Grzywacz (ptak)
| Columba palumbus[1] | |||
| Linnaeus, 1758 | |||
 | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek | grzywacz | ||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 letnie lęgowiska występuje cały rok zimowiska | |||
Grzywacz[3], gołąb grzywacz (Columba palumbus) – gatunek średniej wielkości ptaka wędrownego z rodziny gołębiowatych (Columbidae), największy spośród gatunków gołębi występujących w Polsce.
Taksonomia
Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 na podstawie holotypu ze Szwecji. Nadał grzywaczowi nazwę Columba palumbus[4]; jest ona obecnie (2021) podtrzymywana przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC), który wyróżnia 5 podgatunków[5]. Proponowane podgatunki C. p. excelsa, C. p. ghigii (Sardynia) i C. p. kleinschmidti (centralna Szkocja) włączono do podgatunku nominatywnego, a C. p. kirmanica do C. p. casiotis[4]. Z wyjątkiem przedstawicieli C. p. casiotis ptaki z poszczególnych podgatunków różnią się jedynie nieznacznie, w większości w rozmiarach oraz odcieniach upierzenia[6].
Podgatunki i zasięg występowania
Grzywacze to ptaki częściowo wędrowne[4]. IOC wyróżnia następujące podgatunki[5]:
- C. p. palumbus Linnaeus, 1758 – północno-zachodnia Afryka, Europa na wschód po zachodnią Syberię i południowy Irak; zimują w północnej Afryce[4]
- † C. p. maderensis Tschusi, 1904 – Madera[4]
- C. p. azorica Hartert, 1905 – wschodnie i centralne Azory[4]
- C. p. iranica (Zarudny, 1910) – obszary na południowy wschód od Morza Kaspijskiego, północny i zachodni Iran[4]
- C. p. casiotis (Bonaparte, 1854) – Kazachstan i Uzbekistan na północ do Afganistanu, północny Oman, południowo-wschodni Iran, północny Pakistan i Kaszmir; zimowiska znajdują się na wschód od Nepalu[4]
Od połowy XIX wieku postępuje proces zasiedlania miast przez grzywacze, zachodzący z zachodu na wschód. Na zachodzie Europy pierwsze trwałe populacje miejskie tych gołębi powstały w 1. połowie XIX wieku. W Polsce grzywacze zasiedliły najpierw miasta w zachodniej części kraju, a w latach 70.–90. XX wieku większe aglomeracje na wschodzie kraju, np. Olsztyn i Lublin. Przykładowo, w Częstochowie pierwsze lęgi grzywaczy stwierdzono dopiero w 1992[7].
Morfologia
Długość ciała ok. 41–45 cm[4], rozpiętość skrzydeł: 70–75 cm[8], masa ciała: 284–690 g[4]. To największy przedstawiciel gołębiowatych w Polsce[9]. Długość czaszki wynosi 55–60 mm, z czego na dziób przypada 26–28 mm[10]. Ogon mierzy 138–149 mm, skok – 25–28 mm[6]. Grzywacze to duże gołębie o zaokrąglonej sylwetce i wydatnej piersi. Upierzenie w większości niebieskoszare[6].
Opis dotyczy ptaków podgatunku nominatywnego. Głowa niebieskoszara, na karku widoczna zielono-fioletowa opalizacja. Pióra po bokach szyi ułożone są pasami, co daje wrażenie rowków między rzędami piór; to cecha właściwa wielu ptakom z rodzaju Columba. Wykazują zielono-fioletowy połysk. Pod nimi znajdują się pióra o białych zakończeniach[6]. Swoją nazwę grzywacze wzięły właśnie od białych plam po bokach szyi[11] (u ptaków ze środkowej Azji i Himalajów ma ona barwę płowocynamonową). Górna część grzbietu, wewnętrzne pokrywy skrzydłowe i lotki III rzędu brązowoszare[6]. Lotki I rzędu są czarne z nieznacznym szarawym zabarwieniem, przy czym lotki od P3 do P9 mają biały brzeg. Lotki II rzędu szare, te zewnętrzne ciemnieją w kierunku wierzchołków[10]. Większość pokryw skrzydłowych szara, 3 lub 4 zewnętrzne białe; białe pole tworzone przez te pióra jest widoczne zarówno na złożonym, jak i rozpostartym skrzydle. Skrzydełko i pokrywy pierwszorzędowe czarniawe. Dolna część grzbietu, kuper i pokrywy nadogonowe niebieskoszare. Gardło i broda niebieskoszare jak pozostała część głowy, często jednak jaśniejsze. Pierś winnoczerwona, ku brzuchowi kolor ten przechodzi bardziej w róż. Okolice kloaki jasnoszare[6]. Sterówki z wierzchu szarawoczarne ze słabo zaznaczonym jaskrawszym pasem biegnącym przez ich środek, od spodu zaś wyraźnie widać szarobiały pas oraz połyskujące, czarne nasady i zakończenia[10]. Dziób żółtawy z jaśniejszym końcem i czerwonawą nasadą. Tęczówka u dorosłych ptaków jest jasnożółta. Woskówka biała. Nogi i stopy różowofioletowe[6].
Samice są lżejsze od samców. Osobniki młodociane wyróżniają się ciemną, a nie pomarańczowoczerwoną, barwą dzioba, ciemnymi tęczówkami i brakiem białej plamy na szyi. Sterówki młodych grzywaczy cechuje mniejsza kontrastowość barw, ponadto są węższe niż u dorosłych ptaków[8]. Dorosłe grzywacze pierzą się w maju i kwietniu oraz od września do listopada, młode – od stycznia do kwietnia i od września do listopada[10].
Ekologia i zachowanie
Jego naturalnym i pierwotnym biotopem są prześwietlone lasy liściaste i mieszane. W połowie XIX wieku nastąpiła ekspansja grzywaczy do środowisk miejskich, kiedy to zaczęły zajmować parki miejskie i skwery. Zamieszkują również śródpolne zadrzewienia, obrzeża lasów i niewielkie lasy mieszane i liściaste[8]. Przedstawiciele C. p. madeirensis zamieszkiwali górskie lasy[4]. W Alpach grzywacze lęgną się do wysokości 1600 m n.p.m., zaś w Himalajach latem docierają do 3000 m n.p.m.[6]
Pokarm grzywaczy zmienia się sezonowo. Wczesną wiosną są to pędy i nasiona dziko rosnących roślin oraz drobne owoce i ślimaki. Pod koniec lata w diecie przeważają ziarna zbóż pozostałe na polach po żniwach. Na początku jesieni grzywacze osiągają największą masę ciała. Zimą grzywacze zjadają resztki warzyw i innych zielonek; w zachodniej Europie najchętniej żerują na szpinaku i brukselce. Odwiedzają pola uprawne w grupach liczących do 200 osobników. Jedzenie przemarzniętych warzyw nie dostarcza jednak grzywaczom dostatecznej ilości energii, do tego istnieje ryzyko zatrucia się ptaków środkami ochrony roślin i nawozami[8]. Grzywacze odzywają się chętnie, szczególnie o świcie. Głos grzywacza to przytłumione, drżące, wielosylabowe gruchanie z akcentem na drugą sylabę. Są to ptaki towarzyskie, szczególnie poza okresem lęgowym[6].
Lęgi
.jpg)
Okres lęgowy zależnie od miejsca występowania, w całym zasięgu trwa od lutego do początku września[12], najintensywniej przebiega od czerwca do września. Ptaki z miast często zaczynają lęgi już w środku lutego i przeciągają je do listopada[6]. W ciągu sezonu grzywacze mogą wyprowadzić do 4 lęgów[13], wskutek drapieżnictwa zwykle powodzeniem kończą się dwa lęgi[6]. Podczas lotów tokowych samce grzywaczy wznoszą się, następnie głośno klaszczą skrzydłami i szybują w kierunku partnerki. Odzywają się nieco niższym i bardziej buczącym niż u gołębi skalnych gruchaniem, brzmiącym jak bugruuu-gu-gu lub guguu-gugu[8]. Niekiedy powtarzają lot tokowy 2 lub 3 razy, nim wylądują na gałęzi[6].
Gniazdo znajduje się 3–5 m nad ziemią[6], w koronie drzewa, wyższego krzewu lub na budynku[13] albo półce skalnej. Utworzone jest z niedbale ułożonych gałązek. Budują je obydwa ptaki z pary, jednak samica ma w tym większy udział[6]. Przypomina luźną platformę o średnicy do 25 cm. Niekiedy budują ją na gnieździe innego gatunku[10]. W zniesieniu jest 1 lub 2, sporadycznie do 4, białe jaja[6].
Jaja są wysiadywane przez oboje rodziców przez ok. 16–17 dni[6]. Nieopierzone młode do 5. dnia życia są karmione mleczną wydzieliną powstającą w czasie wysiadywania w wolu rodziców, tak jak u wszystkich gołębi[11]. Potem otrzymują pokarm podobny do pokarmu ptaków dorosłych[6]. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 4 tygodniach, następnie blisko przez 2 tygodnie są jeszcze dokarmiane przez samca – samica najczęściej przystępuje do drugiego lęgu[8].
Status
IUCN uznaje grzywacza za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2021). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 51–73 miliony dorosłych osobników. BirdLife International ocenia trend populacji jako wzrostowy. Podgatunek C. p. madeirensis wymarł na początku XX wieku[2][12].
W Polsce gatunek łowny od 15 sierpnia do 30 listopada[14]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[15]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja lęgowa liczyła 1 013 000 – 1 315 000 par, a trend liczebności jest silnie wzrostowy[16].
Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 28 lutego 1970 r. znaczek pocztowy przedstawiający grzywacza o nominale 1,50 zł, w serii Ptaki łowne. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Jerzy Desselberger. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[17]
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Columba palumbus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ a b Columba palumbus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Columbinae Leach, 1820 - gołębie (wersja: 2021-04-04). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-17].
- ↑ a b c d e f g h i j k Baptista, L.F., Trail, P.W., Horblit, H.M. & Boesman, P.: Common Woodpigeon (Columba palumbus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2017. [dostęp 2017-02-23].
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Pigeons. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q David Gibbs, Eustace Barnes i John Cox: Pigeons and Doves. A guide to the Pigeons and Doves of the world. Londyn: Christopher Helm, s. 186–188. ISBN 978-1-8734-0360-0.
- ↑ Adam Zbyryt. Zagęszczenie sierpówki Streptopelia decaocto i grzywacza Columba palumbus w różnych typach zabudowy w Białymstoku. „Ornis Polonica”. 55, s. 135–146, 2014.
- ↑ a b c d e f Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. MULTICO, 2007, s. 146–147. ISBN 978-83-7073-474-9.
- ↑ Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 73. ISBN 978-83-7845-983-5.
- ↑ a b c d e Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence, David Lees: Tropy i ślady ptaków. Muza SA, 2006, s. 97, 228, 289. ISBN 83-7319-860-1.
- ↑ a b Klaus Richarz, Anne Puchta: Ptaki. Przewodnik. Warszawa: Muza SA, 2006 i 2009, s. 240. ISBN 978-83-7495-018-3.
- ↑ a b Common Woodpigeon Columba palumbus. BirdLife International. [dostęp 2017-02-23].
- ↑ a b Jacek Twardowski, Kamila Twardowska: Ptaki świata. Szczegółowe opisy 800 gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2016, s. 53. ISBN 978-83-8059-276-6.
- ↑ Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2005 r. nr 48, poz. 459).
- ↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki łowne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Linki zewnętrzne
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Media użyte na tej stronie
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Autor: Duncan Harris from Nottingham, Britain, Licencja: CC BY 2.0
An adult Common Wood Pigeon in Chesterfield, Derbyshire (central England). It is perching on a washing line post.
Autor: Ignacio Cobos Rey, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Distribution of Columba palumbus
- Yellow
- Breeding summer visitor - Green
- Breeding resident - Blue
- Winter visitor.
Autor: Mysserli, Licencja: CC BY 2.0
A Common Wood Pigeon sitting on a nest in tree.
Autor: John Haslam from Dornoch, Scotland, Licencja: CC BY 2.0
This woodpigeon and it's mate have become regular visitors to my driftwood bird feeder now that the sparrows have deserted me. Both of them are huge and obviously incredibly well fed - they are about 1.5 times the size of feral pigeons you see in cities and other urban settings.
Explore 11th August 2007 # 211Autor: Rasbak, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Houtduifnest) Columba palumbus nest with eggs