Historia kolei w Wielkiej Brytanii i Irlandii

Pokazy ulepszonego parowozu „Catch me who Can” R. Trevithicka w Londynie, 1808 r.

Parowóz „Rocket” G. Stephensona z 1829 r., Liverpool & Manchester Rly.

Tor kolei atmosferycznej South Devon Railway I. K. Brunela (1847) wystawiony w Didcot Railway Centre; budowa toru charakterystyczna dla GWR

Royal Border Bridge na rzece Tweed z 1850 r., proj. R. Stephenson (Newcastle & Berwick Rly., potem NER)

Lokomotywa kolei LNWR, ok. 1852 r.

Szerokotorowe parowozy GWR oczekujące na złomowanie po likwidacji ostatniej linii „rozstawu Brunela” 1892 r.

(c) Chris McKenna (Thryduulf), CC BY-SA 4.0

Parowóz Metropolitan Rly. w London Transport Museum w Covent Garden

Hala Midland Rly. z 1885 r. na dworcu Birmingham New Street

Hotel Midland Rly. i siedziba zarządu kolei na dworcu St Pancras w Londynie

Blackpool – jedyna linia tramwajowa, która przetrwała okres powojenny

(c) Andrew Bell, CC BY-SA 3.0

Forth Bridge z 1890 r., proj. Benjamin Baker i John Fowler; pierwszy most stalowy w Brytanii (NBR)

Londyn. Pociąg City & South London Rly. z 1890 r. Ponieważ trasa przebiegała wyłącznie w tunelu, wagony prawie nie miały okien

Ostatnie lata przed wycofaniem parowozów, węzeł St Dunstans koło Bradford (dawna linia GNR)

Klasyczny brytyjski przejazd kolejowo-drogowy – tutaj na dawnej linii GER w hrabstwie Essex

Elektryfikacja trzecią szyną sieci podmiejskiej Southern Rly. Węzeł Clapham Junction w Londynie

Wiadukt w Ripon (Yorks.): po zamkniętych liniach kolejowych pozostały budowle inżynierskie (NER)

Typ 55 Deltic – najbardziej znany spalinowóz BR z l. 60. w National Railway Museum w Yorku

Pociąg elektryczny na West Coast Main Line niedługo po elektryfikacji (dworzec Birmingham New St)

(c) Chris McKenna (Thryduulf), CC BY-SA 4.0

Spalinowy zespół trakcyjny HST albo InterCity 125 w barwach jednego z prywatnych przewoźników

(c) Chris McKenna (Thryduulf), CC BY-SA 4.0

Tyne & Wear Metro: od 2002 r. „lekkie” pociągi tej kolei dzielą tory z pociągami „ciężkimi” na linii do Sunderland

(c) Chris McKenna (Thryduulf), CC BY-SA 4.0

Trzy typy spalinowych zespołów trakcyjnych w hali wiktoriańskiego dworca Liverpool Lime St. Od prawej: typ 156 (Sprinter) wprowadzony na w l. 80.; typ 142 (Pacer) – współczesny poprzedniemu, ale produkt „oszczędności” rządu Thatcher oraz typ 350 (Desiro) z pierwszych lat XXI w. wprowadzony po prywatyzacji

EZT typu 390 Pendolino kolei Virgin Trains i pociąg towarowy na linii WCML w hrabstwie Warwick

(c) Dave Bushell, CC BY-SA 2.0

Eurostar na Channel Tunnel Rail Link

Dublin, jedna z dwóch linii tramwajowych otwartych w 2004 r.

Synteza

W Wielkiej Brytanii, kraju „rewolucji przemysłowej” rozpoczętej już w poł. XVIII (pojawienie się maszyny parowej: 1798), wczesnymi formami kolei przemysłowych posługiwano się na długo przed wynalezieniem parowozu. Nic więc dziwnego, że miała tam miejsce znaczna część pionierskich rozwiązań w dziedzinie kolejnictwa, zwłaszcza w XIX. Pojawia się tam pierwsza kolej konna publicznego użytku (1803), pierwsza kolej konna zabierająca pasażerów (1807), wreszcie pierwsze „travelling engines”, jak pierwotnie określano parowozy, jeżdżące po torach kolei konnych (1804) albo kolei specjalnie dla nich przebudowanych (technologia zębata: 1812). Za początek epoki kolei przyjęło się uważać

• 29 IX 1825 – otwarcie pierwszej kolei (adhezyjnej) Stockton & Darlington Rly., eksploatowanej z intensywnym użyciem parowozów George’a Stephensona (początkowo tylko dla pociągów towarowych).

Sukces kolei Stephensona został szybko potwierdzony otwarciem 15 IX 1830 pierwszej kolei publicznej ruchu osobowo-towarowego trakcji wyłącznie parowej: Liverpool & Manchester Rly. Od tej pory stosowanie parowozów na nowo budowanych liniach kolejowych stało się coraz powszechniejsze, nie tylko w Brytanii, ale również za granicą. Pierwsza kolej parowa w Irlandii pojawiła się w 1834, a w Szkocji – w 1837. Oprócz „travelling engines” próbowano również kolei z maszynami stacjonarnymi i linowym napędem pociągów (1830) oraz, nieco później, napędem atmosferycznym (1843/1844).

Lata trzydzieste to początek budowy sieci kolei dalekobieżnych. W 1838 ukończono już linię kolejową łączącą pionierską Liverpool & Manchester z Birmingham i Londynem (część obecnej magistrali West Coast Main Line), zaś Anglię ze Szkocją kolej połączyła pod koniec l. 40. Intensywność budowy kolei ilustrują 262 projekty zatwierdzone ustawowo przez Parlament w 1846, szczytowym okresie „gorączki kolejowej” („railway mania”). Powstawaniu kolei towarzyszyły wielkie budowle inżynierskie, jak hale peronowe, mosty i tunele, w których budowę zaangażowani byli najwięksi inżynierowie epoki wiktoriańskiej, z Robertem Stephensonem, I. K. Brunelem, a potem J. Fowlerem, W. H. Barlowem i B. Bakerem na czele.

Problem wejścia kolei do struktur wielkich miast zaczął być coraz bardziej palący. Rozwiązywano go przez kosztowne trasy na wiaduktach lub w tunelach, doprowadzające kolej do dworców położonych w centrach miast (np. 1850 – Newcastle, 1854 – Birmingham, 1864-1866 – Londyn, 1886 i 1896 – Glasgow). Wreszcie, w 1863 otwarto pierwszy odcinek Metropolitan Rly. w Londynie – pierwsze metro na świecie.

W odróżnieniu od większości krajów, w Brytanii budową kolei nie zajmowało się państwo, ale niemal wyłącznie prywatni przedsiębiorcy. Dlatego też problem unifikacji technicznej poszczególnych kolei, niezbędnej do stworzenia sieci krajowej, był poważny, chociaż nieco łagodzony faktem, że koleje często korzystały z usług tych samych projektantów oraz że koleje nieraz same dbały o możliwość połączenia się z systemem sąsiada. Państwo reagowało z pewnym opóźnieniem, jak to było z rozstrzygnięciem „wojny rozstawów” („battle of gauges”) wydanym przez komisję parlamentarną na rzecz toru „stephensonowskiego” (1846) albo z szeregiem regulacji technicznych wydawanych przez Board of Trade – urząd regulacji kwestii gospodarczych. Mimo rozbicia sieci na ponad sto kolei, dzięki Railway Clearing House wszędzie można było kupić bilet na dowolną linię lub wysłać towar w dowolne miejsce. Poszczególne koleje mogły sobie robić różne przykrości, jeśli ze sobą konkurowały, ale też systemy tworzyły skomplikowaną strukturę powiązaną eksploatacyjnie, obejmującą wykorzystanie tras innego zarządu, określonych w umowach o tzw. „running powers”.

Pierwsza na świecie trakcja elektryczna na kolejach „ciężkich” pojawiła się na kolejach miejskich: podziemnej (1890, Londyn) i nadziemnej (1893, Liverpool). Elektryfikacja linii podmiejskich sieci krajowej, rozpoczęta na pocz. XX (Liverpool, Newcastle), doprowadziła w latach międzywojennych do zbudowania w południowej Anglii jednego z największych na świecie systemów elektrycznych zasilanych z dołu.

W okolicach I wojny światowej koleje zaczęły odczuwać trudności związane z konkurencją innych środków transportu. Inicjatywę w sprawach kolejowych przejął rząd. W 1923 miała miejsce konsolidacja 123 towarzystw kolejowych w 4 duże zarządy, nadal prywatne („railway grouping”). Reforma nie doprowadziła jednak do polepszenia pozycji ekonomicznej kolei. W 1948 nastąpiło upaństwowienie kolei i utworzenie British Railways. Okres powojenny charakteryzuje modernizacja sieci (m.in. elektryfikacja dwóch głównych magistral łączących Anglię ze Szkocją) oraz masowe redukcje linii, które skróciły sieć Wielkiej Brytanii niemal o połowę (jeszcze większe cięcia nastąpiły w Irlandii). Do osiągnięć doby BR należy zaliczyć wprowadzenie pionierskiego w Europie systemu równo odstępowego szybkich pociągów międzyregionalnych Intercity.

Mimo wysiłków modernizacyjnych w okresie 1945-1982 spadek przewozów pasażerskich postępował nieprzerwanie, choć z niewielką przerwą w l. 50. Tendencja ta skłoniła rząd konserwatywny do podjęcia pionierskiej prywatyzacji sieci (1993), za którą poszły znaczne subsydia państwowe. Prywatyzacja, modernizacja taboru i zwiększenie subsydiów państwowych przyniosły na przełomie XX i XXI znaczny wzrost ruchu pasażerskiego, mimo zaległości w zakresie modernizacji (a nawet utrzymania) infrastruktury i powszechnie złej opinii o pracy kolei. Otwarcie Eurotunelu do Francji (1994), realizacja wizji o stuletnim rodowodzie, do pewnego stopnia otworzyła system kolejowy Europy dla kolei brytyjskich (ale nie odwrotnie, ze względu na różnicę skrajni wagonów) oraz, po długim okresie wahań, doprowadziło do budowy pierwszej linii wysokich prędkości: Channel Tunnel Rail Link (ukończenie przewidywane na 2007).

Początki

• 1765 – James Watt buduje maszynę parową, będącą udoskonaloną wersją konstrukcji wynalezionej przez Thomasa Newcomena (ok. 1698);
• konne koleje przemysłowe istniały w Brytanii od połowy XVIII – np. w Middleton Colliery pod Leeds (Yorkshire, 1758; p. też niżej);
• 1803 – kolej konna Surrey Iron Railway między Wandsworth i Croydon – pierwsza kolej użytku publicznego na świecie (dla przewozu towarów);
• 1804 – Richard Trevithick wypróbowuje swoją lokomotywę na kolei przemysłowej Penn-y-darran kopalń w Merthyr Tydfil w Walii; próby zakończone niepowodzeniem ze względu na słabą wytrzymałość szyn żeliwnych – pierwszy parowóz;
• 1805 – Croydon, Merstham & Godstone Rly. – druga kolej konna publicznego użytku dla ruchu towarowego;
• 1807 – pierwsza konna kolej publiczna, otwarta rok wcześniej, która zabiera pasażerów: Oystermouth Rly. między Swansea i Oystermouth (Walia);
• 1808 – pierwsza kolej konna w Szkocji: Kilmarnock & Troon Rly., kolej przemysłowa łącząca kopalnie z portem; w 1817 jeździ nią jeden z wczesnych parowozów Stephensona;
• 1812 – przebudowa towarowej Middleton Colliery Rly. na tor z parą szyn zębatych pomysłu Johna Blenkinsopa, uruchomienie parowozów Matthew Murraya – pierwsze wykorzystanie parowozów w normalnym ruchu; linia, ze spadkami sięgającymi 6,7%, może być też uznana za pierwszą kolej zębatą;
• 1814 – pierwszy parowóz George’a Stephensona („Blücher”) na linii kopalnianej Killingworth Rly.; potem kolejne prace Stephensona nad udoskonaleniem lokomotyw; jednocześnie otwiera się wiele innych kolei konnych;
• 29 IX 1825 – otwarcie pierwszej kolei (adhezyjnej) Stockton & Darlington Rly. w Hrabstwie Durham, eksploatowanej z intensywnym użyciem parowozów (początkowo tylko dla pociągów towarowych; osobowe ciągnięto końmi); przyjęto rozstaw szyn 4 stopy 8½ cala (1435 mm) – zwany odtąd „stephensonowskim” albo „normalnym”; w dniu otwarcia użyto parowozu G. Stephensona „Locomotion No. 1”; zachowany w Darlington Railway Centre & Museum mieszczącym się w budynku dworca Darlington North Road; w 1863 kolej włączona do sieci North Eastern Rly. (NER);
• 1826 – otwarcie Monkland & Kirkintilloch Rly., pierwszej kolei (konnej) publicznego użytku w Szkocji (okolice Glasgow);
• 6-14 X 1829 – próby w Rainhill na fragmencie budującej się linii Liverpool & Manchester Rly. dla ustalenia dostawcy parowozów; wygrywa „Rocket” G. Stephensona, który otrzymuje nagrodę 500 funtów; w tym czasie Stephenson ma już wielu rywali w budowie lokomotyw – należą do nich m.in.: Timothy Hackworth, firma Foster, Rastrick & Co.
• 1830 – otwarcie Canterbury & Whitstable Rly. (Kent), kolei o napędzie linowym, z odcinkiem adhezyjnym, na którym wykorzystywano parowóz „Invicta” G. Stephensona;
• 15 IX 1830 – otwarcie pierwszej parowej kolei publicznej ruchu osobowo-towarowego: Liverpool & Manchester Rly.; linia jest czynna do dzisiaj jako lokalna łącząca oba miasta;
• ...
• 1834 – pierwsza kolej w Irlandii, łącząca Dublin i Kingstown (późn. Dun Laoighaire), pierwotnie normalnotorowa, przekuta 1857 na rozstaw 5 stóp 3 cali („irlandzki”);
• ...
• 1836 – London & Greenwich Rly., pierwsza kolej w Londynie; wprowadziła standard budowy linii kolejowej w mieście, prowadzonej na ceglanym wiadukcie;
• 1837 – pierwsza kolej używająca wyłącznie trakcji parowej w Szkocji: Paisley & Renfrew Rly. – tor „szkocki” o rozstawie szyn 4 stopy 6 cali (1371 mm). Ponieważ linia była deficytowa, w 1847 zaczęto używać trakcji konnej. Przekuta na tor normalny w 1847 i podłączona do innych kolei, odtąd powróciła do parowozów.
• 1843/1844 – kolej atmosferyczna – otwarcie linii Kingstown – Dalkey Dublin & Kingstown Rly. braci Samuda; trakcję atmosferyczną eksploatowano do 1854.

Budowa sieci

Lata trzydzieste to początek budowy sieci kolei dalekobieżnych. Za pierwszą można uznać Newcastle & Carlisle Rly. (1835). W 1837 ukończono Grand Junction Rly. między Birmingham i Warrington (połączenie z Liverpoolem i Manchesterem), a w 1838 – London & Birmingham Rly. (obie linie stały się w 1846 r. koleją London & North Western Rly. (LNWR)). 1838-1840 – London & Southampton Rly. – potem London & South Western Rly. (LSWR); oba systemy używały toru „normalnego”.

W 1838-1841 otwarcie linii Great Western Rly. między Londynem i Bristolem przez Bath (proj. Isambard Kingdom Brunel; rozstaw szyn 7 stóp – „tor Brunela”) wprowadza najbardziej konkurencyjny wobec Stephensona zestaw rozwiązań technologicznych. Początek „walki rozstawów” na sieci brytyjskiej, w 1846 specjalna komisja parlamentu zadecydowała o przyjęciu toru Stephensonów jako standardowego w państwie. Konwersja linii GWR na tor normalny ukończona została dopiero w 1892. Kolej GWR należała do najlepiej funkcjonujących, jednakże jej ambicje penetracji obszarów leżących poza Anglią Zachodnią (np. Cheshire i West Midlands) w warunkach konkurencji z LNWR i Midland Rly. prowadziły do budowy linii o wydłużonym przebiegu. Stąd nazwę GWR tłumaczono nieraz jako „Great Way Round”...

• 1842 – druga kolej używająca wyłącznie trakcji parowej w Szkocji: Edinburgh & Glasgow Rly.; kolej używała wspomagania linowego na wyjeździe z dworca Glasgow Queen Street (trasa w tunelu).
• 1846 – otwarcie pierwszego połączenia Szkocji i Anglii między Edynburgiem i Berwick; North British Rly. Mosty przez Tweed i przez Tyne umożliwiły bezpośrednią jazdę w 1850. Druga linia między Carlisle i Glasgow/Edynburgiem (przez Carstairs) doszła w 1848 (Caledonian Rly.).
• 1845 – ukończenie pierwszego tunelu transpennińskiego Woodhead Tunnel dla kolei Sheffield, Ashton-under-Lyne & Manchester Rly. wybudowanego przez Charlesa Vignolesa i Josepha Locke’a. Pierwsza kolej górska w Brytanii;
• 1846 – rok „gorączki kolejowej”, w którym Parlament podjął 262 uchwały o budowie kolei (części z nich nigdy nie zbudowano);
• 1850 – ukończenie budowy Great Northern Rly. z Londynu do Doncaster przez Peterborough skraca podróż do północno-wschodniej Anglii (obecnie East Coast Main Line);
• 1850 – ukończenie Britannia Bridge przez Menai Straits projektu R. Stephensona (Chester & Holyhead Rly.) – pierwszego dużego kolejowego mostu z kutego żelaza. Technologia żelazna była nowością – pewniejsze były mosty kamienne lub ceglane, jak otwarty w tym samym roku Royal Border Bridge w Berwick, łączący Anglię ze Szkocją (kolej Newcastle & Berwick Rly.);
• 1859 – otwarcie Royal Albert Bridge pod Saltash (granica Devonu i Kornwalii, kolej GWR) projektu I. K. Brunela; w tym samym roku otwarto ostatni odcinek kolei do Penzance.

W Irlandii w 1845 istniały już trzy koleje, każda na torze innej szerokości: normalnym kolej Dublin & Kingstown, Ulster Rly. – 1880 mm, Dublin & Drogheda Rly. – 1575 mm. Wprowadzenie „toru irlandzkiego” 1600 mm (5 stóp 3 cale) było efektem kosztownego kompromisu, zarządzonego przez Board of Trade: nie używała go żadna z kolei. W 1852 ukończono linię łączącą elementy sieci kolejowej wychodzące z Dublina i Belfastu, umożliwiając połączenie obu części wyspy (późn. magistrala Great Northern Rly.). Z czasem w Irlandii rozwinęły się lokalne systemy wąskotorowe (w tym kolejek do przewozu torfu), zwykle na torze 914 mm. Największym z nich była kolej County Donegal Railways Joint Committee, z liniami o łącznej długości 168 km.

• 1874 – kolej Highland Rly. osiąga północne rubieże Szkocji (Wyck i Thurso);
• 1875 – otwarcie Settle & Carlisle Line kolei Midland – trzecia magistrala do Szkocji;
• 1878 – otwarcie pierwszego Tay Bridge między Fife i Dundee konstrukcji Thomasa Boucha (most uległ katastrofie po siedmiu miesiącach użytkowania). Nowy most powstał w 1887 (W. H. Barlow);
• 1880 – ukończenie linii Nottingham – Londyn – przedostatniej magistrali doprowadzającej ruch do Londynu (Midland Rly.). Ukończony w 1868 hotel na londyńskim dworcu St Pancras stanowił najokazalszy, choć nie pierwszy, przykład powszechnej praktyki budowania firmowych hoteli na większych dworcach kolei brytyjskich;
• 1886 – otwarcie Severn Tunnel – tunelu podwodnego długości 7 km na linii między Londynem i południową Walią (GWR);
• 1898-1899 – ukończenie ostatniej magistrali wiodącej do Londynu, zbudowanej dla kolei Great Central Rly.; mimo że była zbudowana według najlepszych standardów, nie spełniła nigdy oczekiwań. Wobec tego jej pierwotną nazwę, Manchester, Sheffield & Lincolnshire Rly. (MSLR), zaczęto tłumaczyć jako „Money Sunk & Lost”.

Proces amalgamacji mniejszych towarzystw kolejowych w większe towarzyszył rozwojowi sieci kolejowej od początku. Warto zauważyć powstanie kilku zarządów kolejowych, które weszły do grona największych funkcjonujących przed 1923:

• 1844 – powstanie Midland Rly., obsługującej obszary na wschód od LNWR;
• 1854 – powstanie North Eastern Rly. (NER), obsługującej Anglię Północno-Zachodnią;
• 1862 – powstanie Great Eastern Rly. (GER) obsługującej region East Anglia;
• 1899 – powstanie South Eastern & Chatham Rly. (SECR) z połączenia SER i London, Chatham & Dover (LCDR).

Kolej w miastach

Problem wejścia kolei do struktur wielkich miast zaczął być coraz bardziej palący:

• 1848 – Londyn: otwarcie dworca Waterloo i podejścia do niego, prowadzonego na wiadukcie (kolej LSWR);
• 1848-1850 – ukończenie wielkiego mostu żelaznego High Level Bridge oraz linii średnicowej na wiadukcie w śródmieściu Newcastle (Newcastle & Berwick Railway). Inne wielkie projekty konsolidacji węzłów w dużych miastach, z liniami średnicowymi prowadzonymi w tunelach zostały ukończone (w pierwotnych formach) w 1846 w Edynburgu (Edinburgh & Glasgow Rly.) i w 1854 r. w Birmingham (LNWR).
• 1863 – otwarcie pierwszego odcinka Metropolitan Rly. (Met. Rly.) w Londynie (między Bishop’s Road i Farringdon Street), prowadzącego przeważnie w płytkim tunelu. Linia była pomyślana jako spinająca kilku innych kolei sieci krajowej, ale stała się właściwie osobną miejską koleją, pierwszym metrem na świecie. Met wraz z konkurującą Metropolitan District Rly. zamknęły pierścień Inner Circle wokół centralnych dzielnic w 1884, budując wcześniej kilka linii wylotowych.
• 1864-1866 – Londyn: ukończenie nadziemnych podejść i dworców Charing Cross i Cannon Street kolei South Eastern Rly. (SER);
• 1886 – otwarcie Mersey Railway z długim tunelem podwodnym, doprowadzającej kolej do Liverpoolu z półwyspu Wirral – głównie ruch lokalny;
• 1886 – otwarcie Glasgow City & District Rly. – obejmowała podziemną średnicę śródmiejską dla obsługi ruchu lokalnego powiązanego z siecią NBR; analogiczna kolej miejska – Glasgow Central Rly. – powstała w 1896 (powiązana z Caledonian).

W technologii budowy kolei podziemnych dużą rolę odegrały następujące koleje:

• 1870 – Londyn: Tower Subway, przekroczenie Tamizy krótką kolejką trakcji linowej w głębokim tunelu o przekroju okrągłym. Tunel budowany był metodą tarczową (Peter Barlow i James H. Greathead), stanowiącą udoskonalenie technologii opantentowanej przez Marca Brunela i Thomasa Cochrane’a (1818);
• 1896 – otwarcie Glasgow Subway, metra trakcji linowej, prowadzonej w tunelu tubularnym o średnicy 3,35 m;
• 1890 – otwarcie City & South London Rly., pierwszego metra głębokiego trakcji elektrycznej na świecie. Przy budowie trasy Greathead wykorzystał doświadczenia z Tower Subway. Metoda ta stała się wkrótce charakterystyczna dla budowy pozostałych linii głębokiego metra w Londynie, a Greathead został uznany za jej twórcę.

Sieci tramwajowe:

• 1860 – tramwaj konny w Londynie; 1869 w Liverpoolu;
• 1885 – pierwszy tramwaj elektryczny: linia w Blackpool, zasilana z kanału podjezdniowego (1899 – zamiana na zasilanie górne);
• 1893 – tramwaj linowy w Matlock; 1899 pierwsza linia sieci linowej w Edynburgu;
• 1891 – pierwszy tramwaj elektryczny w Leeds; 1895 w Bristolu; 1896 w Hartlepools; 1897 w Dublinie i w Dover; 1898 w Glasgow, Bradford, Halifax, Liverpoolu, Middlesbrough i Kidderminster; 1899 w Sheffield, Hull, Plymouth, Aberdeen, Blackburn i w Dudley; 1901 w Londynie (w śródmieściu zasilanie dolne); 1922 w Edynburgu; większość sieci brytyjskich powstała w 1. dekadzie XX;
• 1909-1918 – eksploatacja tramwajów o zmiennym rozstawie kół dla połączenia Leeds (tor normalny) i Bradford (tor 1219 mm).

Technologia kolejowa i obsługa publiczności

• 1835 – Joseph Locke wprowadza szynę dwugłówkową, pozwalającą na zwiększenie ciężaru taboru. Szyna szerokostopowa Ch. Vignolesa długo nie była stosowana na kolejach brytyjskich – zrobiła natomiast karierę w Europie i krajach zamorskich;
• 1839 – między Paddington i West Drayton GWR otwiera pierwszą linię telegraficzną według pomysłu J. F. Cooke’a i C. Wheatstone’a; późniejsza rozbudowa sieci była prywatną inwestycją firmy Cooke’a;
• 1841 – Thomas Cook rozpoczyna działalność jako organizator turystyki kolejowej (pierwszy pociąg wycieczkowy złożony z odkrytych wagonów zabiera publiczność na trasę Leicester – Loughborough);
• 1843 – pierwsze zblokowanie semaforów dla zabezpieczenia nastawczego („interlocking”; jeszcze bez powiązania zwrotnic) na zjeździe na odgałęzienie prowadzące do dworca Bricklayer’s Arms w Londynie; 1856 na tym dworcu wprowadzono zblokowanie zwrotnic i semaforów (Sarby; udoskonalone 1860 przez Chambersa); SER i London & Croydon Rly.;
• 1844 – „Ustawa o kolejach” premiera Gladstone’a obliguje każdy zarząd do wprowadzenia przynajmniej jednej pary pociągów z wagonami 3 klasy o taryfie dostępnej dla robotników (pens za milę, pens stanowił 1/240 funta); kiedy w II poł. wieku kasowano jedną z klas, musiano skasować 2. – aż do 1956 na kolejach była potem tylko 1 i 3 klasa wagonów;
• lata 40. XIX – utworzenie HM Railway Inspectorate przez Board of Trade, instytucji zajmującej się nadzorem nad nowo powstającymi liniami kolejowymi oraz dochodzeniem powypadkowym; HMRI dbało o poziom bezpieczeństwa na kolejach w interesie podróżującej publiczności;
• 1852 – kolej GWR jako pierwsza przyjmuje ujednolicony czas na całej sieci dzięki założeniu linii telegraficznych wzdłuż jej głównych linii (pełne ujednolicenie czasu na kolejach nastąpiło dopiero w 1880, kiedy przyjęto czas GMT);
• 1856 – John Saxby patentuje system mechanicznego powiązania semaforów i rozjazdów, który uniemożliwia ustawienie sygnału „wolna droga”, jeśli nie ustawiono wcześniej wszystkich rozjazdów na drodze przebiegu pociągu („interloking”);
• 1857 – Robert Forester Mushet produkuje pierwsze szyny stalowe, odznaczające się większą trwałością od stosowanych wcześniej żelaznych;
• 1855 – początki standaryzacji kolei: Railway Clearing House wprowadza zalecenia dotyczące budowy wagonów towarowych;
• 1855 – pierwszy pociąg pocztowy na świecie: na GWR między Londynem i Bristolem; GNR i NBR wprowadzają pociągi pocztowe dopiero w 1885;
• 1869 – pierwsze dwupoziomowe rozgałęzienie linii kolejowej na świecie (wiaduktem, tzw. flying junction): Birdswood Junction kolei LNWR;
• 1873 – rozpoczęcie edycji rozkładów przez firmę Thomas Cook;
• 1877 – GWR wprowadza wagony sypialne 1 klasy;
• 1879 – GNR wprowadza wagony restauracyjne;
• 1889 – „Ustawa o regulacji kolei” obliguje zarządy do wprowadzenia systemu blokowego, automatycznych hamulców w pociągach pasażerskich i „interlokingu”;
• 1892 – wprowadzenie wagonów korytarzowych w pierwszych składach dalekich relacji kolei GWR (rok później także na LNWR) umożliwiło eliminację z niektórych pociągów wagonów z indywidualnymi drzwiami do każdego przedziału;
• 1895 – Swindon przestaje być przymusowym 10-minutowym postojem dla wszystkich pociągów GWR, co było klauzulą umowy między zarządem kolei a najemcą dworcowego bufetu. Klauzula była przedmiotem długotrwałego sporu od czasu wprowadzenia wagonów restauracyjnych;
• 1904 – uruchomienie blokady automatycznej między Andover i Grateley (LSWR);
• 1908 – uruchomienie pierwszego pociągu w całości złożonego z luksusowych wagonów Pullmana: między Londynem i Brighton; kolej London, Brighton & South Coast Rly. (LBSCR);
• ok. 1912 – GWR zaczyna wprowadzanie systemu ATC (Automatic Train Control), mającego uniemożliwić przejechanie sygnału „stój”;
• 1913 – wprowadzenie bezpośredniego pociągu relacji Londyn – Paryż, z wagonami transportowanymi promem; czas trwania podróży: 7 godzin.

Koleje brytyjskie doby parowej należały do najszybszych na świecie. W 1888 najszybsze rozkładowe połączenie pokonywało linią East Coast Main Line dystans Londyn – Edynburg (pociąg kolei GNR, 628 km) w 7 h 27 min, co dawało średnią prędkość 84 km/h. W latach 30. XX ekspresy GWR przejeżdżały 171 km między Londynem i Bath w 102 min (średnio 100,7 km/h).

Wczesne koleje elektryczne

Koleje elektryczne pojawiły się najpierw jako osobne, nowo budowane linie (wszystkie zasilane z dołu):

• 1883 – otwarcie Volk’s Electric Rly. w Brighton oraz Giant’s Causeway Rly. w Ulsterze;
• 1885 – Blackpool: otwarcie tramwajów elektrycznych zasilanych z kanału podjezdniowego;
• 1890 – otwarcie City & South London Rly., pierwszego metra głębokiego trakcji elektrycznej na świecie;
• 1891 – Leeds: pierwsze tramwaje elektryczne z zasilaniem górnym; 1892 w Bradford;
• 1893 – otwarcie Liverpool Overhead Rly., pierwszego nadziemnego metra elektrycznego na świecie;
• 1900 – Londyn: otwarcie pierwszego odcinka podziemnej Central London Rly. – pierwsza linia metra głębokiego typowego profilu stosowanego na sieci Tubes (średnica 3,56 m, większa niż na City & South London), zbudowana metodą tarczy Greatheada.

Początek XX w. przyniósł pierwsze elektryfikacje kolei parowych (także przeważnie z trzeciej szyny):

• 1903 – Mersey Railway; 1905 – Inner Circle w Londynie ze względu na fatalne warunki panujące w zadymionych tunelach. Średnice w Glasgow używały jednak parowozów aż do 1966;
• 1904 – system podmiejski Newcastle (NER), Liverpoolu (Lancashire & Yorkshire Rly.);
• 1909 – początek elektryfikacji górnej sieci podmiejskiej LBSCR (prąd zmienny); konwersja na trzecią szynę do 1929.

Okres międzywojenny

W okolicach I wojny światowej koleje zaczęły odczuwać trudności związane z konkurencją tramwajów, autobusów, a także samochodów oraz ze wzrostem kosztów eksloatacyjnych, na które przestał nakładać się wzrost liczby pasażerów.

• 1919 – utworzenie Ministerstwa Transportu, które przejęło zadania Board of Trade i HM Railway Inspectorate; początek wdrażania krajowej polityki wobec kolei;
• 1923 – Railway Grouping: utworzenie czterech wielkich zarządów kolejowych, do których weszło 123 towarzystw prywatnych. Były to:
  • London, Midland & Scottish Rly. (LMSR) przede wszystkim obejmująca dawne koleje LNWR (z Lancashire & Yorkshire Rly.), Midland Rly., Caledonian Rly., Highland Rly.;
  • London & North Eastern Rly. (LNER), obejmująca dawne GNR, NER, NBR, GCR, GER;
  • Great Western Rly. (GWR), obejmująca głównie dawną GWR;
  • Southern Rly. (SR), obejmująca dawne SECR, LBSCR, LSWR.

Poza reformą pozostało kilka mniejszych kolei. Reforma nie była nacjonalizacją kolei – pozostały one prywatne. Nie doprowadziła ona do polepszenia pozycji ekonomicznej kolei.

• 1925 – Republika Irlandzka: amalgamacja wszystkich kolei w państwie i utworzenie kolei Great Southern Railways;
• 1928 – uruchomienie pierwszych pociągów złożonych w całości z wagonów konstrukcji stalowej (ekspresy Queen of Scots Londyn – Edynburg kolei LNER);
• 1928 – wprowadzenie wagonów sypialnych 3 klasy;
• 1931 – druga elektryfikacja siecią górną, a pierwsza prądem stałym =1500 V (Manchester, South Junction & Altrincham);
• 1931 – pierwsze użycie trakcji spalinowej (County Donegal Rlys. w Irlandii);
• 1933 – elektryfikacja pierwszej linii dalekobieżnej: Londyn – Brighton, technologia trzeciej szyny. Proces elektryfikacji sieci kolei SR w południowej Anglii doprowadził do powstania największego na świecie podmiejskiego systemu elektrycznego: 1967 – do Bournemouth;
• 1938 – lokomotywa „Mallard” typu A4 Pacific kolei LNER bije rekord prędkości parowozu 126 mil na godz. (ok. 201 km/h).

Upaństwowienie i reprywatyzacja

• 1948 – upaństwowienie kolei w Zjednoczonym Królestwie (włącznie z mniejszymi, prywatnymi dotąd liniami), utworzenie British Railways (od 1965 British Rail), regulacja systemu autobusowego; w Irlandii Północnej przejęcie kolei przez Ulster Transport Authority (UTA), 1968 – utworzenie Northern Ireland Railways (NIR);
• 1949 – elektryfikacja górna części podlondyńskiej dawnej linii GER (Londyn – Shenfield), =1500 V; 1952 – elektryfikacja linii transpennińskiej przez nowy Woodhead Tunnel;
• 1950 – upaństwowienie kolei w Rep. Irlandzkiej: kolej stała się elementem sieci państwowego transportu Córas Iompair Éireann (CIÉ) (od 1987 zwanym Iarnród Éireann (IÉ)); 1953 – upaństwowienie linii Dublin – Belfast kolei Great Northern Railway (Ireland); 1958 – przejęcie południowego odcinka linii przez CIÉ, północnego przez UTA;
• 1957 – wprowadzenie pierwszych spalinowych zespołów trakcyjnych (Londyn – Hastings);
• 1958 – otwarcie pierwszego dworca zintegrowanego z portem lotniczym: Gatwick Airport pod Londynem;
• 1959 – pierwsza elektryfikacja nowego systemu: zasilanie prądem zmiennym 25 kV 50 Hz: odcinek Colchester – Walton;
• 1960 – Bicester na dawnej GWR: ostatnia planowa slip-coach operation – odczepianie wagonów w czasie biegu pociągu;
• 1960 – elektryfikacja podmiejskiego systemu Glasgow;
• III 1961 – ostatnie wydanie Bradshaw Railway Guide – comiesięcznego rozkładu jazdy wszystkich kolei (do dzisiaj dwa tego rodzaju miesięczniki wydaje się w Japonii);
• 1963 – publikacja pierwszego „Raportu Beechinga” o restrukturyzacji sieci kolejowej (tzw. Beeching Axe); początek okresu masowych redukcji sieci kolejowej i modernizacji głównych linii. System, liczący w 1923 ok. 33 tys. km, został stopniowo zredukowany do 18 tys. km w 1974;
• 1968 – ostatni regularny kurs parowozu na sieci BR;
• 1968 – pierwszy poduszkowiec BR między Dover i Boulogne;
• 1968 – otwarcie nowego dworca London Euston; wyburzenie starego, pochodzącego z l. 30. i 40. XIX w. stało się symbolem arogancji wobec dziedzictwa historycznego kolei i początkiem ruchu jego ochrony;
• koniec lat 60. – wprowadzenie sieci szybkich połączeń Inter-City, bazującą na rozkładzie równoodstępowym; od 1971 wagony klimatyzowane; taryfa brytyjskich IC nie zawierała specjalnych dopłat; upowszechnienie IC przyniosło wycofanie prestiżowych pociągów Pullmana (pozostały one tylko w nazwach wybranych kursów).

Pierwsze dwie dekady powojenne przyniosły też zamknięcie sieci tramwajowych; zachowała się tylko jedna linia w Blackpool.

• 1973 – pierwsze jazdy eksperymentalne pociągu APT o wychylnym pudle; opracowanie tej technologii zabrało więcej czasu niż się spodziewano i zakończyło się wycofaniem rządowych funduszy za premierostwa Thatcher;
• 1974 – ukończenie elektryfikacji West Coast Main Line;
• 1975 – początek produkcji zespołów spalinowych typu InterCity 125, inaczej High Speed Train (HST) z dwiema głowicami motorowymi;
• 1976 – otwarcie przebudowanego układu linii regionalnych w śródmieściu Liverpoolu; powstanie podziemnej pętlicy dawnej Mersey Rly. i podziemnej linii średnicowej;
• 1977 – trzecia na świecie po Gatwick i Cleveland (USA) integracja kolei z lotniskiem: przedłużenie linii metra londyńskiego do portu lotniczego Heathrow; od 1998 także linia kolei sieci krajowej; kolejne węzły integracyjne powstały w Stansted, Manchester Airport, Newcastle, London City Airport;
• 1979 – Glasgow: po trzynastu latach nieużywania otwarcie zelektryfikowanej średnicy dawnej Glasgow Central Rly. jako Argyle Line regionalnej sieci elektrycznej;
• 1981 – otwarcie Tyne & Wear Metro w aglomeracji Newcastle;
• 1984 – otwarcie elektrycznej linii miejsko-regionalnej DART w Dublinie;
• 1990 – ukończenie elektryfikacji (i modernizacji znacznej części) East Coast Main Line, wprowadzenie pociągów InterCity 225 z głowicą motorową i wagonem sterowniczym;
• 1991 – otwarcie przebudowanego dworca London Liverpool Street, którego realizacja była wynikiem kompromisu między zwolennikami ochrony dziedzictwa kolei i presją inwestycji komercyjnych (częściowa nadbudowa, renowacja i rozbudowa hali w formach historycznych);
• 1992 – otwarcie sieci tramwajów w Manchester, używających dawnych linii kolejowych; potem przywrócenie tramwajów m.in. w Sheffield, Croydon i Nottingham; inne duże projekty sieci tramwajowych nie doczekały się realizacji ze względu na odmowę finansowania przez rząd.

Mimo wysiłków modernizacyjnych w okresie 1945-1982 spadek przewozów pasażerskim postępował nieprzerwanie, choć z niewielką przerwą w l. 50. Ultraliberalny rząd M. Thatcher opowiedział się za prywatyzacją kolei, przeprowadzoną już przez jej następcę.

• 1993 – początek prywatyzacji kolei sieci krajowej Wielkiej Brytanii na mocy „Ustawy o kolejach”; BR została rozparcelowana na ponad sto przedsiębiorstw, w tym 25 grup połączeń, których operatorzy, tzw. Train Operating Companies (TOC), są okresowo wyłaniani w drodze przetargów; zarządcą infrastruktury stał się Railtrack, poddany giełdowej prywatyzacji. Całość sieci krajowej określana jest odtąd nazwą National Rail. Prywatyzacja, modernizacja i zwiększenie subsydiów państwowych przyniosły znaczny wzrost ruchu pasażerskiego;
• 1994 – otwarcie Eurotunelu do Francji;
• 2001 – wskutek udowodnienia niegospodarności i zaniedbań, rząd wykupił Railtrack (wycofując się tym samym z prywatyzacji infrastruktury) i stworzył w jego miejsce Network Rail;
• 2001 – początek wprowadzania przez kolej Virgin Trains EZT typu 390 z wychylnym pudłem, przeznaczonych na linię WCML (zaprojektowane dla prędkości 225 km/h, jeżdżą do 200 km/h ze względu na niepełną modernizację linii);
• 2003 – otwarcie pierwszego etapu Channel Tunnel Rail Link (CTRL) między angielskim wylotem tunelu a Fawkham Junction; linia do Londynu i rozbudowany dworzec St Pancras mają być otwarte w 2007;
• 2004 – otwarcie dwóch (niepowiązanych ze sobą) linii tramwajowych w Dublinie;
• 2007 – ostatnie wydanie książkowe krajowego rozkładu jazdy National Rail;
• 2007 – otwarcie drugiego etapu linii CTRL, z tunelowym podejściem do przebudowanego dworca London St Pancras.

Ważniejsi producenci taboru

Cechą szczególną kolei brytyjskich była dominacja taboru własnej produkcji największych zarządów kolejowych:

• kolej LNWR, warsztaty w Crewe; otwarte 1843;
• kolej GWR, warsztaty w Swindon; produkcja od 1846; znane z wysokiej jakości;
• kolej Midland Rly., warsztaty w Derby – od 1851;
• kolej Lancashire & Yorkshire Rly., warsztaty w Horwich – od 1889 do 1930 i 1946-1956;
• kolej NER, warsztaty w Doncaster („The Plant”) i warsztaty w Darlington;
• kolej NBR, warsztaty Cowlairs (Glasgow);
• kolej LSWR, warsztaty Nine Elms (Londyn), od 1910 Eastleigh;
• kolej LBSCR, warsztaty w Brighton;
• kolej SER, warsztaty w Ashford;
• kolej Caledonian Rly., warsztaty St Rollox (Glasgow).

Poza nimi było ok. trzydziestu przedsiębiorstw prywatnych nie związanych z zarządami kolejowymi:

• North British Locomotive Co., powstała 1903 z połączenia trzech firm z Glasgow: Neilson, Reid (zakład Hyde Park), Sharp, Stuart (Atlas) – obie na przedmieściu Springburn oraz Dübs (Queens Park w Polmadie);
• Vulcan Foundry, Newton-le-Willows; dawniej Charles Tayleur & Co. z 1833; wywodząca się także od firmy R. Stephensona;
• Beyer Peacock & Co., Gorton Foundry w Manczesterze, od 1855;
• Hunslet w Leeds; specjalizacja w parowozach przemysłowych;
• Robert Stephenson & Co. (Darlington), zał. 1837; od 1937 Robert Stephenson and Hawthorns Ltd. (przejęcie wydziału budowy parowozów firmy Hawthorn & Leslie w Newcastle); od 1955 w składzie English Electric.

Przedsiębiorstwa te zajmowały się w znacznej mierze produkcją na eksport.

• United Electric Car Co. (Preston) – tramwaje; po 1918 w składzie English Electric (lokomotywy elektryczne i spalinowe);
• British Rail Engineering Limited (BREL), od 1960, fabryki w Crewe, Yorku i Derby; obecnie działa tylko ostatnia – jako zakład firmy Bombardier;
• Metropolitan Cammell Carriage and Wagon (Birmingham) – od 1920; wagony i jednostki trakcyjne; od 1989 Alsthom, fabryka zamkn. 2005;
• Metropolitan-Vickers – spalinowozy;
• Brush Traction (Loughborough), od 1889; pierw. Hughes & Co. (parowozy i wagony), Falcon Rly. Plant Works.

Wybrane źródła

• Gordon Biddle, O. S. Nock et al.: The Railway Heritage of Britain. 150 Years of Railway Architecture and Engineering, Michael Joseph London 1983
• Gordon Biddle: The Railway Surveyors. The Story of Railway Property Management 1800-1990, Ian Allan, BR Property Board London 1990
• British Railways Pre-Grouping Atlas and Gazeteer, 5th Ed., Ian Allan Hersham 2004
• Frank Ferneyhough: The History of Railways in Britain, Osprey Publ. Ltd. St. Albans 1975
• Jack Simmons: The Railways of Britain. A Journey through History, Macmillan London 1986
• Patrick Whitehouse, David St John Thomas: A Passion for Steam, David & Charles Newton Abbot 1989

Zobacz też

• Linie kolejowe Kornwalii

Linki zewnętrzne

• Witryna Mike’s Railway History. Railways as they were in the years until 1935 (en) zawiera wiele artykułów na tematy związane z kolejami Wielkiej Brytanii i Irlandii, m.in.:
• The Atmospheric Railway
• Ireland’s Railway Systems
• The Severn Tunnel
• Speed Trains of Britain