kuntze
- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Jeden z rodzajów w obrębie rodziny grzybieniowatych (Nymphaeaceae), będącej taksonem siostrzanym wobec pływcowatych (Cabombaceae). Obie te rodziny należą do rzędu grzybieniowców (Nymphaeales), stanowiącej drugie w kolejności po amborellowatych (Amborellaceae) odgałęzienie w historii rozwoju okrytonasiennych[2].
Rodzaj jest polifiletyczny w dotychczasowym (tradycyjnym) ujęciu. Podgatunek Nymphaea subg. Anecphya jest siostrzany dla rodzaju Ondinea, podczas gdy reszta rodzaju stanowi klad bazalny dla grupy Euryale–Victoria. Dlatego cała grupa Nymphaea-Euryale-Victoria-Ondinea łączona bywa w jeden rodzaj Nymphaea sensu lato (poza rozerwaniem rodzaju Nymphaea przedstawionym na kladogramie, prawdopodobne jest, że klad Euryale-Victoria jest siostrzany tylko wobec grupy podgatunków Hydrocallis-Lotus w obrębie rodzaju Nymphaea)[5]. Relacje filogenetyczne w obrębie rodziny grzybieniowatych[5]:
| grzybieniowate |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Pozycja w systemie Reveala (1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Piperopsida Bartl., podklasa Nymphaeidae J.W. Walker ex Takht., nadrząd Nymphaeanae Thorne ex Reveal, rząd grzybieniowce Dumort., podrząd Nymphaeineae Engl., rodzina grzybieniowate Nymphaeaceae Salisb., podrodzina Nymphaeoideae (DC.) Arn., plemię Nymphaeeae DC., podplemię Nymphaeinae Planch., rodzaj grzybienie (Nymphaea L.)[6].
- Wykaz gatunków według The Plant List (obejmujący tylko taksony zweryfikowane)[7]
- Nymphaea alba L. – grzybienie białe
- Nymphaea amazonum Mart. & Zucc.
- Nymphaea ampla (Salisb.) DC.
- Nymphaea belophylla Trickett
- Nymphaea calliantha Conard
- Nymphaea candida C. Presl – grzybienie północne
- Nymphaea capensis Thunb.
- Nymphaea conardii Wiersema
- Nymphaea daubeniana Hort. ex O. Thomas. – grzybienie żyworodne
- Nymphaea divaricata Hutch.
- Nymphaea elegans Hook.
- Nymphaea gardneriana Planch.
- Nymphaea glandulifera Rodschied
- Nymphaea gracilis Zucc.
- Nymphaea heudelotii Planch.
- Nymphaea jamesoniana Planch.
- Nymphaea lasiophylla Mart. & Zucc.
- Nymphaea leibergii Morag
- Nymphaea lekophylla (Small) Cory
- Nymphaea lingulata Wiersema
- Nymphaea lotus L. – grzybienie egipskie, lotos egipski, lotos tygrysi
- Nymphaea maculata Schumach. & Thonn.
- Nymphaea malabarica Poir.
- Nymphaea mexicana Zucc.
- Nymphaea micrantha Guill. & Perr.
- Nymphaea muschleriana Gilg
- Nymphaea nouchali Burm. f.
- Nymphaea novogranatensis Wiersema
- Nymphaea odorata Aiton
- Nymphaea ovalifolia Conard
- Nymphaea oxypetala Planch.
- Nymphaea petersiana Klotzsch
- Nymphaea potamophila Wiersema
- Nymphaea prolifera Wiersema
- Nymphaea pubescens Willd.
- Nymphaea pulchella DC.
- Nymphaea rubra Roxb. ex Andrews
- Nymphaea rudgeana G. Mey.
- Nymphaea stuhlmannii (Engl.) Schweinf. & Gilg
- Nymphaea sulphurea Gilg
- Nymphaea tenerinervia Casp.
- Nymphaea tetragona Georgi – grzybienie czterokątne
Mieszańce:
- Nymphaea × omarana Bisset
- Nymphaea × sundvikii Hiitonen
- Nymphaea × thiona D.B. Ward
Osobniki wykazujące morfologiczne cechy pośrednie między typowymi dla obu tych gatunków są powszechnie określane jako Nymphaea × borealis, jednak badania genetyczne wskazują, że większość tak określonych osobników w istocie nie jest hybrydami, lecz przedstawicielami albo N. alba, albo N. candida. Rzadziej zdarza się też sytuacja przeciwna, to jest osobniki morfologicznie zbliżone do gatunku rodzicielskiego genetycznie są mieszańcami. Z tego też powodu nierzadko badacze ograniczają się do podania jedynie nazwy rodzajowej[8][9].
Nazewnictwo
Nazwa naukowa rodzaju Nymphaea pochodzi z języka greckiego i oznacza roślinę należącą do nimf. Według starogreckiego podania roślina wyrosła z ciała nimfy zmarłej z powodu zazdrości o Heraklesa. Nazwa ta pojawia się dziełach Teofrasta i Dioskuridesa[10].
Rośliny z tego rodzaju mają kilka nazw zwyczajowych w języku polskim (podobnie jest zresztą w wielu innych językach[11]). W starszych źródłach pojawiają się z rzadka określenia w rodzaju "bończewie, gąska, kerzenka, mamałucha, nenufary, stulikep" częściej "wodna lilia", a najczęściej "grzybienie" (rękopis Copiarum diplomaticum praemislaeum z XV wieku – zapis "grzybyenye", rękopis Jana Welsa z 1490, "Herbarz, czyli Zielnik" Stefana Falimierza z 1534, "Herbarz polski.." Marcina z Urzędowa z lat 1543–1553). Jan Kluk i później kolejni autorzy w XIX wieku używają jednak nazwy w liczbie pojedynczej – "grzybień", przy czym nazwa ta stosowana była także w odniesieniu do żabiścieku pływającego i bobrka trójlistkowego[12]. W piśmiennictwie specjalistycznym (botanicznym) XX wieku powrócono do nazwy w liczbie mnogiej traktując słowo "grzybienie" jako pluralia tantum (analogicznie jak np. rodzaje kocanki, obrazki) rodzaju niemęskoosobowego i w takim zapisie nazwa ta używana jest w kodeksach nomenklatorycznych[13]. W języku potocznym rośliny tego rodzaju określane są często w liczbie pojedynczej nazwą "grzybień", taką nazwę dla określenia "lilii wodnych" zawiera Słownik języka polskiego. Wśród nazw handlowych roślin z tego rodzaju popularnie używane jest określenie mianem lotosu tygrysiego nierzadkiej w uprawie rośliny akwariowej (w istocie lotos to odrębny rodzaj z innej, niespokrewnionej rodziny lotosowatych).
Klucz do oznaczania gatunków występujących w Polsce
1. Rośliny uprawiane o kwiatach barwnych (czerwonych, różowych, żółtych, niebieskich) i/lub liściach purpurowych w całości lub w postaci plam na stronie wierzchniej – formy ogrodowe grzybieni N. x hybrida, hort.
1*. Rośliny o kwiatach białych i liściach z wierzchu zielonych.
- 2. Klapy u nasady liścia są zawsze rozchylone, nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików nie szersze od pylników, znamię słupka jest żółte, płaskie, zbudowane z 8-25 promieni, owoc z zaokrągloną nasadą – grzybienie białe N. alba.
- 2*. Klapy u nasady liścia często zachodzą na siebie, nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików pozostają szersze od pylników, znamię słupka jest ciemnożółte do czerwonego, wgłębione, zbudowane z 6-14 promieni, owoc z czworokątną nasadą – grzybienie północne N. candida.
- Uwaga: w naturze nierzadko obecne są mieszańce obu gatunków rodzimych o cechach pośrednich.
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-24] (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
- ↑ a b c John H. Wiersema: Nymphaea (ang.). W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-26].
- ↑ a b Thomas Borsch, Cornelia Löhne, John Wiersema: Phylogeny and evolutionary patterns in Nymphaeales: integrating genes, genomes and morphology (ang.). Taxon 57, 4, 2008. [dostęp 2009-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-10)].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Nymphaea (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-10].
- ↑ The Plant List. [dostęp 2014-12-29].
- ↑ Klára Kabatová, Petr Vít, Jan Suda. Species boundaries and hybridization in central-European Nymphaea species inferred from genome size and morphometric data. „Preslia”. 86, s. 131–154, 2014 (ang.).
- ↑ Magdalena Anna Dąbrowska i inni, Genome size and phenotypic variation of Nymphaea (Nymphaeaceae) species from Eastern Europe and temperate Asia, wyd. 2, t. 84, 2015, s. 277-286, DOI: 10.5586/asbp.2015.016 (ang.).
- ↑ M. Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ Martin Quigley, James A. Chatfield, Kenneth D. Cochran: No Less Sweet Because We Know Its Name. Bulletin The Ohio State University (ang.). 2001. [dostęp 2009-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ E. Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: Nakładem Prenumeratorów, 1889.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
Media użyte na tej stronie
Flower diagram of Nymphaea species.