HMS Dreadnought (1906)

HMS Dreadnought

Historia
Stocznia	Portsmouth Dockyard
Położenie stępki	2 października 1905
Wodowanie	10 lutego 1906
Royal Navy
Wejście do służby	2 grudnia 1906
Wycofanie ze służby	1919
Los okrętu	złomowany w 1923
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa 18 420 ton pełna 21 845 ton
Długość	160 m
Szerokość	25 m
Zanurzenie	8 m
Napęd
4 turbiny parowe Parsonsa o mocy 22 500 KM (17 MW) 18 kotłów Babcock, 4 śruby
Prędkość	21 węzłów
Zasięg	6620 Mm (12 260 km) przy 10 w. (19 km/h), 4910 Mn (9090 km) przy 18,4 w. (34 km/h)
Uzbrojenie
10 dział 305 mm (5xII), 27 dział 76,2 mm, 5 wyrzutni torped 450 mm
Załoga	695–773

HMS Dreadnought – pancernik brytyjski o przełomowej konstrukcji, który wszedł do służby w 1906 roku i zarazem szósty okręt Royal Navy noszący tę nazwę. „Dreadnought” tak mocno zaznaczył się w rozwoju okrętów, że od jego nazwy pochodzi określenie rodzaju pancerników – drednotów. Wszystkie okręty, które były oparte na wcześniejszych projektach, stały się po jego wejściu do służby przestarzałe i są obecnie określane jako przeddrednoty. Jego wejście do służby było jedną z głównych przesłanek, które dały początek nowemu wyścigowi zbrojeń morskich pomiędzy ówczesnymi potęgami militarnymi (Wielką Brytanią i Niemcami), co w konsekwencji było jedną z przyczyn wybuchu I wojny światowej^[1]. „Dreadnought” był pierwszym pancernikiem, który miał liczną artylerię główną (dalekiego zasięgu, do walki na dużym dystansie) ujednoliconego kalibru, w przeciwieństwie do bezpośrednio poprzedzających go pancerników, które miały kilka dział dużego kalibru i kilka lub kilkanaście dział drugiego – mniejszego głównego kalibru oraz artylerię średnią. Był także pierwszym dużym okrętem napędzanym przez turbiny parowe, co sprawiło, że w momencie ukończenia budowy był najszybszym pancernikiem na świecie.

Geneza

Pancerniki generacji przeddrednotów budowane pod koniec XIX wieku były zazwyczaj uzbrajane w cztery działa dużego kalibru (standardowo 305 mm) zamontowane w dwóch wieżach działowych, umieszczonych po jednej na dziobie i na rufie. Poza główną artylerią okręty posiadały większą liczbę szybkostrzelnych dział średniego kalibru ustawionych wzdłuż burt okrętu, zazwyczaj w wieżach działowych albo w kazamatach. Pancerniki przełomu XIX i XX wieku miały jeszcze dodatkowo rozmieszczone na burtach działa drugiego, mniejszego kalibru artylerii głównej. Takie ustawienie uzbrojenia miało kilka wad: działa burtowe mogły ostrzeliwać tylko cele po swojej stronie, podczas gdy działa ustawione wzdłuż osi okrętu mogły strzelać w innych kierunkach. Istniało niebezpieczeństwo zalewania kazamat przez fale, szczególnie na niespokojnym morzu. Dodatkowo, każdy kaliber dział miał inne właściwości balistyczne, co bardzo utrudniało celowanie, szczególnie kiedy obserwowano rozbryzgi wybuchów. Działa mniejszego kalibru musiały czekać z oddaniem ognia na moment załadowania dział dużego kalibru, przez co tracono zaletę ich szybszego czasu przeładowywania. Także obserwacja rozbryzgów była utrudniona, ponieważ nie wiadomo było, czy spowodowały je działa głównego, czy mniejszego kalibru, co znacznie utrudniało pomiar odległości i celowanie.

Wynaleziona przez Charlesa Algernona Parsonsa w 1884 roku turbina parowa spowodowała znaczący wzrost prędkości osiąganej przez okręty. Jej pierwsza oficjalna prezentacja przy pomocy jachtu „Turbinia” w czasie przeglądu Royal Navy w Spithead w 1897 roku, podczas której ośmieszyła okręty brytyjskie nie mogące dogonić statku Parsonsa (osiągającego prędkość 34 węzłów – niedostępną dla ówczesnych okrętów), spowodowała znaczne zainteresowanie ze strony Marynarki. Po dalszych próbach morskich i po zbudowaniu dwóch napędzanych przez turbiny parowe niszczycieli HMS „Viper” i HMS „Cobra”, Admiralicja potwierdziła w 1905 roku, że przyszłe okręty Royal Navy będą napędzane przez turbiny parowe.

Koncepcja „All-big-gun” (same wielkie działa)

Idea „all-big-gun”, budowy okrętów, które mogły strzelać ze swoich ciężkich dział na dalekie dystanse, wydawała się wybawieniem w momencie, gdy zagrożenie ze strony torped wydawało się coraz bardziej prawdopodobne. Włoski projektant morski Vittorio Cuniberti pierwszy sformułował pomysł pancernika wyposażonego zgodnie z zasadą „all-big-gun” w 1903 roku (choć brytyjski admirał Jackie Fisher twierdził, że podobne idee były mu znane w roku 1900). Kiedy Włoska Marynarka nie chciała wykorzystać jego pomysłów, Cuniberti napisał artykuł do czasopisma „Jane's” propagujący jego koncepcje. Włoch twierdził że „idealny” przyszły brytyjski pancernik to okręt o wyporności 17 000 ton z artylerią główną składającą się z 12 dział kalibru 300 mm (12 cali), 300 mm pancerzem bocznym i prędkością maksymalną równą 24 węzły (44 km/h).

Projekty japońskie (1904–1905)

Wojna rosyjsko japońska (1904–1905) była próbą dla większości założeń, według których budowano okręty, w tym także propozycji „all-big-guns”. Rosyjska Marynarka zdecydowanie przegrywała podczas bitew morskich podczas tej wojny. Szczególną porażką rosyjską zakończyła się bitwa pod Cuszimą (maj 1905 roku). Marynarka Japońska była w tym czasie wyposażona w nowoczesne pancerniki, głównie brytyjskich projektów, a ich działa miały celowniki teleskopowe. Wydarzenia tej bitwy stanowiły potwierdzenie dla świata, że tylko największe działa mają znaczenie w bitwach morskich w tamtych czasach. Bitwa pod Cuszimą pokazała, że zniszczenia spowodowane przez wielkie działa są znacznie większe, niż te zadawane przez artylerię drugorzędną. Dodatkowo ta bitwa zademonstrowała, że bitwy morskie rozstrzygają się poza zasięgiem dział artylerii średniej (odległość 11 kilometrów /12 000 jardów). Stany Zjednoczone, Japonia i Wielka Brytania wyciągnęły te same wnioski z tej bitwy i nakreśliły plany budowy okrętów idei „all-big-gun”.

Przeddretnot Cesarskiej Marynarki Japońskiej – pancernik „Mikasa”
z Jane'S fighting Ships 1906–07

Japoński pancernik „Satsuma” był pierwszym pancernikiem na świecie nowego rodzaju, który został zaprojektowany w roku 1904, a którego stępkę położono 15 maja 1905 roku, na pięć miesięcy przed „Dreadnoughtem”. Braki w działach spowodowały jednak, że został wyposażony tylko w cztery z 12 dział kalibru 305 mm, w jakie miał być według planów uzbrojony.

Projekty amerykańskie

Pod wpływem Williama Simsa Amerykanie także pracowali nad projektem pancernika nowego typu w okresie budowy „Dreadnought”: plany USS „South Carolina” i USS „Michigan” zostały zaprezentowane Kongresowi w roku 1904. Amerykanie jednak działali powoli. Projekty nie zostały zatwierdzone przed wiosną 1906 roku, a stępek nie położono przed jesienią 1906 roku, po „Dreadnought”. Pancerniki typu South Carolina miały wszystkie działa ułożone wzdłuż podłużnej osi symetrii, nie mając wież działowych na burtach, co preferowali Brytyjczycy. W przeciwieństwie do „Dreadnoughta” amerykańskie pancerniki używały maszyn parowych potrójnego rozprężania, nie zaś silnika wynalezionego kilka lat wcześniej, czyli turbiny parowej.

Projekty brytyjskie

Brytyjczycy, prowadzeni przez admirała Sir Johna Fishera, który został Pierwszym Lordem Morskim w 1904 roku, objęli prowadzenie w wyścigu zbrojeń. Fisherowski „Komitet projektów” (ang. Committee of Designs) został założony w 1904 roku i składał się z Dyrektora Konstrukcji Morskich oraz innych wysokich oficerów, którzy postulowali projekt budowy nowego pancernika. Aby zapewnić powodzenie temu przedsięwzięciu, Fisher starał się udowodnić, że okręt będzie atrakcyjny finansowo – wskazywał, że będzie kosztował mniej niż budowa i koszty utrzymania obecnych pancerników. Stępka „Dreadnought” została położona i budowa okrętu rozpoczęła się z nieporównywalną prędkością w stoczni Portsmouth Royal Dockyard. Oficjalne położenie stępki odbyło się 2 października 1905 roku^[2], natomiast pancernik został ukończony już po 14 miesiącach, w grudniu 1906 roku. (według Conway`a próby w październiku 1906 roku odbyły się bardziej z powodu publiczności niż z powodu ukończenia okrętu (ang. for publicity purposes ... as completion), co potwierdzałoby częste dementowanie przez źródła oficjalne plotki, że okręt został zbudowany w rok i dzień^[3].). Fisher, początkowo zwolennik Royal Navy opartej na okrętach podwodnych i szybkich torpedowcach, stał się zwolennikiem szybkich i wyposażonych w jednolitą artylerię krążowników liniowych, których siła ognia i szybkość pozwalałaby na walkę z pancernikami i krążownikami, co jednak okupione by było słabszym pancerzem. Fisher uważał, że szybkość lepiej służy do obrony niż pancerz. Koncepcja krążowników liniowych stała się popularna w latach poprzedzających I wojnę światową, ale Pierwszy Lord Morski był stale naciskany przez Admiralicję, aby Royal Navy budowała zamiast faworyzowanych przez Fishera krążowników liniowych pancerniki z jednolitą artylerią główną.

Technologia

Plany HMS „Dreadnought”
pochodzą z Jane’s fighting Ships 1906–07

„Dreadnought” używał turbin parowych w miejsce maszyn parowych potrójnego rozprężania, którego używały prawie wszystkie ówczesne okręty, dając brytyjskiemu pancernikowi projektowaną prędkość 21 węzłów. To pozwalało mu uciec każdemu istniejącemu pancernikowi z podobnym uzbrojeniem, podczas gdy miał znaczną przewagę ogniową nad każdym okrętem mogącym mu dorównać prędkością, realizując jeden z aksjomatów Forresta. Okręty podwodne były generalnie ignorowane. Zatem zabezpieczające przed mniejszymi okrętami lżejsze działa, zwykle umieszczone wzdłuż burt okrętu w kazamatach, mogły zostać pominięte. To pozostawiło znaczącą ilość miejsca na najcięższe działa, które zostały umieszczone w wieżach na głównym pokładzie.

„Dreadnought” był wyposażony w pięć dwudziałowych wież artylerii głównej. Trzy wieże były umieszczone konwencjonalnie wzdłuż linii centralnej okrętu: jedno na dziobie (wieża A) i dwie na rufie (wieże X i Y) rozdzielone wieżą kierowania torped zlokalizowaną na trójnożnym maszcie. Dwie dodatkowe (skrzydłowe) wieże (wieże P i Q) były zlokalizowane z boków nadbudówki głównej. Ustawienie wszystkich wież działowych wzdłuż linii centralnej zostało odrzucone ze względu na chęć zminimalizowania uszkodzeń (blast damage) z powodu blisko ustawionych wież. Jednak ten środek ostrożności okazał się według późniejszych badań niepotrzebny.

Brytyjski okręt liniowy mógł wystrzelić salwę burtową złożoną z ośmiu dział oraz wystrzelić z ośmiu dział do tyłu i sześciu do przodu – w każdym wypadku tylko w ograniczonym zakresie kąta strzału. Okręt nigdy nie mógł wystrzelić ze wszystkich dziesięciu dział kalibru 305 mm (12 cali) w kierunku jednego celu.

Okręty, z którymi spodziewano się, że będzie walczył „Dreadnought”, mogły używać jedynie czterech dział dużego kalibru oraz dział mniejszego kalibru. „Dreadnought” mógł wejść w bój z odległości pozwalającej na używanie ciężkich dział, ale pozostawać poza zasięgiem mniejszych kalibrów – jego uzbrojenie pozwalało na bardziej efektywny ogień, niż to było w przypadku wcześniejszych pancerników.

Decyzja o zunifikowaniu dział głównego kalibru bardzo uprościła proces kierowania ogniem w boju. Wszystkie działa miały te same właściwości balistyczne wystrzeliwanych pocisków, które spadały w obszarze, którego rozmiary determinowały przypadkowe zmienne (różnice w wilgotności, zmienne wiatry, delikatne różnice pomiędzy poszczególnymi pociskami jednej partii). Jeżeli rozbryzgi wody po wybuchach pocisków były widziane za celem, to skracano odległość i odwrotnie. Jeżeli cel został obramowany pociskami, następna salwa miała te same ustawienia korygowane oczywiście o parametry takie jak prędkość okrętu i zmiany kursu. Taka łatwość celowania nie była możliwa do osiągnięcia w przypadku dział różnych kalibrów – obserwatorzy nie wiedzieli, które rozbryzgi pochodziły od których pocisków, przez co nie mogli określić podstawowych parametrów celowania

„Dreadnought” był jednym z pierwszych okrętów Royal Navy, na którym zastosowano instrumenty do elektrycznego przekazu danych celowniczych, takich jak odległość od celu, poprawka i inne rozkazy, w kontaktach pomiędzy centrum kierowania ogniem i wieżami. Poprzedni system (oparty na rurach głosowych) okazał się nieefektywny w boju^[a]. Wyposażenie okrętu dotyczące sterowania ogniem, składające się między innymi z przekaźników i zegarów odległości Vickersa (zegarów o zmiennej prędkości, które przeznaczone były do pomiaru odległości pomiędzy dwoma okrętami), zostało umieszczone w punkcie transmisyjnym (ang. Transmitting Station – T/S w żargonie morskim) w samym sercu okrętu, co zabezpieczało ten newralgiczny system^[4].

Budowa i służba

Trzy rzuty pancernika HMS „Dreadnought” w stanie z roku 1911, z dodanymi działami QF dwunastofuntowymi

Próby morskie „Dreadnought” rozpoczęły się w grudniu 1906 roku i w styczniu 1907 roku okręt popłynął na Morze Śródziemne, a następnie do Port-of-Spain i Trynidadu. Jego maszynownia i działa zostały poddane ciężkiemu testowi przez kapitana sir Reginalda Bacona. Jego raport zawierał stwierdzenie „No member of the Committee on Designs dared to hope that all the innovations introduced would have turned out as successfully as had been the case.” Po powrocie do Portsmouth pancernik stał się okrętem flagowym Home Fleet i był nim w latach 1907–1912. W tym czasie przebywał głównie na wodach terytorialnych Wielkiej Brytanii, odbywając tylko okazjonalne rejsy do Hiszpanii i na Morze Śródziemne.

Jego budowa, próby i wczesne lata służby były uważnie śledzone przez światowe autorytety do spraw morskich. Jego projekt tak bardzo różnił się od poprzednich typów pancerników, że wszystkie pancerniki zbudowane według nowych zasad były określane jako drednoty, natomiast wszystkie wcześniejsze okręty określano mianem przeddrednotów. Jednak okres, w którym okręt miał tak znaczną przewagę, był krótki. Głównym zamierzeniem budowy pancernika „Dreadnought” było pokazanie innym krajom, że zadzieranie z Royal Navy jest nierozsądne, ale, tak jak już się zdarzało w przeszłości (na przykład gdy zbudowano HMS „Warrior” – pierwszy okręt pancerny z żelaznym kadłubem), Royal Navy nie doceniła chęci niemieckiej floty, która pragnęła utrzymać równowagę sił. Budowa tego pancernika rozpętała kolejny wyścig zbrojeń morskich i wkrótce floty największych państw zaczęły budować okręty podobne do tego brytyjskiego^[b].

Do „Dreadnought” dołączyło szybko dziewięć kolejnych, prawie identycznych, okrętów. W pancernikach typu Bellerophon poprawiono kilka słabych punktów. Następnie zbudowano okręty typu St. Vincent, Neptune i Colossus. Typy Neptune, Colossus i Hercules miały, w przeciwieństwie do „Dreadnought”, niesymetrycznie rozłożone wieże boczne (jedna wysunięta do przodu, jedna cofnięta) oraz dodatkową wieżę na dziobie w pozycji centralnej, co dawało dodatkowe dwa działa w salwie burtowej, aby utrzymać równą liczbę dział w stosunku do nowych amerykańskich pancerników typu Florida, które miały wszystkie swoje wieże położone wzdłuż linii środkowej. Współczesna do tych okrętów konstrukcja niemiecka – pancerniki typu Kaiser z roku 1911 i poprzednie typy miały wieże boczne i ich salwa burtowa składała się z 8 dział.

W latach 1907–1912 „Dreadnought” służył jako okręt flagowy brytyjskiej Home Fleet. W 1910 roku na okręcie miało miejsce zdarzenie określane później jako „Dreadnought hoax”. Horace de Vere Cole, który przekonał Royal Navy do zaaranżowania wizyty na okręcie wraz z abisyńską rodziną królewską. W rzeczywistości „rodzina królewska” składała się z przyjaciół Cole'a, była między nimi młoda Virginia Woolf wraz z Bloomsbury Group. Cole wybrał akurat ten okręt, ponieważ był on najbardziej znanym symbolem brytyjskiej przewagi na oceanach.

W 1910 roku położono stępkę pod pierwszy okręt zwany superdrednotem. Miał on działa kal. 343 mm. Okręty nowej generacji miały znacznie większe zdolności w porównaniu do dział kal. 305 mm, w które był wyposażony „Dreadnought” i jego bezpośredni następcy. To spowodowało spadek zainteresowania okrętem. Superdrednoty miały tą samą prędkość jak starsze pancerniki (21 węzłów)^[5], więc współpraca ze starszymi okrętami nie była problemem.

W porównaniu do nowszych pancerników „Dreadnought” miał słabą obronę przeciwtorpedową. Jego uzbrojenie przeznaczone do walki z niszczycielami składało się z dział kal. 76 mm. Aranżacja ich była tematem eksperymentów podczas prób morskich. Zaowocowały one ustawieniem 14 dział dookoła nadbudówki i kolejnych 10 zamontowanych parami na dachach głównych wież artyleryjskich^[6]. Nawet w 1906 roku działa te uchodziły za zbyt słabe do skutecznej obrony przeciw nowszym typom niszczycieli i wszystkie kolejne brytyjskie drednoty miały artylerię średnią złożoną z dział kal. 102 mm lub większego. Tak jak inne duże okręty z tego okresu, „Dreadnought” był wyposażony w sieci przeciwtorpedowe, ale zostały one usunięte na początku wojny, gdyż powodowały znaczny spadek prędkości, a poza tym mogły być przerwane przez torpedy wyposażone w przerywacze sieci^[7].

W momencie wybuchu I wojny światowej w 1914 roku okręt był jednostką flagową brytyjskiej 4. Eskadry Bojowej (ang. Fourth Battle Squadron) służącej na Morzu Północnym i bazującym w Scapa Flow. Ironią jest to, że okręt skonstruowany do walki z wrogimi pancernikami, jedyną walkę stoczył z niemieckim okrętem podwodnym. Staranował i zatopił niemiecki U-29 18 marca 1915 roku. Stał się w ten sposób jedynym pancernikiem, który tego dokonał^[c]. Okręt na początku 1916 roku przebudowano^[6] i od maja służył jako okręt flagowy 3. Eskadry Bojowej bazującej w Sheerness nad Tamizą. Był częścią sił mających przeciwdziałać zagrożeniu ze strony niemieckich krążowników liniowych mogących ostrzeliwać Wielką Brytanię. W rezultacie okręt nie uczestniczył w bitwie jutlandzkiej, największej bitwie morskiej tej wojny. Pancernik wrócił do brytyjskiej Grand Fleet w marcu 1918 roku, wznawiając swoją rolę okrętu flagowego 4. Eskadry Bojowej, ale ta służba trwała tylko do lipca^[6]. Jak większość starych pancerników, okręt był wtedy w złym stanie z powodu stałych patroli na Morzu Śródziemnym i został umieszczony w rezerwie w Rosyth w lutym 1919 roku. „Dreadnought” wystawiono na aukcji 31 marca 1920 roku i został sprzedany na złom firmie T.W. Ward & Company 9 maja 1921 roku za sumę £44 000. Został rozebrany w Inverkeithing, gdzie dotarł 2 stycznia 1923 roku.

Uzbrojenie

W skład uzbrojenia okrętu wchodziło 5 dwudziałowych wież wyposażonych w działa kaliber 305 mm, oprócz tego 27 dział o kalibrze 76 mm oraz 5 wyrzutni torped o kalibrze 450 mm. Opancerzenie kształtowało się w następujący sposób: pokład – 76 mm, wieże – 279 mm, barbety – 279 mm, nadbudówka – 279 mm.

Znaczenie

Kiedy Wielka Brytania wprowadzała do służby pierwszy nuklearny okręt podwodny, aby pokazać jak wiele zmienia się wraz z wejściem go do służby, został on nazwany „Dreadnought”. Z okazji rocznicy jego wodowania w 2006 roku otwarto na nim czasową ekspozycję w Royal Naval Museum, w Portsmouth.

Zobacz też

• Inne okręty noszące nazwę HMS „Dreadnought”
• Dreadnought hoax

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Brooks, John. Dreadnought Gunnery at the Battle of Jutland:The Question of Fire Control. Routledge 2005. ISBN 0-7146-5702-6; Dokładne studium rozwoju brytyjskich systemów sterowania ogniem przed I wojną światową.
• David KeithD.K. Brown David KeithD.K., Warrior to Dreadnought: Warship Development 1860–1905, London: Caxton Editions, 2003, ISBN 1-84067-529-2, OCLC 52918944 .

Przegląd okrętów budowanych przed „Dreadnought”, napisany przez byłego Konstruktora Royal Naval.

• Brown, David K. The Grand Fleet: Warship Design and Development 1906–1922. Caxton Editions 2003. ISBN 1-84067-531-4
• Conway’s All the World’s Fighting Ships, 1906–1921. Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5.
• NormanN. Friedman NormanN., Battleship Design and Development 1905–1945, Greenwich [England]: Conway Maritime Press, 1978, ISBN 0-85177-135-1, OCLC 6010497 .
• Hough, Richard. Dreadnought: A History of the Modern Battleship. Patrick Stephens Ltd. 1975; ISBN 0-85059-202-X.
• BernardB. Ireland BernardB., Jane's Battleships of the 20th Century, New York: HarperCollinsPublishers, 1996, ISBN 0-00-470997-7, OCLC 35900130 .
• Massie, Robert K. Dreadnought: Britain, Germany and the Coming of the Great War ISBN 0-224-04092-8.

Linki zewnętrzne

• United States military history page on the Dreadnought. history.navy.mil. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-06-27)].
• History, with several period photographs
• A project to recreate the Dreadnought
• An illustration of the contemporary naval arms race which Dreadnought sparked
• A thorough guide to the 12 inch guns which made Dreadnought so distinctive
• Maritimequest HMS Dreadnought Photo Gallery