Henryk Józewski

Henryk Józewski

Data i miejsce urodzenia	6 sierpnia 1892 Kijów, gubernia kijowska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	23 kwietnia 1981 Warszawa
Wojewoda łódzki
Okres	od 13 kwietnia 1938 do 6 września 1939
Poprzednik	Aleksander Hauke-Nowak
Następca	okupacja III Rzeszy
Wojewoda wołyński
Okres	od 5 czerwca 1930 do 13 kwietnia 1938
Poprzednik	Józef Śleszyński (p.o.)
Następca	Aleksander Hauke-Nowak
Minister spraw wewnętrznych
Okres	od 29 grudnia 1929 do 3 czerwca 1930
Poprzednik	Felicjan Sławoj Składkowski
Następca	Felicjan Sławoj Składkowski
Wojewoda wołyński
Okres	od 9 lipca 1928 do 29 grudnia 1929
Poprzednik	Władysław Mech
Następca	Józef Śleszyński (p.o.)
Odznaczenia

Grób Henryka Józewskiego na warszawskim cmentarzu Powązkowskim

Henryk Jan Józewski, ps. „Niemirycz”, „Olgierd” (ur. 6 sierpnia 1892 w Kijowie, zm. 23 kwietnia 1981 w Warszawie) – polski polityk, działacz niepodległościowy i państwowy II Rzeczypospolitej, artysta malarz, piłsudczyk, minister spraw wewnętrznych (od 29 grudnia 1929 do 17 marca 1930 i od 29 marca 1930 do 3 czerwca 1930), wojewoda wołyński (1928–1929 i 1930–1938), wojewoda łódzki (1938–1939).

Okres nauki

Uczęszczał do I Gimnazjum Państwowego w Kijowie, następnie podjął studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, które ukończył w czerwcu 1914 roku. Jeszcze w 1905 roku wstąpił do organizacji samokształceniowej polskich gimnazjalistów „Korporacja”, w której był przewodniczącym jednego z kół.

Działalność polityczna

W 1910 roku był założycielem Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. W 1915 r. został mianowany zastępcą komendanta Polskiej Organizacji Wojskowej w Kijowie (KN-3). Jako poddany rosyjski, został, wraz z ojcem, zesłany przez władze carskie do Saratowa. Po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji, w czerwcu 1917 powrócił do Kijowa, gdzie kontynuował działalność w tamtejszej organizacji POW.

W 1919 opuścił Kijów i wyjechał do Warszawy. W kwietniu następnego roku został wiceministrem spraw wewnętrznych w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej. Podczas wojny polsko-bolszewickiej przebywał przy rządzie Symona Petlury w Kijowie, a następnie w Tarnowie (gdzie po odwrocie wojsk polskich i ukraińskich z Kijowa znajdowała się siedziba rządu URL).

Po zakończeniu działań wojennych od 1921 mieszkał w Warszawie. Był bliskim przyjacielem Piłsudskiego. Do czynnej polityki wrócił po zamachu majowym, w przygotowaniach do którego czynnie uczestniczył. Od końca sierpnia 1927 szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego. W grudniu 1929 został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Kazimierza Bartla, a następnie Walerego Sławka.

Wojewoda wołyński i łódzki

W lipcu 1928 Henryk Józewski został mianowany wojewodą wołyńskim. W 1930 objął po raz drugi stanowisko wojewody wołyńskiego.

Na Wołyniu prowadził politykę dążenia do zgodnego współżycia Polaków i Ukraińców. Uważał, że ośrodkiem porozumienia powinien stać się właśnie Wołyń. Twierdził, że ukraiński ruch narodowy musi stanąć przed alternatywą wyboru między Polską a ZSRR. Był zwolennikiem rozwoju samorządu lokalnego w oparciu o urzędników ukraińskich i koncentrował się na zwiększeniu ukraińskiego stanu posiadania w dziedzinie samorządu. Twierdził, że Wołyń powinien stać się ukraińskim Piemontem – podstawą budowy niepodległej Ukrainy analogicznie do zjednoczenia Włoch (risorgimento). W oświacie, w szkołach dwujęzycznych (tzw. utrakwistycznych) wprowadzono jako obowiązkowy język ukraiński, liczbę szkół wyłącznie ukraińskojęzycznych rozbudowano z ośmiu (istniejących w roku 1930) do kilkuset. Józewski popierał również rozbudowywanie ukraińskich i polsko-ukraińskich organizacji społecznych. Wśród jego współpracowników znaleźli się liczni działacze państwowi URL (m.in. były adiutant Petlury Stepan Skrypnyk^[a]). Jednocześnie Józewski był przy tym przeciwny rozszerzaniu wpływów i działalności ukraińskich organizacji politycznych i społecznych (np. Proswity) z Małopolski Wschodniej na Wołyń, co motywował obawą przenikania ukraińskich zapędów nacjonalistycznych na Wołyń^[1].

Po śmierci Piłsudskiego pozycja Józewskiego na Wołyniu zaczęła słabnąć. Jego przeciwnicy zarzucali mu, że zbytnio faworyzuje Ukraińców. W proteście przeciw akcji odbierania i burzenia cerkwi w ramach tzw. akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, Józewski złożył w kwietniu 1938 na ręce gen. Sławoja-Składkowskiego swoją dymisję ze stanowiska wojewody wołyńskiego. Eksperyment wołyński Józewskiego był jedną z największych, najbardziej konsekwentnych i kompleksowych prób rozwiązania kwestii ukraińskiej w II Rzeczypospolitej^[2].

Wojewoda łódzki w okresie od 13 kwietnia 1938^[3] do 13 kwietnia 1939 roku.

Okres II wojny światowej

Po wybuchu wojny już w październiku 1939 Józewski znalazł się wśród twórców konspiracji wojskowej. W latach 1939–1940 w Komendzie Głównej Służby Zwycięstwu Polski (SZP), następnie – komendant okręgu Warszawa-Miasto i komendant okręgu Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) Warszawa-Województwo. Współzałożyciel Biuletynu Informacyjnego, konspiracyjnej Grupy Olgierda (od pseudonimu, którym się posługiwał Józewski) i Polskiego Stronnictwa Demokratycznego (PSD). Od 1940 redaktor dwutygodnika „Polska Walczy”. Stał się czołowym przedstawicielem podziemnej myśli piłsudczykowskiej.

Działalność powojenna

W 1945, po zakończeniu okupacji niemieckiej, nie przerwał wraz z PSD działalności konspiracyjnej, a walki o niepodległość Polski nie uważał za zakończoną. Założył pismo i kolejną grupę konspiracyjną. Józewski był jednym z najdłużej ukrywających się działaczy powojennego podziemia. W 1947 funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa wpadli na jego trop i w końcu września 1947 przeprowadzili operację, mającą na celu jego schwytanie. Staremu konspiratorowi udało się wydostać z obławy w Podkowie Leśnej i przemknąć lasami do Milanówka. Po kilku dniach pobytu w Milanówku wyjechał potajemnie do Warszawy. Stolica nie była jednak dobrym miejscem do ukrywania się. Za namową przyjaciół wyjechał na Śląsk i trafił do Gliwic. Od drugiej połowy listopada 1947 do wiosny 1948 przebywał w Gliwicach, następnie we Wrocławiu, po czym w listopadzie 1948 lub na przełomie lutego i marca 1949 powrócił na krótko do Gliwic. Ukrywał się jeszcze w Warszawie, Radomiu i Jaszczowie na Lubelszczyźnie, gdzie został aresztowany przez UB 5 marca 1953. 16 marca 1953 aresztowano najbliższą współpracowniczkę Józewskiego Marię Sipayłło. W więzieniach znalazły się również inne osoby wspierające Józewskiego od wielu lat, najpierw w działalności niepodległościowej, później w długoletnim ukrywaniu się przed komunistami: Jan Zbigniew Chomicz, Wacław Drojanowski, Halina Juszczakowska, Michalina Krzyżanowska, Idalia Korsak, Janusz Sipayłło oraz Irena Wojnicz. Proces Józefskiego i sądzonego wraz z nim rodzeństwa Sipayłłów odbył się 14 września 1954 r. przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie^[4].

Józewski, oskarżony o przestępczą i kontrrewolucyjną działalność oraz próbę obalenia ustroju PRL, został skazany na dożywotnie więzienie. W maju 1956 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie na podstawie amnestii zmniejszył mu karę do 12 lat więzienia, a w listopadzie 1956 udzielił rocznej przerwy w odbywaniu kary na leczenie. Po październiku 1956 najpierw zmniejszono Józewskiemu karę do 5 lat, później anulowano wyrok. Nigdy nie ubiegał się o rehabilitację.

W kwietniu 1981 zachorował, przewieziony do szpitala zmarł 23 kwietnia 1981. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 234–5–5,6)^[5].

Sprawa Petlury

Henryk Józewski zaangażował się osobiście w sprawę niedopuszczenia do wydalenia Symona Petlury z Polski, czego żądała strona sowiecka po zakończeniu wojny. Podjął na własną rękę decyzję o ukryciu Petlury (którego bardzo cenił osobiście) do czasu ucichnięcia wrzawy wokół jego osoby. Pierwszym etapem było przewiezienie atamana z Tarnowa do Warszawy i ukrycie go we własnym mieszkaniu w Pałacu Raczyńskich. Po kilku tygodniach Stanisław Stempowski wywiózł Petlurę do majątku Kośmin pod Grójcem. Później przywieziono go z powrotem do Warszawy i ukryto z żoną i córką w mieszkaniu kijowskiego adwokata Włodzimierza Redlicha.
31 grudnia 1923 r. Petlura, po przejęciu władzy w Polsce przez rząd nacjonalistycznej^[6] i programowo antyukraińskiej^[7] endecji (tzw. rząd Chjeno-Piasta), pod naciskiem władz opuścił Warszawę i przez Wiedeń, Budapeszt, Berno oraz Genewę, wiosną 1924 r. przyjechał do Paryża i tu 25 maja 1926 został postrzelony przez Szlomo Szwarzcbarda, prawdopodobnie z inspiracji OGPU, w wyniku czego zmarł.

Malarstwo i prace literackie

Już w Kijowie w latach 1917–1919 zajmował się malarstwem – tworzył akwarele i portrety olejne. Kiedy po zakończeniu działań wojennych w 1921 zamieszkał w Warszawie, wrócił do pracy artystycznej. Henryk Józewski utrzymywał znajomości z wieloma twórcami, m.in. z Marią Dąbrowską (towarzyszką życia Stanisława Stempowskiego – przyjaciela Józewskiego) oraz skamandrytami. Po zwolnieniu z więzienia w listopadzie 1956 zajął się malarstwem. Malował głównie pejzaże i portrety. Od 1958 był członkiem ZPAP. Jego obrazy znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Jest autorem wspomnień, które ukazały się w latach 1981–1982 w „Zeszytach Historycznych” nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu.

Życie prywatne i rodzina

Żonaty od 1919 z Julią z domu Bolewską (1892–1939)^[8], artystką-malarką, łączniczką POW; nie pozostawił potomstwa. W 1923 objął gospodarstwo w Narutowiczach k. Krzemieńca na Wołyniu, które otrzymał w spadku.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 7600 (17 maja 1922)^[9]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 19 lutego 2020)^[10]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (27 listopada 1929)^[11]
• Krzyż Niepodległości z Mieczami (12 marca 1931)^[12]
• Złoty Krzyż Zasługi (13 maja 1933)^[13]
• Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (1934)^[14].

Upamiętnienie

W 2005 biografię Henryka Józewskiego pt. Sketches from a Secret War: A Polish Artist’s Mission to Liberate Soviet Ukraine opublikował amerykański historyk Timothy Snyder^[15], wydaną także w języku polskim pt. Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę w 2008^[16].

W 2014 zrealizowano dokumentalizowany film o życiu i losach Henryka Józewskiego Zaufany Piłsudskiego^[17][18]. W programie Henryk Józewski określił okres powojenny jako odmienny od czasów zaborów (zniewolenia) oraz okresu wojennego. Józewski już w 1942 r. wskazywał na możliwość wrogiej postawy Ukraińców wobec mieszkańców polskiego pochodzenia na Wołyniu, przywołując wcześniejsze prześladowania narodowości żydowskiej oraz brak jakiejkolwiek odpowiedzialności, co mogło zachęcać do podobnych czynów wobec Polaków. Posiadając bogate doświadczenie konspiracyjne już z czasów nauki w gimnazjum, był jedną z osób najdłużej ukrywających się po zakończeniu wojny.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-09-07].
• Henryk Józewski, Zamiast pamiętnika, „Zeszyty Historyczne”, z. 59, 60, 63, Paryż 1982–1983.
• Dariusz Matelski, Ukraińcy i Rusini w Polsce 1918–1935, Poznań 1996.
• Jan Józef Kasprzyk, Józewski Henryk Jan, [w:] Encyklopedia „Białych Plam”, t. 9, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2002, s. 39–43. ISBN 83-88822-36-5.
• Marek Gałęzowski, Henryk Józewski „Olgierd”, „Zeszyty Historyczne”, z. 150, Paryż 2004, s. 97–128. Tam także znajduje się obszerna bibliografia dotycząca Józewskiego.
• Timothy Snyder, Sketches from a Secret War: A Polish Artist’s Mission to Liberate Soviet Ukraine, New Haven: Yale University Press, 2005; wydanie polskie: Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, wyd. Znak, Kraków 2008, ISBN 978-83-240-1033-2.
• Sebastian Szajdak, Polsko-ukraiński sojusz polityczno-wojskowy w 1920 roku, Warszawa 2006, Wyd. Rytm ISBN 83-7399-132-8.
• PiotrP. Mitzner PiotrP., Gabinet cieni, Warszawa: Wyd. Fundacja Zeszytów Literackich, 2007, ISBN 978-83-60046-80-7, OCLC 189424046 .
• MarekM. Gałęzowski MarekM., Przeciw dwóm zaborcom. Polityczna konspiracja piłsudczykowska w kraju w latach 1939–1947, Warszawa: IPN, 2013, ISBN 978-83-7629-440-7, OCLC 852955659 .

Linki zewnętrzne

• Ostatni imperialista Rzeczypospolitej – wywiad z Timothym Snyderem w „Rzeczpospolitej”, 11–12 sierpnia 2007