Horyniec-Zdrój

Horyniec-Zdrój

wieś
Pałac Ponińskich, obecnie sanatorium Bajka
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	lubaczowski
Gmina	Horyniec-Zdrój
Liczba ludności (2020)	2454[1]
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-620[2]
Tablice rejestracyjne	RLU
SIMC	0602816[3]
Położenie na mapie gminy Horyniec-Zdrój Horyniec-Zdrój
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Horyniec-Zdrój
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Horyniec-Zdrój
Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego Horyniec-Zdrój
50°11′26″N 23°21′43″E/50,190556 23,361944

Horyniec-Zdrój (do 6 lutego 1998 Horyniec^[4]) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Horyniec-Zdrój^[3][5]. Leży na pograniczu Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Roztocza Wschodniego. W XVIII-XIX w. miasteczko.

Od 1976 r. Horyniec-Zdrój posiada status miejscowości uzdrowiskowej o nielicznym w Polsce typie uzdrowiska nizinnego.

Jest siedzibą gminy Horyniec-Zdrój (do końca 2001 pod nazwą gmina Horyniec).

Historia

Pierwotna nazwa Horyńca to „Oryńce”, informację taką możemy znaleźć w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego”. Trudno określić skąd taka nazwa pochodzi. Najstarsza wzmianka o Horyńcu pojawiła się w 1444 r., kiedy to książę mazowiecki i bełski Władysław darował osadę szlachcicowi Piotrowi Pieczykurowi z Wilcz. Później Horyniec należał do Lutosławskich i krótko do Gorelowskich.

Tradycja głosi, że w XVII w. osada należała przez pewien czas też do Sobieskich, a król Jan III bywał tu na polowaniach w swoim zameczku myśliwskim. Źródła potwierdzają, że w 1672 r. w okolicy pobił Tatarów.

Od lat 40. XVII w. przez ponad 100 lat Horyniec należał do możnej rodziny podolskiej, Telefusów herbu Łabędź^[6]. Kolejno do Andrzeja Telefusa^[7], stolnika podolskiego, uczestnika wojen moskiewskich, a następnie do jego wnuka Piotra Felicjana, podczaszego halickiego i rotmistrza chorągwi pancernej, który zbudował tu murowany dwór i drewnianą cerkiew. Następnie od 1706 r. Horyniec należał do jednego z synów Piotra Felicjana, Stanisława Piotra Telefusa, stolnika i chorążego podolskiego oraz rotmistrza chorągwi pancernej, a po jego śmierci w 1747 r. z kolei do jego syna Józefa z Kumanowa na Horyńcu i Piasecznej Dunin Telefusa, chorążyca województwa podolskiego, jak się pisał. Tenże Józef Telefus 1 lipca 1748 r. na mocy przywilejów królewskich fundował na swych dobrach horynieckich miasto. Z tej okazji nadał określone w akcie fundacyjnym prawa dla mieszczan w Horyńcu^[8]. Józef Telefus zmarł ok. 1754 r. Miasto zostało sprzedane przez Telefusów ok. 1755 r. Mikołajowi Maciejowi Stadnickiemu^[9][10] herbu Szreniawa bez krzyża, kasztelanowi kamienieckiemu. Po jego bezpotomnej śmierci w 1768 r. dobra horynieckie odziedziczył jego brat Franciszek Ksawery^[11], podczaszy latyczowski oraz chorąży czerwonogrodzki i podolski, a następnie jego syn Ignacy, ożeniony z Zofią z Poletyłów h. Trzywdar, podczaszanką podlaską, która po rozwodzie wniosła Horyniec swemu drugiemu mężowi, Aleksandrowi ks. Ponińskiemu h. Łodzia^[12]. Małżeństwo to ufundowało tu w 1818 r. klasycystyczną cerkiew. Szereg publikacji podaje błędną datę zakupu Horyńca przez Mikołaja Stadnickiego od rodziny Telefusów, datując go bezpodstawnie na lata 1706-1717, jeszcze przed jego urodzeniem^[13].

Za sprawą Ponińskich Horyniec stał się uzdrowiskiem i znanym ośrodkiem kultury. Np. książę Leander Piotr Poniński, doprowadził do lokalizacji cmentarza (1852), budowy teatru (1843) i zapoczątkował powstanie Biblioteki Horynieckiej^[14], która za sprawą jego następców przede wszystkim Aleksandra Ponińskiego stała się jedną z największych bibliotek na terenie Galicji^[15]. Po Ponińskich Horyniec odziedziczyła rodzina Karłowskich.

• 

  Park koło pałacu Ponińskich
• 

  Deptak
• 

  Pensjonat Hagi

Duże straty Horyniec poniósł po I wojnie światowej z powodu walk polsko-ukraińskich. W dwudziestoleciu międzywojennym podniósł się z upadku; w 1938 r. liczba mieszkańców wyniosła ok. 2 tys., w tym 1100 Polaków, 700 Ukraińców i 200 Żydów z ok. 25 rodzin, kontrolujących życie gospodarcze miejscowości (to oni posiadali praktycznie wszystkie wille dla kuracjuszy, byli przedsiębiorcami, rzemieślnikami, handlarzami i lekarzami). We wrześniu 1939 r. w okolicy Horyńca walczyła 21 dywizja piechoty gen. Józefa Kustronia. Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. Horyniec znajdował się na terenie ZSRR, w wyniku zbrojnej agresji ZSRR na Polskę. W okolicy powstało wtedy wiele umocnień tzw. Linii Mołotowa. W 1941 roku zajęty przez III Rzeszę. Po zakończeniu II wojny światowej Horyniec był miejscem schronienia dla wielu mieszkańców okolicznych wsi, nękanych przez UPA, z tego też powodu stał się celem jej ataków.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa przemyskiego.

Uzdrowisko

Lecznicze właściwości tutejszych źródeł siarczkowych znane były od dawna. Miała tu bywać w celach zdrowotnych Marysieńka Sobieska, a nawet sam król Sobieski. Udokumentowane początki uzdrowiska to jednak dopiero w 1888 r., kiedy to Aleksander Poniński urządził pierwszy, prymitywny zakład kąpielowy. Wykorzystywana była woda z dwóch źródeł: z jednego do kąpieli, z drugiego do picia. Kąpiele odbywały się w prostym drewnianym budynku, w którym urządzono trzy kabiny z trzema wannami każda. Kuracjusze (w sezonie nawet 300 osób) mieszkali w karczmie, w klasztorze, w oficynie dworskiej lub u okolicznych gospodarzy. W 1919 Mieczysław Orłowicz pisał w „Ilustrowanym Przewodniku po Galicyi”: Mały, prymitywnie urządzony, prawie wyłącznie przez Żydów frekwentowany zakład kąpielowy siarczany o kilku łazienkach. Wspominał natomiast o dużym zakładzie kąpielowym w pobliskim Niemirowie. W 1923 nowy właściciel, Stanisław Karłowski ponownie uruchomił uzdrowisko. Nowy zakład kąpielowy powstał w kompleksie posiadłości dworskiej. W miejscu, gdzie biły lecznicze źródła, powstał park zdrojowy. W latach 30. XX w. było tu już 16 pensjonatów oferujących 500 miejsc. Zdecydowaną większość kuracjuszy stanowili Żydzi, korzystający z miejscowych sklepów koszernych, domów wypoczynkowych i synagogi, znajdującej się „w parterowym drewnianym budynku, krytym blachą, oszalowanym i pomalowanym na niebiesko”, „ze strzelistą wieżyczką od strony wschodniej” oraz przyklejoną doń izbą lekcyjną^[16].

Wszystkie urządzenia kąpielowe i większość pensjonatów zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Zakład kąpielowy spłonął, domy wypoczynkowe zaprzestały działalności, a z teatru pozostały ruiny. Od 1948 rozpoczęły się niezorganizowane zabiegi w domowych warunkach. Próby odtworzenia uzdrowiska nastąpiły w 1957. W 1962 wybudowano z inicjatywy Centrali Rolniczych Spółdzielni mały zakład przyrodoleczniczy. W 1969 powstało w adaptowanym pałacu Ponińskich sanatorium „Metalowiec”, (obecnie po sprywatyzowaniu pod nazwą „Bajka”). W 1973 zakład przyrodoleczniczy został przejęty przez P.P. „Uzdrowiska Polskie”. W 1976 Horyniec uzyskał status uzdrowiska. W 1971 rozpoczęto budowę nowego centrum uzdrowiskowego. Ulokowano je w północnej części wsi w pobliżu wielkiego kompleksu leśnego. W 1977 oddano do użytku pierwsze sanatorium „Rolnik”. W latach 1988-98 ukończono budowę Domu Zdrojowego z zakładem przyrodoleczniczym (z gabinetami zabiegowymi, basenem leczniczym, salą gimnastyczną, pijalnią wód i kuchnią borowinową) oraz hotelem. W 1994 na bazie sanatorium „Rolnik” powstało „Centrum Rehabilitacji Rolników” (CRR). W 2006 obok (CRR) otwarto krytą pływalnię „Wodny Świat”.

• 

  Park Zdrojowy: Pijalnia wód mineralnych i kawiarnia
• 

  Park Zdrojowy: Aleja główna
• 

  Park Zdrojowy: Amfiteatr

W latach 2013–2015 przeprowadzono rewitalizację Parku Zdrojowego przywracając mu wartość przyrodniczą i estetyczną w nawiązaniu do tendencji panujących w XIX i XX w. w nowoczesnym układzie architektonicznym^[17][18].

Zabytki

• Pałac Ponińskich powstał w miejscu starego dworu Telefusów z XVII w. Kolejni właściciele zmieniali przez wieki jego wygląd; obecną formę otrzymał podczas gruntownej przebudowy przez Ponińskich w latach 1905–1912. Piętrowy pałac kryty dachem dwuspadowym z lukarnami. Od frontu ryzalit zwieńczony frontonem. Główne wejście pod balkonem, z kamienną balustradą, wspartym czterema kolumnami doryckimi. Po prawej stronie prostopadłe skrzydło wysunięte przed lico pałacu z dobudówką. Po II wojnie światowej dobudowano mu piętro od północy, mieścił się tu PGR, od 1969 sanatorium „Metalowiec” (obecnie„Bajka”).
• Teatr dworski – budynek późnoklasycystyczny, wzniesiony w latach 1843–1846 przez Leandra Piotra Ponińskiego na życzenie syna, Ludwika Nikodema – miłośnika teatru. Grały w nim zespoły m.in. z Wiednia i Lwowa. Po zniszczeniach I wojny światowej odbudowany w 1935 r. Ponownie zniszczony w 1946 r. przez UPA i odbudowany dopiero w 1973 r. Obecnie mieści się tu Gminny Ośrodek Kultury oraz ośrodek informacji turystycznej.

• 

  Kościół i klasztor franciszkanów
• 

  Teatr dworski w zespole pałacowym
• 

  Kościół zdrojowy, dawna cerkiew

• Kościół Zdrojowy – zbudowany został w 1818 r. jako kaplica dworska, potem służył do końca II wojny światowej jako cerkiew greckokatolicka. W 1947 r. przejęta przez Kościół rzymskokatolicki. W 1984 r. została znacznie rozbudowana i zamieniona na kościół pw. bł. Jakuba Strzemię. Pierwotna, klasycystyczna kaplica z czterokolumnowym portykiem, tympanonem i herbem fundatorów – Ksawerego, Piotra i Kaspra Stadnickich – nad drzwiami stanowi obecnie front kościoła. Przy wejściu na teren kościelny znajduje się trójłukowa dzwonnica; zachował się też jeden krzyż bruśnieński z dawnego przy cerkiewnego cmentarza grzebalnego.
• Cmentarz parafialny z mauzoleum Ponińskich i XIX-wiecznymi nagrobkami bruśnieńskimi
• Pomnik Wolności dłuta Grzegorza Kuźniewicza, poświęcony żołnierzom poległym w latach 1918–1919 w wojnie polsko-ukraińskiej
• Kościół i klasztor franciszkanów – zespół o charakterze obronnym (grube na 2,5 m ściany, mur obronny i fosa) z XVIII w. Budowę rozpoczął w 1703 r. Piotr Felicjan Telefus, ukończył w 1759 r. Mikołaj Stadnicki. Barokowy kościół jest budowlą jednonawową, z węższym prezbiterium i sklepieniem kolebkowym z lunetami. W ołtarzy głównym pokryta złotem rokokowa rzeźba patronki kościoła – Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. Na łuku tęczy oryginalne freski z czasów budowy kościoła.

• 

  Młyn kamienny z okresu PRLu
• 

  Pomnik Wolności z 1928 i obelisk poległych w walkach z UPA w 1946
• 

  Kaplica cmentarna-mauzoleum Ponińskich

Religia

Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

Turystyka

Horyniec-Zdrój znajduje się na początku (lub końcu – zależnie skąd zaczniemy wędrować) zielonego szlaku turystycznego Szlaku im. św. Brata Alberta poprzez Werchratę do Narola, związanego z działalnością i życiem św. Brata Alberta Chmielowskiego i bł. Bernardyny Marii Jabłońskiej, urodzonej w Pizunach koło Narola^{[19][20][21][22]}.

Urodzeni w Horyńcu

• Mariusz Leszczyński (1957) – biskup pomocniczy zamojsko-lubaczowski
• Mieczysław Zaleski (1865) – tytularny marszałek polny porucznik cesarskiej i królewskiej Armii

Zobacz też

• Nazwy miejscowości z członem Zdrój

Przypisy

Bibliografia

• Dr. M. Orłowicz – Ilustrowany przewodnik po Galicyi, wyd. Książnica Polska, Lwów, 1919
• P.Wład M.Wiśniewski – Roztocze Wschodnie, Wyd. Nauk. Turyst. i Eduk., Mielec 2004
• Marek Jawor – Uzdrowisko Horyniec Zdrój i okolice, wyd. U.G. Horyniec Zdrój, 2005
• Tablice informacyjne ustawione przez gospodarzy terenu przy obiektach zabytkowych

Linki zewnętrzne

• Horyniec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 160 .
• Oficjalna strona gminy Horyniec-Zdrój
• Jerzy Adam Mrozowicki: Rodzina Telefusów herbu Łabędź
• Strona informacyjna, aktualności z życia Horyńca-Zdroju
• Atrakcje historyczne i turystyczne z terenu Horyńca-Zdroju i okolic
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona
• Stowarzyszenie Przystanek Horyniec
• Historia Horyńca-Zdroju