Inowrocław

Inowrocław

miasto i gmina
Pomnik Jana Kasprowicza, Rynek, Rzeźba na Rynku, Panorama miasta, Kościół Garnizonowy, kamienica na Starym Mieście, Rzeźba-maska na elewacji Bazyliki Mniejszej Imienia NMP, Park Solanki, Kościół pw. NMP
Herb Flaga
Dewiza: Miasto Na Soli
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	inowrocławski
Data założenia	ok. 1120
Prawa miejskie	1237/1238
Prezydent	Ryszard Brejza
Powierzchnia	30,42 km²
Wysokość	85–100 m n.p.m.
Populacja (31.12.2020) • liczba ludności • gęstość	71 674[1] 2356,1 os./km²
Strefa numeracyjna	52
Kod pocztowy	88-100 do 88-110 i 88-115
Tablice rejestracyjne	CIN
Położenie na mapie powiatu inowrocławskiego Inowrocław
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Inowrocław
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego (c) SANtosito, CC BY-SA 4.0 Inowrocław
52°47′45″N 18°15′40″E/52,795833 18,261111
TERC (TERYT)	0407011
SIMC	0928989
Urząd miejski al. Ratuszowa 36 88-100 Inowrocław
Strona internetowa
BIP

Inowrocław (niem. Inowrazlaw, od 1904 do 1920 i w czasie okupacji niemieckiej Hohensalza) – miasto w Polsce położone w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu inowrocławskiego i gminy wiejskiej Inowrocław.

Miejsce obrad sejmików elekcyjnych województwa inowrocławskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku^[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa bydgoskiego.

Inowrocław położony jest nad rzeką Noteć, na Równinie Inowrocławskiej, w północno-wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego. Według danych GUS z 31 grudnia 2020 r., Inowrocław liczył 71 674 mieszkańców^[1] i był pod względem liczby ludności piątym (po Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku oraz Grudziądzu) miastem w województwie kujawsko-pomorskim, a także 52. spośród najludniejszych miast w Polsce^[3]. Natomiast pod względem gęstości zaludnienia zajmuje pierwsze miejsce w województwie kujawsko-pomorskim (34. w Polsce)^[4].

Inowrocław jest istotnym węzłem kolejowym i drogowym oraz wielobranżowym ośrodkiem przemysłowym, usługowym i uzdrowiskowym. Od 2013 roku w granicach miasta znajdują się miejsca pod inwestycje Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Zrzeszony w Związku Miast Polskich.

Miasto uznawane jest za stolicę Kujaw Zachodnich i tradycyjnie nazywane jest miastem na soli^[5]. W Inowrocławiu funkcjonują sanatoria, domy uzdrowiskowe i tężnia solankowa, a samo miasto posiada status uzdrowiska. Bogate złoża soli kamiennej, wydobywane były tutaj od czasów starożytnych do lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy zamknięto ostatnią inowrocławską kopalnie soli „Solino”. Miasto jest garnizonem wojskowym. W mieście rozlewa się także wysoko zmineralizowaną wodę „Inowrocławianka”, która jest podobno najbardziej słoną sprzedawaną wodą pitną w Polsce. W parku solankowym znajdują się również tężnie (a właściwie tężnia).

Miasto królewskie, lokowane w latach 1231–1267, położone było w XVI wieku w województwie inowrocławskim^[6]. Miejsce popisów szlachty województwa inowrocławskiego I Rzeczypospolitej^[7]. W roku 2019, w raporcie PAN „Aktualizacja delimitacji miast średnich tracących funkcje społeczno-gospodarcze (powiększających dystans rozwojowy)”, uznany został za „miasto kryzysowe”, w związku z silnym powiększaniem dystansu i złą sytuacją społeczno-gospodarczą^[8].

Patronką Inowrocławia jest Królowa Jadwiga.

Warunki naturalne

Noteć w okolicy Inowrocławia

Inowrocław położony jest na wysoczyźnie morenowej, na Równinie Inowrocławskiej. Historyczne centrum góruje nad okolicą, osiągając maksymalną wysokość 109 m n.p.m. Wzniesienie powstało poprzez wypiętrzanie się wysadu solnego. Najniżej położona jest południowa dzielnica miasta (Mątwy, w dolinie Noteci. Kilkanaście kilometrów od granic miasta znajdują się dwa największe jeziora w województwie: Jeziora Pakoskie (na zachód od Inowrocławia) oraz Gopło (na południe od Inowrocławia). Na pierwszym z nich zlokalizowana jest zapora wodna oraz śluza, drugie jest centralną częścią Parku Krajobrazowego Nadgoplański Park Tysiąclecia^[9]. Kilka kilometrów od południowych granic miasta znajduje się stosunkowo niewielkie Jezioro Szarlejskie.

Inowrocław leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, ze średnią roczną temperaturą 8,2 stopni Celsjusza. Średnie opady roczne (około 500 mm) należą do najniższych w Polsce. Cechą charakterystyczną miasta górującego nad okolicą są częste, słabe wiatry, zwłaszcza z kierunku południowo-zachodniego, i znaczna zmienność pogody. Okoliczne gleby to głównie bardzo żyzne czarne ziemie, niemniej brak lasów w bezpośrednim sąsiedztwie Inowrocławia przyczynia się do tzw. stepowienia tego obszaru. Osobliwością jego flory są liczne halofity^[10].

Przebiegają tędy szlaki turystyczne. Trwają prace przy modernizacji szlaków wodnych i przystosowaniu ich do celów turystycznych. Tereny te obfitują w surowce naturalne, które są tutaj od dawna wydobywane. Inowrocław znajduje się na szlakach transportowych i jest ważnym węzłem komunikacyjnym: drogowym (o znaczeniu krajowym) i kolejowym (o znaczeniu międzynarodowym).

Według danych z 2002^[11] Inowrocław ma powierzchnię 30,42 km², w tym:

• użytki rolne: 46%
• użytki leśne: 0%

Miasto stanowi 2,48% powierzchni powiatu.

Historia

Inowrocław i okolice na mapie z 1780 roku (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu)

Romański Kościół pw. Imienia NMP

Neogotycki Ratusz

Starożytność i Polska przedrozbiorowa

W I w. p.n.e. istniejące osady na terenie dzisiejszego miasta i jego okolic rozwijały się dzięki ożywionej wymianie handlowej z Celtami, a od I do V w. n. e. – z Rzymianami. Sprzyjał temu przebiegający tutaj szlak bursztynowy. Miejscowa ludność sprzedawała sól i wyroby rzemieślnicze (m.in. wyroby z bursztynu)^[12].

W XI wieku teren ten stanowił dość zwarty kompleks osadniczy, rozwijający się dzięki solowarstwu, produkcji rzemieślniczej i rolnictwu^[13]. Pierwsza wzmianka o Inowrocławiu pochodzi z 1185 roku, z dokumentu księcia Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego, i określa miejscowość jako Novus Wladislaw. Nazwa została wybrana prawdopodobnie na cześć Władysława Hermana lub jako Nowy Włocławek, założony przez mieszkańców Włocławka, uciekających przed powodzią i szukających nowego miejsca do osiedlenia się. Miasto powstało na bazie dużego targu i znajdującej się w pobliżu warzelni soli. Prawdopodobnie pod koniec XII wieku stało się siedzibą kasztelanii^[14].

W 1237 lub 1238 r. książę Kazimierz Konradowic sprowadził do Inowrocławia franciszkanów, darując im parcelę, na której powstał klasztor, zburzony w XIX wieku. Na przełomie lata i jesieni 1238 r. wojska księcia pomorskiego Świętopełka złupiły i spaliły gród. Prawdopodobnie po tym najeździe, a przed ślubem z Konstancją (córką księcia Henryka II Pobożnego), który odbył się w 1239 r., nastąpiła lokacja miasta, według nowoczesnych ówcześnie, śląskich wzorców. Widoczne są one w zachowanej do dzisiaj średniowiecznej siatce ulic i placów^[15].

Inowrocław był siedzibą książąt kujawskich i starostów inowrocławskich. Jako siedziba starosty i ośrodek powiatu, stał się Inowrocław w XIV w. także siedzibą sądów szlacheckich, najpierw ziemskiego, a następnie grodzkiego, które funkcjonowały w tym mieście do końca XVIII w.^[16]

Książęta inowrocławscy:

• Leszek II Czarny
• Leszek inowrocławski
• Przemysł inowrocławski
• Siemomysł inowrocławski
• Władysław I Łokietek
• Kazimierz I kujawski

Odbywały się tu procesy polsko-krzyżackie. Stąd pochodzili Królowie Polski: Władysław I Łokietek i Kazimierz Wielki. Z inowrocławskiego zamku król Władysław Jagiełło prowadził „Wielką Wojnę” z Zakonem Krzyżackim w 1410 roku.

W latach 1466–1772 Inowrocław był stolicą województwa inowrocławskiego obejmującego swym zasięgiem północno-zachodnią część Kujaw z miastami: Bydgoszcz, Solec Kujawski, Koronowo, Gniewkowo, Podgórz, Słońsko, Raciążek, Służewo, Lipno, Dobrzyń i Radziejów.

Inowrocław (widok na rynek z nieistniejącą już wieżą ratuszową) na litografii Napoleona Ordy, 1880^[17]

Okres zaborów

Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego Inowrocław znalazł się w regencji bydgoskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1817 r. stał się siedzibą władz powiatowych. W połowie XIX w. miasto zaczęło się ponownie rozwijać. Powstało wiele obiektów: drukarnia (1840), szkoła średnia (1848), nowy szpital dla miasta i powiatu (1870), kopalnia i warzelnia soli, rozpoczęto budowę węzła kolejowego (od 1872) i dzielnicy uzdrowiskowej (od 1875), rozpoczęły działalność: fabryka maszyn rolniczych i fabryka sody (1882), gazownia (1902), wodociągi (1904), elektrownia (1908), linia tramwajowa (istniejąca w latach 1912–1962). W wyniku eksploatacji przemysłowej złóż soli kamiennej, znajdujących się pod miastem, od roku 1907 zaczęły się tworzyć zapadliska, które wpłynęły na zahamowanie rozwoju gospodarczego^[18].

Okres zaboru pruskiego to czas wzrastającej germanizacji. Mieszkańcy miasta aktywnie brali udział w zrywach narodowych (insurekcja kościuszkowska, powstania listopadowe i styczniowe).

Dwudziestolecie międzywojenne

Deptak – ul. Królowej Jadwigi

Inowrocław powrócił do Polski w roku 1919; wyzwolony został 6 stycznia^[7]. Na czele powstańców wielkopolskich przejmujących kontrolę nad miastem stał kpt. Paweł Cyms. Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas zmagania się z trudną ogólną sytuacją gospodarczą w kraju, co w Inowrocławiu przekładało się między innymi na bardzo wysokie bezrobocie. Liczne były wystąpienia robotników i bezrobotnych. W 1926 policja krwawo rozgoniła demonstrację robotniczą. W latach 30. dochodziło do publicznych głodówek bezrobotnych. W 1930 r. głodowało m.in. 20 bezrobotnych powstańców. Mimo trudności gospodarczo-społecznych miasto się rozwijało. Uruchomiono Hutę Szkła Gospodarczego „Irena” i szyb Kopalni Soli przy ul. Poznańskiej (1924), zakończono budowę Zakładu Przyrodoleczniczego w uzdrowisku (1927), rozpoczęto budowę lotniska (1930) ukończoną po trzech latach. W 1933 w mieście powołano filię Polskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie.

II wojna światowa

Pomnik Obrońców Inowrocławia

Cmentarz rzymskokatolicki parafii pw. św.Mikołaja, ul.Marulewska kwatera ofiar terroru niemieckiego 1940–1945

W dniach 5–7 września 1939 roku oddziały polskiej 26 Dywizji Piechoty pod dowództwem płk. Adama Brzechwy-Ajdukiewicza stoczyły w rejonie miasta bój z jednostkami niemieckiej 4 Armii^[19].

8 września 1939 z wojskami niemieckimi walkę prowadzili już sami mieszkańcy Inowrocławia, którym postawiono w 1984 roku pomnik na wschodnim krańcu Skweru Obrońców Inowrocławia.

Pierwsze dni okupacji hitlerowskiej to masowe aresztowania i egzekucje mieszkańców, spośród których największy rozgłos zdobyła sobie tzw. „Krwawa niedziela” (noc z 22 na 23 października 1939 r.) dokonana w ramach Intelligenzaktion.

Na początku wojny Niemcy przeprowadzili masowe wysiedlenia ludności polskiej i żydowskiej. W nocy 30 listopada 1939 r. Niemcy wypędzili z miasta ponad 1000 polskich rodzin. W latach 1940–1945 istniał tutaj obóz przesiedleńczy, przez który przeszło ok. 10 000 Polaków, kilkuset z nich zamordowano. W dzielnicy Mątwy znajdował się obóz dla jeńców wojennych z ZSRR, Francji i Anglii. Zginęło ich tutaj około 900. Inowrocław został zdobyty 21 stycznia 1945 przez oddziały 12 Korpusu Pancernego Gwardii dowodzonego przez generała majora N. Tieliakowa przy współudziale 34 Brygady Piechoty Zmotoryzowanej (później otrzymała miano „inowrocławskiej”) wchodzące w skład 1 Frontu Białoruskiego^[20]. Ostatni nalot niemiecki odbył się jednak jeszcze 4 kwietnia 1945 – pojedynczy samolot zrzucił 4 bomby odłamkowe i ostrzelał podróżnych na peronach dworca kolejowego w Inowrocławiu.

Okres powojenny

ul. Krzymińskiego

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 105 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Inowrocławiu^[21]. Na terenie miasta (Mątwy) zaraz po wyzwoleniu funkcjonował obóz specjalny NKWD^[22].

W latach 1950–1998 miasto administracyjnie należało do województwa bydgoskiego. Powiat inowrocławski przywrócono 1 stycznia 1999. W 2009 roku papież Benedykt XVI ogłosił Świętą Królową Jadwigę patronką miasta Inowrocławia.

W 1987 r. w Inowrocławiu zmarła mieszkająca tu od 1981 r. poetka romska Papusza – Bronisława Wajs. Mieszkańcami gminy Inowrocław byli polscy patrioci: Roman Bartoszcze (przywódca polskiego ruchu ludowego przełomu XX/XXI wieku), Piotr Bartoszcze (zamordowany przez reżim komunistyczny z 7 na 8 lutego 1984), Michał Bartoszcze (ludowiec, brutalnie pobity w trakcie wydarzeń bydgoskich). Wszyscy spoczywają na cmentarzu w Inowrocławiu.

Pielęgnowaniem tradycji i krzewieniem wiedzy o mieście zajmuje się Towarzystwo Miłośników Miasta Inowrocławia^[23].

Architektura i urbanistyka

Ścisłe centrum miasta jest typowe dla założonych w okresie średniowiecza miast. Centralnym placem jest rynek, od którego odchodzą uliczki. Istniejące przy nich obecnie kamienice w większości pochodzą z XIX wieku. W XX wieku Inowrocław wchłonął wiele okolicznych wsi. W czasach PRL-u rozpowszechniły się blokowiska. Na największym z nich – Rąbinie znajdują się budynki dochodzące do 11 pięter. Zakłady przemysłowe takie jak huta czy kombinat chemiczny są zlokalizowane na obrzeżach miasta, w typowo przemysłowych strefach. Duże obiekty handlowe znajdują się poza centrum, jednak w bliskości osiedli mieszkaniowych. Znajduje się tu tężnia solankowa. W kraju miasto jest uznawane za jeden z najlepszych ośrodków leczenia chorób dróg oddechowych.

Pomniki w Inowrocławiu

Pomnik Powstańców Wielkopolskich

Pomnik Zygmunta Wilkońskiego

Pomnik Jana Kasprowicza

Rzeźba Świętej Jadwigi Królowej Polski na Rynku

Dzielnice i osiedla

Źródło: ^[24]

Podział oficjalny

• Osiedle Mątwy
• Osiedle Piastowskie
• Osiedle Solno
• Osiedle Stare Miasto
• Osiedle Szymborze
• Osiedle Uzdrowiskowe

Podział nieoficjalny

• Osiedle Bajka
• Osiedle Bydgoskie
• Osiedle Cegielnia
• Osiedle Kolejowe
• Osiedle Lotnicze
• Osiedle Mątwy
• Osiedle Nowe
• Osiedle Okrężek
• Osiedle Piastowskie
• Osiedle Rąbin
• Osiedle Rąbinek
• Osiedle Stare Miasto
• Osiedle Szymborze
• Osiedle Śródmieście
• Osiedle Toruńskie
• Osiedle Zdrojowe

Osiedle Rąbin – największe osiedle mieszkaniowe Inowrocławia, położone w południowej jego części.

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2019 roku Inowrocław jest piątym pod względem liczby ludności miastem w województwie kujawsko-pomorskim (za Bydgoszczą, Toruniem, Włocławkiem i Grudziądzem), licząc 72 561 mieszkańców^[25]. Największą populację Inowrocław odnotował w 1997 – według danych GUS 79 571 osób^[26]. W latach 2004–2020 był najszybciej wyludniającym się miastem powiatowym województwa kujawsko-pomorskiego (40. w Polsce)^[27].

Struktura ludności miasta wg płci 30 czerwca 2019 roku^[28].

• 

  Skrzyżowanie ul. Poznańskiej z ul. Kasztelańską

Wykres liczby ludności Inowrocławia na przestrzeni ostatnich 110 lat^[a]

• Piramida wieku mieszkańców Inowrocławia w 2014 roku^[29].

Zabytki

Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

Najstarszy kościół Inowrocławia i jeden z najstarszych na Kujawach, sięgający metryką końca XII wieku. Pełni funkcję kościoła parafialnego, a od 2008 r. nosi tytuł bazyliki mniejszej, nadany przez papieża Benedykta XVI. Zniszczony w pożarze 1834 roku, kościół znajdował się w stanie ruiny. W latach 1901–1902 został poddany rekonstrukcji (z inicjatywy księdza Antoniego Laubitza) według projektu Juliusza Kothego, konserwatora zabytków prowincji poznańskiej. Wśród wyposażenia najcenniejsza jest gotycka rzeźba Uśmiechniętej Madonny i Dzieciątka Jezus datowana na lata ok. 1370–1380, umieszczona w ołtarzu głównym..

Kościół św. Mikołaja w Inowrocławiu

Kościół św. Mikołaja

Jest to świątynia gotycka, trzynawowa z XIV wieku, oszkarpowana, kilkakrotnie przebudowywana, podczas okupacji pruskiej przez pewien czas zamieniona na magazyn. Sklepienie gotyckie zachowało się tylko w prezbiterium. Wyposażenie wnętrza utrzymane w stylu barokowym, ambona nosi cechy renesansu. Zwany inowrocławską farą.

Kościół św. Krzyża w Inowrocławiu

Świątynia została wybudowana w latach 1861–1863 w stylu neoromańskim. Do 1945 służył wspólnocie ewangelickiej, w tym samym roku został konsekrowany jako kościół rzymskokatolicki. W latach 1977–1984 wnętrze kościoła zostało przebudowane przez architekta Wiktora Ostrzałkę z Katowic. W świątyni umieszczony jest obraz Chrystus Ukrzyżowany namalowany przez Artura Grottgera.

Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie w Inowrocławiu

Bogaty wystrój rzeźbiarski świątyni, nawiązujący do polskich tradycji narodowych, jest dziełem poznańskiego artysty Władysława Marcinkowskiego. W 1909 roku w wyniku tąpnięcia ziemi (spowodowanego przez znajdującą się pod miastem nieczynną kopalnię soli) doszło do zawalenia się północnej ściany transeptu. Przez 20 lat świątynia pozostawała nieczynna aż do 1929 roku, kiedy odbudowano zawaloną ścianę i przywrócono kościół do funkcjonowania. Ceglany kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie wraz z dwunastowieczną Bazyliką Mniejszą Imienia NMP tworzą razem charakterystyczny i nieodłączny element inowrocławskiego krajobrazu miejskiego.

Pozostałe zabytki

Zabytkowa kamienica przy ul. Królowej Jadwigi

Kamienica w rogu Rynku z zegarem słonecznym

Kamienica przy ul. Królowej Jadwigi – reprezentacyjnej ulicy miasta

• Budynek Urzędu Miejskiego – Neogotycki gmach z lat 1907–1908. W jego skład wchodzi również wieża. Obecnie siedziba prezydenta miasta;
• Fragmenty fortyfikacji średniowiecznych znajdują się przy ulicy Poznańskiej 4 oraz na placu Klasztornym przy Państwowej Szkole Muzycznej;
• neoklasycystyczny kościół garnizonowy św. Barbary i św. Maurycego z 1927–1928;
• Szkoła Podstawowa nr 1 im. św. Wojciecha przy ulicy Toruńskiej;
• hotel „Bast” z 1901 r., według projektu Tomasza Pajzderskiego;
• dom z końca XVIII w. przy pl. Klasztornym;
• kamienice z przełomu XIX i XX w. przy ul. Królowej Jadwigi;
• zabudowa ul. Solankowej – wille w stylach historyzujących z końca XIX i pocz. XX w. oraz z okresu międzywojennego;
• kościół św. Józefa z lat 1936–1939, zniszczony w 1944, odbudowany w latach 1948–1952;
• kościół Opatrzności Bożej z lat 1930–1931 w dzielnicy Mątwy.

Administracja

Inowrocław pełni funkcje regionalnego (dla kilku okolicznych powiatów) ośrodka administracji centralnej, samorządowej i wojskowej.

Administracja centralna

W Inowrocławiu swoje wydziały lub filie dla regionu Kujaw Zachodnich ma wiele instytucji szczebla centralnego. Należą do nich m.in.: Główny Urząd Statystyczny, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Sądownictwo

Sąd Rejonowy

Swoją siedzibę ma tu Sąd Rejonowy. Obejmuje swoim zasięgiem miasto Inowrocław oraz 7 gmin, w tym 3 miejskie, zamieszkałe przez 122 tys. obywateli polskich. Mieści się tu też Prokuratura Rejonowa.

Administracja samorządowa

Inowrocław ma status gminy miejskiej, jednak od kilku lat walczy o nadanie tytułu miasta na prawach powiatu. Na czele władz samorządowych stoi Prezydent Miasta Inowrocławia – Ryszard Franciszek Brejza, który jest organem wykonawczym. Prezydent ma dwóch zastępców. Organem uchwałodawczym jest Rada Miejska. Przewodniczącym Rady Miejskiej jest Tomasz Marcinkowski, Wiceprzewodniczącymi Rady Miejskiej są: Magdalena Łośko, Grzegorz Kaczmarek, Patryk Kaźmierczak.[1] Inowrocław jest też siedzibą starostwa.

Miasta Partnerskie

Inowrocław prowadzi również współpracę międzynarodową i ma miasta partnerskie. Jednym z nich od 1989 roku jest Bad Oeynhausen w Niemczech^[30].

Administracja wojskowa

W mieście siedzibę ma Wojskowa Komenda Uzupełnień, która swoim zasięgiem obejmuje miasto Inowrocław oraz powiaty: inowrocławski, żniński i mogileński.

Garnizon Inowrocław

Śmigłowiec należący do brygady inowrocławskiej

Miasto jest dużym ośrodkiem wojskowym. W skład garnizonu wchodzi Wojskowy Port Lotniczy (stacjonują tu śmigłowce bojowe), brygada lotnictwa oraz pułk inżynieryjny. W przeciwieństwie do innych garnizonów w kraju, ten inowrocławski ciągle się rozrasta. Rozwój wojska w mieście doprowadził do tego, że obecnie budowane są (na potrzeby żołnierzy) bloki na Osiedlu Rąbin. W skład Garnizonu Inowrocław wchodzą:

Uzdrowisko Inowrocław

Uzdrowisko Inowrocław – dywany kwiatowe

Inowrocław znany jest jako miejscowość uzdrowiskowa. Tradycje warzenia soli sięgają na tych terenach czasów średniowiecza. Współcześnie posiada warte zwiedzenia miejsca, zgrupowane w jednym kompleksie, położonym blisko centrum, w zachodniej części miasta:

• Park Solankowy,
• Zakład Przyrodoleczniczy,
• szpitale uzdrowiskowe, branżowe,
• tężnię uzdrowiskową^[31],
• Pijalnię Wód i Palmiarnię „Inowrocławianka”,
• Ogrody Papieskie (na cześć Janowi Pawłowi II),
• Ogrody Zapachów – kwiatowe, ziołowe i bylinowe,
• Termę Inowrocławską,
• Teatr Letni,
• muszlę koncertową,
• tereny rekreacyjne: korty tenisowe, park linowy, siłownię plenerową dla dorosłych, plac zabaw dla dzieci, minigolf.

Tężnie solankowe

Widok od zewnątrz

Tężnia zimą

Widok z tarasu

Ochrona środowiska

W 2016 roku Inowrocław okazał się najlepszy pod względem czystości powietrza spośród wszystkich 153 polskich miast ujętych w badaniu WHO (World Health Organization/ Światowa Organizacja Zdrowia). Biorąc pod uwagę stężenie rakotwórczego pyłu zawierającego PM2,5 miasto zostało uznane jedynym miastem o najczystszym powietrzu^[32]. Według „World air quality report” z 2020 r. zajmuje 89 miejsce wśród polskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem^[33]. Rozbieżność w powyższych klasyfikacjach wiążę się z umiejscowieniem jedynej oficjalnej stacji badającej jakość powietrza w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, należącej do Inspekcji Ochrony Środowiska, w Parku Solankowym. Wyniki jej pomiarów nie są reprezentatywne dla całego miasta. Pomiary dokonywane przez prywatne czujniki powietrza, rozmieszczone w różnych dzielnicach Inowrocławia, wskazują, że w niektórych miejscach w mroźne, bezwietrzne dni odnotowuje się przekroczenia norm dla pyłów PM10 i PM2,5 o ponad 1 000 procent^[31].

Kultura

Teatr Miejski

Muzeum im. Jana Kasprowicza

Kino „Kinomax”

Inowrocław pełni funkcje ponadregionalnego ośrodka kultury. Odbywają się tu m.in.: Ogólnopolski Przegląd Młodzieżowych Orkiestr Dętych, Arlekinada (Ogólnopolski Festiwal Małych Form Teatralnych) oraz Coroczny Wojewódzki Profilaktyczny Festiwal Teatralny poPaTrz. Działają tu teatr, kino, muzea, galerie. W Inowrocławiu działa Teatr Miejski, w którym regularnie odbywają się spektakle, a także różnego rodzaju koncerty i akademie. Znajduje się tu też Teatr Letni oraz muszla koncertowa. Przy ulicy Solankowej mieści się muzeum^[34], a na Placu Klasztornym Instytut Prymasa Józefa Glempa. Działają również domy kultury, biblioteki oraz kino.

Najważniejsze instytucje kultury w mieście:

• Kujawskie Centrum Kultury
• Muzeum im. Jana Kasprowicza
• Teatr Miejski
• Instytut Prymasa Józefa Glempa
• Biblioteka Miejska im. Jana Kasprowicza
• Stała Wystawa Solnictwa
• Stała Wystawa Archeologiczna „Askaukalis”
• Młodzieżowy Dom Kultury „Pszczółka”
• Kino „Kinomax”
• hala widowiskowo-sportowa
• Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. Juliusza Zarębskiego
• Prywatna Szkoła Muzyczna „Yamaha”
• Sala Koncertowa im. Ireny Dubiskiej
• Ogólnopolski Festiwal Młodzieżowych Orkiestr Dętych
• Coroczny, marcowy Ogólnopolski Festiwal Małych Form Teatralnych Arlekinada
• Coroczny Wojewódzki Profilaktyczny Festiwal Teatralny poPaTrz
• Coroczny festiwal muzyki rockowej Ino-Rock Festival

Baza noclegowa

Hotel „Bast”

Inowrocław jako miasto uzdrowiskowe ma dobrze rozwiniętą bazę noclegową. Znajdują się tu hotele świadczące usługi o wysokiej jakości. W Inowrocławiu znajdziemy następujące hotele:

• Hotel „Park” **
• Hotel „Bast” ***
• Hotel „Penelopa” ****
• Hotel „Focus Premium” ****
• Platinum Apartamenty

Poza tym można zarezerwować miejsca w „Solanki” Uzdrowisko Inowrocław czy w sanatorium „Energetyk”, „Modrzew”, „Oaza”, „Przy Tężni” oraz w licznych pensjonatach.

Turystyka

Ławeczka gen. Sikorskiego

Wizytówką miasta jest uzdrowiskowy 85-hektarowy Park Solankowy. Znajdują się w nim kolorowe dywany kwiatowe, na które wysadza się rocznie ponad 110 tysięcy sadzonek kwiatów. W zachodniej części parku znajduje się tężnia solankowa, jeden z trzech tego typu w Polsce obiektów lecznictwa zdrojowego, mająca kształt dwóch połączonych wieloboków.

Od 1 sierpnia 2011 r. do każdej z najważniejszych atrakcji Inowrocławia prowadzi figura średniowiecznego żaka (5 figur), która w swojej postaci ma przypominać o czasach świetności miasta. Wykonane są z brązu, w wysokości ponad metr, przedstawione w ruchu. Autorem rzeźb jest Wojciech Mendzelewski z pracowni PRO-ART z Lublina.

Z Inowrocławiem związani są: Jan Kasprowicz, Stanisław Przybyszewski, Stanisław Szenic, Maria Konopnicka, gen. Władysław Sikorski, Stefan Starzyński, Józef Unrug oraz Janusz Kusociński, Roman Bartoszcze, Piotr Bartoszcze, Michał Bartoszcze.

Związki wyznaniowe

Kościół pw. Zwiastowania NMP

Na terenie Inowrocławia działalność prowadzą następujące związki wyznaniowe:

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego

• Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Inowrocławiu

Kościół Chrześcijan Baptystów

• Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Inowrocławiu

Kościół Ewangelicko-Metodystyczny

• parafia w Inowrocławiu

Kościół Ewangelicznych Chrześcijan

• Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Inowrocławiu

Kościół rzymskokatolicki

• Parafia pw. Imienia Najświętszej Maryi Panny, bazylika mniejsza
• Parafia pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie
• Parafia pw. św. Krzyża
• Parafia pw. św. Królowej Jadwigi
• Parafia pw. Chrystusa Miłosiernego
• Parafia pw. św. Mikołaja
• Parafia pw. Ducha Świętego
• Parafia pw. Opatrzności Bożej
• Parafia pw. św. Antoniego Padewskiego
• Parafia pw. św. Józefa
• Kościół Garnizonowy pw. św. Maurycego i św. Barbary
  • Kościół Franciszkański w Inowrocławiu (nieistniejący)

Kościół Zielonoświątkowy

• Zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Syloe” w Inowrocławiu

Świadkowie Jehowy

• Zbór Inowrocław-Południe
• Zbór Inowrocław-Wschód
• Zbór Inowrocław-Zachód^[35]

Gospodarka

Inowrocławskie Zakłady Chemiczne Soda Mątwy wieczorem

Lokomotywa T448P-092, należąca do firmy Transoda, która ma swoją siedzibę w Inowrocławiu

Biurowiec „Green Office” w centrum miasta

Inowrocław jest jednym z ważniejszych ośrodków gospodarczych w województwie kujawsko-pomorskim. Rozwinięty jest przemysł chemiczny, szklarski, maszynowy, metalowy, poligraficzny i spożywczy. Do największych zakładów na terenie miasta należą:

• Inowrocławskie Zakłady Chemiczne „Soda-Mątwy” S.A. – zakłady produkują sodę kalcynowaną, kredę strącaną i chlorek wapnia,
• Huta Szkła Gospodarczego „Irena” S.A., producent szkła kryształowego i szkła sodowego,
• Inowrocławskie Kopalnie Soli „Solino” S.A. Grupa Orlen – producent soli i solanki,
• Inofama S.A.,
• Zakład Poligraficzno-Wydawniczy „Pozkal” – Drukarnia Kujawska,
• Drukarnia Druk-Intro S.A.,
• Drukarnia Polprint,
• Drukarnia Ekspres,
• Centrostal Inowrocław,
• Kujawska Spółdzielnia Mleczarska Cuiavia.

W latach 1928–1986 w mieście funkcjonowała Kopalnia Soli „Solno”, która została zlikwidowana w 1986 roku ze względu na zagrożenie wodne. W południowej części miasta znajduje się wielki zespół osadników Inowrocławskich Zakładów Chemicznych Soda Mątwy, tzw. „Białe morze”. Z innych przedsiębiorstw wyróżnić można: Mostodrog, Drogi i Mosty, HT Tioplast Polska, Druk-Intro, Filar, Lematit, Joaga, Modina, Barbara Luijcx.

Rozwinięty jest sektor handlu i usług. W mieście swe siedziby ma wiele oddziałów banków, towarzystw ubezpieczeniowych, firm leasingowych i doradczych, funkcjonują liczne ośrodki handlu detalicznego i hurtowego, punkty usługowe, serwisy, istnieje kilkanaście stacji benzynowych i hipermarketów.

8 maja 2013 otwarto największe centrum handlowe w Inowrocławiu – Galerię Solną^[36].

Wybudowano tu Regionalną Instalację Przetwarzania Odpadów Komunalnych, która produkuje, między innymi, tzw. paliwo elektryczne^[37].

Transport

Dworzec PKP w Inowrocławiu

Peron na stacji Inowrocław Rąbinek

Transport drogowy

W Inowrocławiu krzyżują się też drogi krajowe i wojewódzkie:

• 15 Ornowo k. Ostródy – Toruń – Inowrocław – Gniezno – Września – Jarocin – Krotoszyn – Milicz – Trzebnica
• 25 Bobolice – Bydgoszcz – Konin – Kalisz – Ostrów Wielkopolski – Sokołowice k. Oleśnicy
• 251 Inowrocław – Żnin – Wągrowiec
• 252 Inowrocław – Włocławek

W sąsiednich Tupadłach znajduje się węzeł drogi DK25 z drogą wojewódzką nr 412 Tupadły – Kruszwica.

17 lipca 2017 oddano do użytku liczący prawie 19 km wschodni odcinek obwodnicy miasta, zbudowany w l. 2014-2017^[38]. 30 października 2019 otwarto 5-kilometrowy odcinek północny, łączący węzeł w Latkowie z węzłem w Sławęcinku, położony na drodze krajowej nr 25. Umowa na realizację tego odcinka została podpisana z konsorcjum firm Kobylarnia i Mirbud w 2017 i opiewała na ponad 94 mln zł^[39].

Transport kolejowy

Początki kolei żelaznych w Inowrocławiu sięgają II połowy XIX wieku. 26 maja 1872 otwarto 45,4 km 2-torową linię kolejową Inowrocław-Bydgoszcz Główna^[40]. 15 sierpnia 1873 zakończono 2-letnią budowę i uruchomiono 366,4 km częściowo 2-torową linię kolejową Poznań Wschód – Inowrocław – Korsze. W marcu 1933 uruchomiono 156,1 km 1-torową linię Zduńska Wola Karsznice – Inowrocław. W II połowie XX w. sukcesywnie elektryfikowano najważniejsze linie kolejowe przebiegające przez Inowrocław W latach 1965–1974 zelektryfikowano całą 492 km 2-torową linię kolejową Chorzów Batory-Inowrocław-Tczew. W latach 1976–1990 zelektryfikowano całą linię kolejową Poznań Wschód – Inowrocław – Korsze.

Obecnie Inowrocław jest ważnym węzłem kolejowym o znaczeniu ogólnokrajowym. Leży na szlaku łączącym północ kraju z południem. Przez Bydgoszcz i Toruń łączy bowiem Gdańsk, Gdynię i Olsztyn ze wszystkimi dużymi miastami na południu. Największe znaczenie towarowe ma zelektryfikowana magistrala węglowa łącząca Gdynię z Chorzowem, poprzez to z innymi miastami konurbacji katowickiej. Od grudnia 2013 r. z Inowrocławia do Gdańska najszybsze pociągi docierają w ciągu około 2 godzin, a z Inowrocławia do Poznania w około godzinę.

Na dworcu głównym w Inowrocławiu zatrzymują się wszystkie pociągi pasażerskie.

Linie kolejowe w Inowrocławiu:

• Linia 353 – Poznań Wschód – Skandawa
• Linia 131 – Chorzów Batory – Tczew
• Linia 742 – Inowrocław – Inowrocław Rąbinek
• Linia 206 – Inowrocław Rąbinek – Drawski Młyn
• Linia 231 – Inowrocław Rąbinek – Mogilno

Komunikacja miejska

Autobus MPK Inowrocław podczas ładowania za pomocą pantografu zlokalizowanego przy dworcu PKP.

Komunikacja Miejska w Inowrocławiu jest prekursorem rozwiązań proekologicznych dla transportu publicznego. W ostatnich latach MPK sp. z o.o. wspólnie z Miastem Inowrocław zrealizowało kilka dużych projektów, w ramach których zakupiono 28 nowoczesnych autobusów. Spółka obsługuje 14 linii w mieście i była pierwszym miastem w Polsce z taborem składającym się w 100% z pojazdów nisko i zero emisyjnych. Na terenie znajduje się 4 pantografy służące do szybkiego ładowania autobusów elektrycznych, pasażerowie mogą korzystać z biletomatów, nowych wiat przystankowych oraz tablic wyposażonych w elektroniczny system informacji pasażerskiej.

Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne sp. z o.o. w Inowrocławiu zajęło 8 miejsce w Ogólnopolskim Rankingu Najlepszych Przedsiębiorstw Komunikacji Miejskiej^[41][42].

Dawniej, w latach 1912–1962 w Inowrocławiu kursowały tramwaje. Jeden tramwaj, taki jaki kursował w mieście (typ Konstal N) na pamiątkę został jako pomnik ustawiony przy wylocie ul. św. Ducha na Rynku.

Komunikacja autobusowa

Główny dworzec autobusowy znajdował się przy placu Kasprowicza w centrum miasta, niedaleko uzdrowiska i dworca kolejowego; w 2020 jego budynek został wyburzony^[43]. Transport autobusowy poza miasto do innych miejscowości zapewniają takie firmy jak:

• Kujawsko-Pomorski Transport Samochodowy w Inowrocławiu (dawniej PKS)
• Nadgoplańska Komunikacja Autobusowa (NKA) w Kruszwicy
• Jan-Trans w Janikowie
• MatBud w Pakości
• Sprint-Trans w Piechcinie
• Prywatny przewoźnik autobusowy w Osieku Wielkim (Osiek Wielki – Jaszczółtowo – Rojewo – Orłowo – Inowrocław)

Transport lotniczy

W mieście znajduje się Lotnisko Inowrocław miejscowego Aeroklubu Kujawskiego.

W 2012 przy. ul. Poznańskiej otwarto sanitarne lądowisko.

Bezpieczeństwo

Inowrocław jest bardzo dużym miastem, dlatego na terenie miasta działają odpowiednie służby, których celem jest zachowanie porządku i bezpieczeństwa. Z wielu możemy tu wyróżnić najważniejsze:

Szpital Wielospecjalistyczny im. dr. Ludwika Błażka w Inowrocławiu

Szpital Wielospecjalistyczny im. dr. L. Błażka

Jeden z największych szpitali w województwie kujawsko-pomorskim. Mieści się w 6-piętrowym budynku przy ulicy Poznańskiej w samym centrum miasta. Placówka jest klasyfikowana w rankingu gazety „Rzeczpospolita” jako 3 najlepszy szpital w województwie i 23 najlepszy szpital w kraju (na ok. 350 placówek). Znajdują się tu następujące oddziały: anestezjologii i intensywnej terapii, chirurgii urazowej i ortopedii, dziecięcy, kardiologiczny, oddział intensywnego nadzoru kardiologicznego, pracownia hemodynamiki, laryngologiczny, neurologiczny, oddział udarowy, noworodkowy, dwa oddziały chirurgiczne, oddział ratunkowy i izba przyjęć, okulistyczny, opieki paliatywnej, położniczo – ginekologiczny, urologii i onkologii urologicznej, dwa oddziały wewnętrzne^[44].

Znajduje się tu 27 poradni^[45].

Patronem szpitala jest doktor Ludwik Błażek. Był to wybitny chirurg, wieloletni ordynator oddziału chirurgii, a także dyrektor tutejszego szpitala.

Przy szpitalu, od strony zachodniej, znajduje się Skwer PCK, gdzie w 2019 roku postawiono pomnik z okazji 100-lecia PCK.^[46]

Oświata

• Szkoły wyższe
  • Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości im. Księcia Kazimierza Kujawskiego w Inowrocławiu ul. Kiełbasiewicza 7 (budynek gimnazjum nr 2) studia I stopnia: kryminologia, administracja.
  • Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy, Wydział Zarządzania i Nauk Społecznych w Inowrocławiu – studia I stopnia na kierunkach: zarządzanie, logistyka, rachunkowość, pedagogika, fizjoterapia. Studia II stopnia na kierunkach: pedagogika, rachunkowość.

Od 2007 roku przy WSG w Inowrocławiu funkcjonuje Uniwersytet Trzeciego Wieku.

• Szkoły podstawowe
  • nr 1 im. św. Wojciecha – os. Toruńskie
  • nr 2 im. Panny Maryi – os. Toruńskie
  • nr 4 im. Janusza Kusocińskiego – os. Rąbin
  • nr 5 im. Józefa Krzymińskiego – os. Rąbin
  • nr 6 im. Mikołaja Kopernika – os. Nowe
  • nr 8 im. 4 Kujawskiego Pułku Artylerii Lekkiej – os. Piastowskie
  • nr 9 im. Marii Skłodowskiej-Curie – os. Mątwy
  • nr 10 im. Jana Kasprowicza – os. Szymborze
  • nr 11 im. Stefana Batorego – os. Piastowskie
  • nr 14 im. Zygmunta Wilkońskiego – os. Nowe
  • Szkoła Podstawowa Integracyjna im. Powstańców Wielkopolskich – os. Rąbin
  • nr 16 im. Jana Pawła II – os. Toruńskie
  • Katolicka Szkoła Podstawowa im. bł. Wł. Demskiego – os. Rąbin
• Licea
  • I LO im. J. Kasprowicza
  • II LO im. M. Konopnickiej
  • III Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Jadwigi
  • IV LO im. Jana Pawła II
• Technika
  • Zespół Szkół Chemiczno-Elektronicznych im. Jana Pawła II^[47]
  • Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich im. Genowefy Jaworskiej^[48]
  • Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych^[49]
  • Zespół Szkół Ekonomiczno-Logistycznych^[50]
  • Zespołu Szkół Budowlanych im. gen. Władysława Sikorskiego^[51]
• Szkoły zawodowe
  • Zespół Szkół Zawodowych Rzemiosła przy Cechu Rzemiosł Różnych w Inowrocławiu

Media

W Inowrocławiu mają siedzibę media o znaczeniu ponadregionalnym. Istnieją 3 stacje radiowe, kilka redakcji gazet i serwisów internetowych.

• Radio:
  • Meloradio 98,1 FM (dawniej Radio Zet Gold)
  • Radio RMF MAXXX Inowrocław 90,8 FM (dawniej Radio GRA Inowrocław)
  • Radio Plus Bydgoszcz 91,6 FM
• Prasa:
  • Gazeta Pomorska (mutacja inowrocławska)
  • Express Inowrocławski (mutacja Expressu Bydgoskiego)
  • Nasze Miasto Inowrocław (wydawana przez UM)
  • Kurier Inowrocławski (darmowa gazeta wydawana co czwartek)
• Internet:
  • [2] Portal informacyjny ki24.info
  • Portal inowroclaw.info.pl
  • Serwis regionalny www.kujawyzachodnie.pl (wydawany przez ATS Marketing)^[52]
  • Portal inotop.pll^[53]
  • Portal ino.online^[54]
  • Portal inianie.pl (wydawana przez UM)^[55]

Sport

Stadion im. Inowrocławskich Olimpijczyków

Miasto Inowrocław posiada kilkanaście obiektów sportowych. Najnowocześniejszym z nich jest Stadion Miejski im. Inowrocławskich Olimpijczyków (piłkarsko-lekkoatletyczny), mniej reprezentacyjnym obiektem sportowym o przestarzałej infrastrukturze jest Stadion Miejski nr 2 w Inowrocławiu (piłkarski), oprócz nich w mieście jest wybudowana hala widowiskowo-sportowa, baseny, korty tenisowe, park linowy, ścianka wspinaczkowa, 6 orlików, skatepark oraz sezonowe lodowiska.

• motoryzacja – Automobilklub Inowrocławski, www.automobilklubinowroclawski.pl
• piłka nożna – Goplania Inowrocław, Cuiavia Inowrocław, Noteć Inowrocław, Błękitni Gesal Inowrocław, Masters Team Inowrocław
• piłka ręczna – Damy Radę Inowrocław
• piłka ręczna plażowa – Damy Radę Inowrocław
• koszykówka – Noteć Inowrocław, Sportino Inowrocław, SKS Kasprowicz Inowrocław, Domino Inowrocław
• karate – Inowrocławski Klub Sportowy Karate, Błękitni Gesal Inowrocław
• tenis stołowy – IKTS Noteć Inowrocław

Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”

• tenis ziemny – Inowrocławskie Stowarzyszenie Tenisowe Sokół, Inowrocławskie Stowarzyszenie Tenisowe Goplania, Stowarzyszenie Kujawskie Centrum Tenisowe Masters, Klub Tenisowy Centrum
• lotnictwo – Aeroklub Kujawski w Inowrocławiu
• pływanie – Kryta Pływalnia „Delfin”, „Wodny Park”, „Inowrocławska Terma” oraz basen odkryty
• siatkówka – UKS „Mechanik” Inowrocław, Młodzieżowe Stowarzyszenie Piłki Siatkowej OSiR Inowrocław
• żeglarstwo – Yacht Klub Polski INOWROCŁAW
• szachy – Inowrocławskie Towarzystwo Szachowe „Pozkal – Przydomek Inowrocław”, Błękitni Gesal Inowrocław
• boks – Cuiavia Inowrocław
• sumo – Błękitni Gesal Inowrocław
• W latach 50. XX wieku w Inowrocławiu działał klub żużlowy „Unia” Inowrocław. Zespół występował w Pomorskiej Lidze Okręgowej Żużla (dzisiejszym odpowiednikiem jest 2liga) i rozgrywał mecze m.in. z drużynami z Bydgoszczy i Torunia. Mecze były rozgrywane na obecnym Stadionie miejskim przy ul. Wierzbińskiego. Jednak po śmiertelnym wypadku na inowrocławskim torze sekcję żużlową w mieście zlikwidowano.
• MMA i inne sporty walki – Criminal13 Fighting Division przy ul. Andrzeja 12

Nazwa miasta

Najstarszą znaną nazwą miasta jest Novus Wladislaw; nawiązującą do imienia Władysław. Z czasem oficjalna nazwa miasta uzyskała brzmienie Juniwladislavia, a z niej w czasach Rzeczypospolitej Szlacheckiej wykształciły się spolszczone wersje: najpierw Iuniwłocław, a później Inowłocław. W latach 1904–1920 i podczas okupacji niemieckiej Hohensalza, czasami też Jungbreslau, Jungleslau)^[56].

Honorowi obywatele

Sąsiednie gminy

Inowrocław, Pakość

Odznaczenia

• Order Odrodzenia Polski III klasy (1985)^[57]

Zobacz też

• Wielka Synagoga w Inowrocławiu
• Mała Synagoga w Inowrocławiu
• Synagoga w Inowrocławiu
• Stary cmentarz żydowski w Inowrocławiu
• Nowy cmentarz żydowski w Inowrocławiu
• Szlaki turystyczne Inowrocławia i okolic
• 1 Inowrocławski Hufiec Harcerzy ZHR
• gmina Inowrocław-Wschód
• gmina Inowrocław-Zachód
• Arlekinada

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Przewodniki turystyczne

• Karol Kopeć, Ilustrowany przewodnik po Inowrocławiu i Kujawach (Kruszwica-Strzelno-Trzemeszno-Mogilno-Pakość), Inowrocław 1933 [3]
• Czesław Korczak-Ziółkowski, Liga Popierania Turystyki, Warszawa (post 1933) [4]
• Stanisław Waszak, Przewodnik po Inowrocławiu i Kujawach (Kruszwica, Strzelno, Pakość), Inowrocław 1933 [5]
• Alfred Krysiak, „Inowrocław i Kujawy” różne wydania z różnych lat

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Urzędu Miasta Inowrocław
• Działania oddziałów powstańczych w Inowrocławiu, 5 stycznia 1919 r.(mapa) – Powstanie Wielkopolskie 1918-9 (strona Instytutu Pamięci Narodowej)
• Historia Żydów w Inowrocławiu na portalu Wirtualny Sztetl
• Inowrocław, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 293 .