Imperium Rosyjskie

Cesarstwo Rosyjskie
Россійская Имперiя (przedreformowa ortografia)
Российская Империя (rosyjski)
Rossijskaja impierija (Transliteracja)
1721–1917
Flaga
Herb Imperium Rosyjskiego
FlagaHerb
Dewiza: (Rosyjski) Съ нами Богъ!
(Bóg z nami!)
Hymn:
Боже, Царя храни!
Boże, Caria chrani!

(Boże, zachowaj Cara![1])
Położenie Imperium Rosyjskiego
Konstytucja

Zasadnicze prawa państwowe Cesarstwa Rosyjskiego z 1906

Język urzędowy

rosyjski[2]

Stolica

Petersburg (1730–1917,
de facto także w latach 1721–1728)[3]

Moskwa (1721–30,
de facto tylko w latach 1728–30)[3]

Ustrój polityczny

monarchia absolutna (1721–1906)
monarchia konstytucyjna (1906–1917)[4]

Typ państwa

monarchia dziedziczna

Głowa państwa

cesarz
Mikołaj II Romanow (ostatnia)

Ostatni następca tronu

cesarzewicz Aleksy

Szef rządu

premier (ostatni)
Nikołaj Golicyn

Powierzchnia
 • całkowita


21 799 825 km²

Liczba ludności (1916)
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia


181 537 800
8 osób/km²

Waluta

rubel

Utworzenie

koronacja Cara Piotra I na Cesarza
22 października (S.P. 11 października) 1721

Upadek

rewolucja lutowa
15 marca (S.P. 2 marca) 1917

Religia dominująca

Rosyjski Kościół Prawosławny

Strefa czasowa

UTC +1 (Warszawa)
do –10 (Alaska)

Terytoria zależne

I Rzeczpospolita Polska
(protektorat 1768–1791 i 1793−1795)[5]
Mongolia Zewnętrzna
(1907–1921)
Mandżuria
(1900–1905)
Port Artur
(1898–1905)
północna Persja
(1907–1917)
Alaska
(1799–1867)
Polska
(1815–1831, oficjalnie w unii personalnej)

Terytoria autonomiczne

Finlandia
(1809–1917)
Polska
(1831–1864)

Imperium Rosyjskie, oficjalna nazwa polska[6][7]: Cesarstwo Rosyjskie (ros. Российская империя, przed reformą ortografii: Россійская Имперія) – oficjalna nazwa Rosji w latach 1721–1917[8]. Imperium Rosyjskie u szczytu swej potęgi w 1866 roku liczyło 23,7 mln km² i było trzecim pod względem wielkości państwem w historii ludzkości, po imperium brytyjskim i Wielkim Ułusie Mongolskim[9]. Faktyczną stolicą Imperium Rosyjskiego był przez niemal cały okres jego istnienia Petersburg, choć z prawnego punktu widzenia stolicą pozostawała Moskwa[3], pozostająca do 1812 roku największym miastem Rosji i miejscem koronacji carów. Dwór przeniesiono do Moskwy w 1728 roku, ale dwa lata później powrócił on do Petersburga (1730). Imperium było sukcesorem Carstwa Rosyjskiego, a upadło na skutek dwóch rewolucji w 1917 roku.

Historia

Międzynarodowe uznanie tytułów cesarzy Rosji

Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1898 roku.
Podział administracyjny Imperium Rosyjskiego w 1914 roku. Zaznaczone generał-gubernatorstwa
Imperium Rosyjskie w 1914. Mapa fizyczna

Uznanie tytułu cesarskiego władców Rosji przebiegało w Europie stopniowo. Zjednoczone Prowincje Niderlandów i Królestwo Prus uznały natychmiast cesarski tytuł Piotra I Wielkiego. Inne państwa nie chciały drażnić cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który był zazdrosny o swój tytuł. Szwecja uznała Piotra za cesarza w 1723 roku. Imperium Osmańskie uznało cesarzową Annę w 1739 roku. Wielka Brytania uznała tytuł w 1742 roku, Francja i Hiszpania zrobiły to w 1745 roku. Rzeczpospolita Obojga Narodów uznała tytuł cesarski w 1764 roku na mocy postanowień sejmu konwokacyjnego i ratyfikacji Deklaracji Ministrów Rosyjskich z tegoż roku[10][11].

W nomenklaturze urzędowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów po 1764 roku najpierw pojawia się tytuł „Całej Rosji Imperatorowej”[11], nieco później tytuł „Jej Cesarska Mość Wszech Rosji”[12], następnie aż do upadku państwa tytuły imperator i cesarz względem władców Rosji są używane równolegle, niekiedy bywając ze sobą łączone, np. „Jej Cesarska Mość imperatorowa Wszech Rosji”[12]. Nazwa Cesarstwo Rosyjskie zostaje oficjalnie zatwierdzona w 1. Artykule Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 1815 roku[6].

Rosja mocarstwem eurazjatyckim

Nazwa Imperium Rosyjskie została ustanowiona po zwycięstwie Rosji w wojnie północnej 1700–1721, w związku z przyjęciem 1721 przez Piotra I Wielkiego tytułu cesarza (imperatora)[13]; używana do rewolucji lutowej 1917 roku (do abdykacji Mikołaja II).

Śmierć Piotra Wielkiego w roku 1725 doprowadziła do starć pomiędzy przedstawicielami starej arystokracji a osobami zawdzięczającymi swój awans bezpośrednio poparciu Piotra I, jak Aleksandr Mienszykow[14]. Efektem zwycięstwa Mienszykowa był wybór na cesarzową Katarzyny I, żony Piotra. Po jej śmierci w roku 1727 tron cesarski objął mający wtedy dwanaście lat Piotr II Romanow.

Pomimo wewnętrznego osłabienia po śmierci Piotra Wielkiego, Rosja zachowała dominację w Europie Wschodniej, a także aktywnie włączała się do europejskich konfliktów takich jak Wojna o sukcesję polską czy Wojna o sukcesję austriacką. W wojnie siedmioletniej udało jej się w zasadzie pokonać Prusy, mimo to nagła śmierć carycy Elżbiety i wstąpienie na tron jej siostrzeńca Piotra III spowodowało nagłe wycofanie się Rosji z wojny i powrót do status quo ante bellum, a nawet zawarcie przymierza z Prusami, co nie pozostało bez wpływu na osłabienie międzynarodowej pozycji Rosji.

Dopiero panująca w latach 1762–1796 Katarzyna II wywindowała Rosję na pozycję wielkiego mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami (1768–1774, 1787–1792) otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego, w 1783 Rosja anektowała Chanat Krymski. Kontynuując politykę sojuszu z Prusami narzuciła Rzeczypospolitej protektorat w 1768[5] i odegrała decydującą rolę w rozbiorach (1772, 1793, 1795) anektowała jej wschodnie ziemie, likwidując wraz z Prusami i Austrią państwo polskie.

Rosja imperium światowym

Panujący w latach 1796–1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 Gruzję. W 1799 rozpoczęła się rosyjska kolonizacja Alaski i Rosja stała się „imperium trzech kontynentów”. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona pod Moskwą (1812) zapewnił Rosji dominującą pozycję na kontynencie europejskim. Poszerzył granice kraju o Wielkie Księstwo Finlandii (1809), Besarabię (1812), Dagestan i Azerbejdżan (1813).

Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych.

Za panowania Mikołaja I (1825–1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek „żandarma Europy”. Porażka militarna w wojnie krymskiej (1853–1856) przyniosła Rosji utratę pozycji hegemona w Europie.

Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 r. uwłaszczenie chłopów. Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd terytorialny (ziemski), samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę.

Rozwój w drugiej połowie XIX w.

W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji Środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Persją i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od wielu dziesiątków lat opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Szamila. W 1867 Rosja sprzedała Alaskę Stanom Zjednoczonym.

Wojna francusko-pruska (1870–1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Rosnące tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX w. zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu X wojny rosyjsko-tureckiej, toczonej w latach 1877–1878.

W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879, tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 r. car Aleksander II.

Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, krajach bałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód.

Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904–1905 i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę, kiedy w wyniku II wojny bałkańskiej rozgromiona została tradycyjna sojuszniczka Rosji – Bułgaria. W efekcie porażki Carstwo Bułgarii związało się z Austro-Węgrami.

Kryzys i upadek Imperium

Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały.

W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego w roku 1911 i wybuchu I wojny światowej, została jednak przerwana.

Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji i struktur o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji i na ziemiach polskich żydowska organizacja socjaldemokratycznaBund. W 1898 roku w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, z kolei w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów.

Agitacja działających w podziemiu grup rewolucyjnych, nabrzmiałe problemy społeczne oraz porażka w wojnie z Japonią spowodowały wybuch rewolucji 1905 roku. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest z 30 października 1905 zapowiadał zaprowadzenie podstawowych praw obywatelskich – prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się, obiecywał powołanie organu przedstawicielskiego – Dumy – o uprawnieniach ustawodawczych.

Przyrzeczenia cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i październikowców), natomiast późniejsze zamieszki wybuchały z inspiracji bolszewików (m.in. powstanie w Moskwie w grudniu 1905), bądź pojawiały się samorzutnie. Porewolucyjny okres rządów w oparciu o Dumę, która mimo bardzo ograniczonych uprawnień stwarzała pozory konstytucjonalizmu, rozwijał świadomość polityczną szerokich kręgów społecznych, tworząc przesłanki obalenia caratu. Po zamordowaniu austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie, 28 lipca Rosja zarządziła mobilizację generalną. W odpowiedzi na to Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji 1 sierpnia 1914. W listopadzie tego roku do wojny po stronie państw centralnych przystąpiło Imperium Osmańskie. Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji.

Formalnym końcem Imperium Rosyjskiego było obalenie caratu i objęcie władzy przez Rząd Tymczasowy Rosji po rewolucji lutowej w 1917 roku, a następnie utworzenie we wrześniu 1917 roku Republiki Rosyjskiej.

Chronologia

Geografia

Imperium rosyjskie rozciągało się od ok. 17°40′E aż do 180°E i dalej do 170°W, natomiast przed 1867 r. do 130°W z powodu Alaski, która należała do imperium.

Ustrój polityczny

Symbole państwowe

Podział administracyjny

Terytoria zależne

Społeczeństwo

Wiedza o demografii Imperium Rosyjskiego do końca XIX wieku jest fragmentaryczna. Wynika to z faktu, że pierwszy nowoczesny spis ludności odbył się na terenach Rosji dopiero w 1897 roku. Stąd wcześniejsze dane oparte są na szacunkach oraz – od czasów Piotra I – na tzw. rewizjach, przeprowadzanych przez władze carskie. Pierwszą rewizję, czyli spis wszystkich mężczyzn (nie uwzględniającą szlachty i duchowieństwa) przeprowadzono na rozkaz cara Piotra I w latach 1719–1721. Według tego spisu w ówczesnej Rosji mieszkało 6,345 mln mężczyzn. Dodając do tego kobiety, dzieci oraz uwzględniając liczne poprawki szacuje się, że w 1721 roku Imperium Rosyjskie zamieszkiwało ok. 15 mln ludzi. Łącznie w XVIII wieku przeprowadzono 5 rewizji, które wykazały następującą populację kraju (w granicach z 1719)[15]:

  • 1721 – 15 mln
  • 1744 – 17,9 mln
  • 1762 – 21,2 mln
  • 1782 – 26 mln
  • 1795 – 28,2 mln.

Na skutek włączenia do Imperium Rosyjskiego nowych terytoriów, głównie kosztem Polski i Turcji, liczba ludności po Kongresie wiedeńskim wzrosła do 45 mln mieszkańców. XIX-wieczna Rosja charakteryzowała się olbrzymim przyrostem zaludnienia. Wynik spisu powszechnego przeprowadzonego w 1897 roku wykazał, że kraj zamieszkuje 125,6 mln[16] mieszkańców. Oznacza to, że w latach 1815–1897 ludność Imperium wzrosła prawie trzykrotnie.

Populacja Imperium Rosyjskiego na podstawie rewizji z lat 1796–1858[17]:

  • 1796 – 41 175 mln
  • 1835 – 63 198 mln
  • 1851 – 69 732 mln
  • 1858 – 75 927 mln.

Analizując demografię Rosji w latach 1791–1917 nie sposób pominąć składu narodowościowego państwa. Do spisu z 1897 r. dostępne dane opierają się na szacunkach, dopiero na podstawie tego spisu dane są bardziej wiarygodne. Według spisu Rosję (bez większości Finlandii) zamieszkiwało 125 640 021 ludzi w tym:

Według spisu Syberia była wówczas zamieszkiwana przez 5 758 822 ludzi.

Należy pamiętać, że narodowość była określana na podstawie kryterium językowego. Stwarza to pewne problemy przy analizie danych, gdyż językiem uprzywilejowanym był język rosyjski, a języki ukraiński i białoruski traktowano jako dialekty tegoż języka. Istotna była dyskryminacja innych języków narodowych, czy wręcz zaniżanie liczności niektórych narodowości podczas spisu (dotyczy to zwłaszcza Polaków).

Podział wyznaniowy na podstawie spisu z roku 1897 roku[18]:

  • Prawosławni – 87 123 604 (69,3%)
  • Staroobrzędowcy – 2 204 596 (1,75%)
  • Katolicy (wraz z ormiańskimi katolikami) – 11 506 834 (9,15%)
  • Luteranie – 3 572 653 (2,8%)
  • Judaizm – 5 215 805 (4%)
  • Muzułmanie – 13 906 972 (11%)
  • Buddyści i Lamaiści – 433 863 (0,34%)
  • Pozostali (Chrześcijanie, Karaimi, inne religie) – 1 675 694 (1,66%)
  • Suma – 125 640 021

Miasta

Moskwa, 1900
Warszawa, ok. 1900

Największe miasta Imperium Rosyjskiego w 1897 r. według danych ze spisu powszechnego:

miastopopulacjagubernia/obwód177019302014
1.Sankt Petersburg1 264 920Coat of arms of the Saint Petersburg governorate.svg Gubernia sankt-petersburskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
2.Moskwa1 038 591Coat of Arms of Moscow gubernia (Russian empire).png Gubernia moskiewskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
3.Warszawa683 692Coat of Arms of Warsawa gubernia (Russian empire).png Gubernia warszawskaRoyal Banner of Stanisław II of Poland.svg RzeczpospolitaFlag of Poland (1927–1980).svg PolskaPolska Polska
4.Odessa403 815Coat of Arms of Kherson Governorate.png Gubernia chersońskaFictitious Ottoman flag 3.svg Imperium Osmańskie ZSRRUkraina Ukraina
5.Łódź314 020Coat of Arms of Piotrków gubernia (Russian empire).png Gubernia piotrkowskaRoyal Banner of Stanisław II of Poland.svg RzeczpospolitaFlag of Poland (1927–1980).svg PolskaPolska Polska
6.Ryga282 230Лифляндская губерния.png Gubernia inflanckaRosja RosjaŁotwa ŁotwaŁotwa Łotwa
7.Kijów247 723Coat of Arms of Kiev Governorate.png Gubernia kijowskaRosja Rosja ZSRRUkraina Ukraina
8.Charków173 989Coat of Arms of Kharkov Governorate (1878-1887).png Gubernia charkowskaRosja Rosja ZSRRUkraina Ukraina
9.Tyflis159 590Coat of arms of Tiflis Governorate 1878.svg Gubernia tyfliskaFlag of Kingdom of Kartli-Kakheti.svg Królestwo kartlijsko-kachetyjskie ZSRRGruzja Gruzja
10.Taszkent155 673Syrdarya obl coa.png Obwód syrdaryjskiChanat Buchary ZSRRUzbekistan Uzbekistan
11.Wilno154 532Coat of arms of Vilna Governorate 1878.svg Gubernia wileńskaRoyal Banner of Stanisław II of Poland.svg RzeczpospolitaFlag of Poland (1927–1980).svg PolskaLitwa Litwa
12.Saratów137 147Coat of Arms of Saratov gubernia (Russian empire).png Gubernia saratowskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
13.Kazań129 959Coat of Arms of Kazan gubernia (Russian empire).png Gubernia kazańskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
14.Rostów nad Donem119 476Донская область МВД Бенке.jpg Obwód Wojska DońskiegoRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
15.Tuła114 733Coat of Arms of Tula gubernia (Russian empire).png Gubernia tulskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
16.Astrachań112 880Coat of Arms of Astrakhan gubernia (Russian empire).png Gubernia astrachańskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
17.Jekaterynosław112 839Coat of Arms of Yekaterinoslav Governorate.png Gubernia jekaterynosławskaRosja Rosja ZSRRUkraina Ukraina
18.Baku111 904Baku gub coa n655.png Gubernia bakijskaChanat bakijski ZSRRAzerbejdżan Azerbejdżan
19.Kiszyniów108 483Coat of arms of Bessarabia Governorate 1878.svg Gubernia besarabskaFictitious Ottoman flag 3.svg Imperium OsmańskieRumunia RumuniaMołdawia Mołdawia
20.Mikołajów92 012Coat of Arms of Kherson Governorate.png Gubernia chersońskaFictitious Ottoman flag 3.svg Imperium Osmańskie ZSRRUkraina Ukraina
21.Mińsk90 912Coat of Arms of Minsk Governorate.png Gubernia mińskaRoyal Banner of Stanisław II of Poland.svg Rzeczpospolita ZSRRBiałoruś Białoruś
22.Niżny Nowogród90 053Coat of arms of Nizhny Novgorod Governorate.svg Gubernia niżnonowogrodzkaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
23.Samara89 999Coat of Arms of Samara gubernia (Russian empire).png Gubernia samarskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja
24.Kokand81 354Coat of arms of Fergana Oblast 1890.svg Obwód fergańskiFlag of the Turkestan (Kokand) Autonomy.svg Chanat Kokandu ZSRRUzbekistan Uzbekistan
25.Woroneż80 599Coat of Arms of Voronezh gubernia (Russian empire).png Gubernia woroneskaRosja Rosja ZSRRRosja Rosja

Gospodarka

Podstawą gospodarki Imperium Rosyjskiego było słabo rozwinięte rolnictwo. Uprawiano pszenicę, żyto, jęczmień, len. Głównym rejonem upraw była dzisiejsza Ukraina i Rosja wschodnia aż do gór Ural. Dalej na wschód rozwinęła się hodowla zwierząt futerkowych i reniferów na (Syberii), oraz bydła i trzody chlewnej w pozostałych rejonach Imperium Rosyjskiego.

Przemysł rozwijał się na Syberii dzięki odkryciu rud przeróżnych metali i pokładom węgla kamiennego. Dużą rolę odgrywał przemysł zbrojeniowy, stoczniowy i odzieżowy, oferujący swoje produkty armii oraz cywilom.

Kultura i nauka

Budynek Wołyńskiego Seminarium Duchownego (w latach 1836–1901), dawnego Liceum w Krzemieńcu

Kultura i nauka rosyjska zawdzięcza swój rozwój w dużym stopniu reformom Piotra Wielkiego. Od roku 1725 działała Akademia Nauk. Do najwybitniejszych uczonych tego okresu zalicza się Michaiła Łomonosowa, od roku 1745 profesora chemii w Akademii Nauk, inicjatora założenia w 1755 Uniwersytetu Moskiewskiego. W okresie rządów Piotra Wielkiego rozwijała się działalność ekonomisty Iwana Pososzkowa, będącego zwolennikiem opodatkowania wszystkich klas społecznych z wyjątkiem duchowieństwa oraz upatrującego przyczyn zacofania rolnictwa w nadmiernym wyzysku chłopstwa[19].

Dalszy rozwój oświaty związany jest z reformami Aleksandra I. Zgodnie z utworzoną strukturą nauczania kraj podzielono na sześć okręgów, na czele których stali kuratorzy. Planowano utworzenie uniwersytetów, które miały sprawować nadzór merytoryczny nad szkolnictwem w danym okręgu. W latach 1802–1805 powołano do życia cztery uniwersytety: w Dorpacie, Wilnie, Kazaniu i Charkowie[20]. Dopełnieniem szkolnictwa uniwersyteckiego były licea – szkoły o randze wyższej od szkół średnich. Szkół tych było pięć, wśród nich Liceum Krzemienieckie.

Mikołaj I zlikwidował jednak w roku 1835 autonomię uniwersytetów. W kolejnych latach zakazano studentom wyjazdów na studia za granicę i znacznie podniesiono wysokość czesnego. Dodatkowo obostrzeniom podlegało nauczanie logiki oraz psychologii – mogli się tym zajmować wyłącznie teolodzy[21].

W dziedzinie architektury najważniejsze osiągnięcia związane są z budową nowej stolicy: Saint Petersburga. Do ważniejszych budynków wzniesionych w XVIII wieku zalicza się Gmach Admiralicji oraz Sobór Pietropawłowski.

Admiralicja ok. 1810, litografia Bartha

Malarstwo reprezentowali w XVIII wieku tacy malarze jak Iwan Nikitin i Andriej Matwiejew, w twórczości malarskiej przeważały nurty realistyczne[22].

Wojsko

Zobacz też

Przypisy

  1. Ros. хранить – transkr. chranit’ – znaczenie pl. zachować za: słownik rosyjsko-polski. [dostęp 2009-04-07]. tłumaczenie fonetyczne Boże chroń Cara! jest nieprawidłowe!
  2. Regionalne
    polski (Królestwo Polskie)
    fiński i szwedzki (Wielkie Księstwo Finlandzkie).
  3. a b c Nie było manifestu o przeniesieniu stolicy (Шейнин Л. Б. Петербург и российский меркантилизм. – М.: «Наука», 1997. – С. 54.).
  4. Ludwik Bazylow, Polacy w Petersburgu, 1984, s. 360.
  5. a b Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska, Historia gospodarcza Polski, 2003, s. 68.
  6. a b Ustawa Konstytucyina Królestwa Polskiego – Wikiźródła, wolna biblioteka, pl.wikisource.org, 1815 [dostęp 2018-08-12], Cytat: Artykuł 1. Królestwo Polskie iest na zawsze połączone z Cesarstwem Rossyiskiém..
  7. Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IX – wynik wyszukiwania – DIR, t. IX, dir.icm.edu.pl, 1888, s. 776 [dostęp 2018-08-12], Cytat: Rossya, ruskie „Ruś, Rossija, Rossijskaja imperija”, łac. „Russia”, cesarstwo, największe państwo na kuli ziemskiej....
  8. Imperium Rosyjskie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-11-13].
  9. Peter Turchin, Thomas D. Hall and Jonathan M. Adams, „East-West Orientation of Historical Empires”, Journal of World-Systems Research Vol. 12 (no. 2), s. 219–229 (2006).
  10. Robert K. Massie, Peter the Great. His life and world, New York 1980, s. 742.
  11. a b Volumina Legum. Tom VII/Ratyfikacya deklaracyi Ministrow Rossyiskich względem tytułu: Całey Rossyi Imperatorowy – Wikiźródła, wolna biblioteka. pl.wikisource.org. [dostęp 2018-08-12].
  12. a b Traktat rozbiorowy pomiędzy Rzecząpospolitą a Imperium Rosyjskim 1793 – Wikiźródła, wolna biblioteka. pl.wikisource.org. [dostęp 2018-08-12].
  13. I Rzeczpospolita nie uznawała tytułów cesarskich władców Rosji aż do 1764.
  14. Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 154. ISBN 978-83-04-04641-2.
  15. B.C. Urłanis, Rost nasielenija w SSSR, Moskwa 1966.
  16. (ros.) Demoscope Weekly. Retrieved 26 October 2012.
  17. W.M. Kabuzan, Narody Rosji w pierwoj połowinie XIX w., Moskwa 1992.
  18. Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей. demoscope.ru. [dostęp 2017-11-23].
  19. Pososzkow Iwan T., [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-10-27].
  20. Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 191,192. ISBN 978-83-04-04641-2.
  21. Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 216. ISBN 978-83-04-04641-2.
  22. Ludwik Bazylow: Historia Rosji. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2010, s. 184. ISBN 978-83-04-04641-2.

Media użyte na tej stronie

Russian greaterarms.png
Autor: unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Coat of Arms of Russian Empire.svg
Central element of the Russian imperial coat of arms.
Flag of Japan (1870–1999).svg
Variant version of a flag of Japan, used between January 27, 1870 and August 13, 1999 (aspect ratio 7:10).
Flag of the German Empire.svg
Bundesflagge und Handelsflagge des Norddeutschen Bundes (1866-1871) und Reichsflagge des Deutschen Reiches (1871-1918)
Flag of Germany (1867–1918).svg
Bundesflagge und Handelsflagge des Norddeutschen Bundes (1866-1871) und Reichsflagge des Deutschen Reiches (1871-1918)
Flag of Italy (1861–1946).svg
Autor: F l a n k e r, Licencja: CC BY-SA 2.5
Łatwo można dodać ramkę naokoło tej grafiki
Coat of Arms of Piotrków gubernia (Russian empire).png
Piotrków gubernia (Russian empire), coat of arms
Coat of arms of Vilna Governorate 1878.svg
Coat of arms of Governorate of Vilna, 1878
Coat of arms of Nizhny Novgorod Governorate.svg
Coat of arms of Nizhny Novgorod Governorate of the Russian Empire
Syrdarya obl coa.png
Coat of arms of Syr Darya Province, Russian Empire.
Subdivisions of the Russian Empire in 1914.svg
Autor: Hellerick, Licencja: CC BY-SA 3.0
Map showing territorial subdivisions of the Russian Empire in 1914 (the names of the divisions are given in SVG markup objects properties).
Coat of arms of Tiflis Governorate 1878.svg
Coat of arms of Tiflis Governorate
Coat of Arms of Yekaterinoslav Governorate.png
Coat of arms of Yekaterinoslav Governorate, Russian Empire
Coat of Arms of Saratov gubernia (Russian empire).png
Saratov gubernia (Russian empire), coat of arms
Coat of Arms of Kherson Governorate.png
Coat of Arms of Kherson Governorate, Russian Empire
Coat of arms of the Saint Petersburg governorate.svg
Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape .
SPB Belosesky Palace and Anichkov Bridge, photochrome 1896.jpg
Beloselsky-Belozersky Palace and Anichkov Bridge over Fontanka River in Saint Petersburg, Russia. Colored photochrome print; 16 x 22 cm. (6 x 8 1/2 in.)
Flag of Russia (1914-1917).svg
Autor: Srg36, Licencja: CC BY-SA 3.0
Flag of the Russian Empire for private use (1914-1917).
Warsaw about 1900.jpg
Warsaw about 1900
CoA of Russian Empire (1721).png
Герб Российской Империи 1721 года
Coat of arms of Bessarabia Governorate 1878.svg
Герб Бессарабской губернии. 1878
Russian Empire Map.jpg
NOTES

Relief and depths shown by gradient tints. Also shows railroads. In Russian. Pulkovo (St. Petersburg) meridian. Includes table of extreme high elevations. LC copy torn at edge, taped, inscribed in ink by the author in upper margin: The Congress Library, Washington D.C., from Ju. M. Šokal'skīj in remembrance of 2 visits-1912.

Scale 1:12,600,000.
Coat of Arms of Kiev Governorate.png
Coat of Arms of Kiev Governorate, Russian Empire
Coat of Arms of Kharkov Governorate (1878-1887).png
Coat of Arms of Kharkov Governorate, Russian Empire (1878-1887)
Flag of Poland (1928-1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Cross of Burgundy.svg
Autor: Ningyou., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Flag with the cross of Burgundy (saltire). Also named Cross of Burgundy flag. It was used in the Catholic Monarchy and in its viceroyalties such as New Spain and Peru. It was also used by Spain as a military or king flag. Used by the Carlist movement.
Bozhe, tsarya khrani!.ogg
God Save The Tsar! Russian national anthem 1833 to 1917. Recorded in 1915. Performed by the chorus and orchestra of St. Petersburg Philharmonic Society
Coat of Arms of Warsawa gubernia (Russian empire).png
herb guberni warszawskiej Królestwa Polskiego, 1869 (autor: B. Kione)
Flag of the Ottoman Empire (1517-1844).svg
Flag of the Ottoman Empire (c. 1750s).[1]

A variety of Ottoman naval flags with crescents are recorded in Western sources during the 18th century.

Flaggen aller seefahrenden Nationen shows several Turkish naval flags with three crescents (heraldic decrescents, horns pointing away from the hoist as in the later Ottoman flag)
Flag of Kingdom of Kartli-Kakheti.svg
Autor: Althiphika, Licencja: CC BY-SA 4.0
This flag was apparently shown on the website of the Parliament of Georgia as the "flag of West Georgia (13th-14th centuries)" in 2005[1] The claim associating it with Kartli-Kakheti (1762-1802) made by the uploader (2010) is apparently based on the worldstatesmen.org website.
Moskva riverfront.jpg
19th-century postcard of view from St. Saviour's, showing Bolshoy Kamenny Bridge over the Moskva River in Moscow.
Coat of arms of Fergana Oblast 1890.svg
Coat of arms of Fergana Oblast 1890
Донская область МВД Бенке.jpg

Official Russian Empire coat of arms Don Oblast.

Герб Российской Империи Области Войска Донского в Гербовнике Бенке. Утверждён Императором Всероссийским Александром Вторым в 1878 году.
Bandera de Kokand.svg
Flag of the Turkestan (Kokand) Autonomy 1917-1918
Russian Empire-Full coat of arms.2.png
Armorial bearings of Russian Empire according to the "Manifesto On Full Blazon of All-Russian Empire", presented to Emperor on October 13, 1800. Edited background and crease line.
Provinces of all Russia 1898.jpg
Map of all provinces of Russian Empire 1898. Russian school atlas 1898.
Coat of Arms of Minsk Governorate.png
Coat of Arms of Minsk Governorate, Russian Empire
Baku gub coa n655.png
Coat of arms of Baku Governorate, Russian Empire
Coat of Arms of Samara gubernia (Russian empire).png
Samara gubernia (Russian empire), coat of arms
Kremenets Lyceum.png
Autor: Cambronn, Licencja: CC BY-SA 3.0
Budynek dawnego Liceum w Krzemieńcu
Coat of Arms of Tula gubernia (Russian empire).png
Tula gubernia (Russian empire), coat of arms
Royal Banner of Stanisław II of Poland.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape ., Licencja: CC BY-SA 3.0
Royal Banner of Stanisław II of Poland.