Józef Zajączek

Józef Zajączek
Ilustracja
Józef Zajączek, portret pędzla nieznanego malarza polskiego przed 1826 rokiem
Herb
Świnka
Rodzina

Zajączkowie

Data i miejsce urodzenia

10 marca lub 1 listopada 1752
Kamieniec Podolski

Data i miejsce śmierci

28 lipca 1826
Warszawa

Ojciec

Antoni Zajączek

Matka

Marianna Cieszkowska

Żona

Aleksandra de Pernet

Odznaczenia
Order Orła Białego Krzyż Komandorski Orderu Virtuti Militari Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari Komandor Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Order św. Andrzeja (Imperium Rosyjskie) Order Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie) Order Świętej Anny I klasy (Imperium Rosyjskie) Order Orła Czarnego (Prusy) Krzyż Wielki Orderu Orła Czerwonego (Prusy)

Józef Zajączek książę herbu Świnka (ur. 10 marca lub 1 listopada[1] 1752 w Kamieńcu Podolskim, zm. 28 lipca 1826 w Warszawie) – polski i francuski generał, polityk; poseł województwa podolskiego na Sejm Czteroletni (1790–1792), sekretarz Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej (1791), jakobin polski, w czasie insurekcji kościuszkowskiej (1794) członek Rady Najwyższej Narodowej; od 1795 na emigracji we Francji, uczestnik wojen napoleońskich, od 1807 dowódca 2 Dywizji Księstwa Warszawskiego, w czasie inwazji na Rosję (1812) dowódca V Korpusu Wielkiej Armii; od 1815 namiestnik Królestwa Polskiego, senator wojewoda Królestwa Polskiego (1815)[2]; wolnomularz.

Wojsko Polskie

Do służby wojskowej wstąpił prawdopodobnie w wieku 16 lat. Został żołnierzem kawalerii oraz adiutantem hetmana koronnego Ksawerego Branickiego.

Brał udział w konfederacji barskiej, pod jej koniec przebywał w Paryżu jako sekretarz posła konfederacji. Po upadku konfederacji wiosną 1774 r. udał się z grupą oficerów (w tym z Kazimierzem Pułaskim) na Bałkany, by walczyć po stronie Turcji przeciw Rosji, jednakże plan ten upadł na skutek klęsk Turcji. Następnie wyjechał do Francji i służył krótko w armii francuskiej. Po powrocie do kraju służył w gwardii przybocznej hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego, a następnie w oddziale dragonów w stopniu kapitana. W 1777 r. był już podpułkownikiem dragonów i adiutantem hetmana. Od 1784 r. był posłem na Sejm, gdzie postulował zwiększenie stanu liczebnego i reformy wojska, lecz występował także za zachowaniem wolności szlacheckich. W lutym 1787 r. został dowódcą Regimentu Konnego Buławy Wielkiej Koronnej w randze pułkownika. Jako członek prorosyjskiego stronnictwa Branickiego w 1788 r. uczestniczył pod komendą rosyjską w zdobyciu tureckiej twierdzy Oczaków.

W 1790 r. został posłem województwa podolskiego na Sejm Czteroletni[3]. W tym okresie porzucił stronnictwo Branickiego i przeszedł na pozycje reformatorskie i patriotyczne stopniowo coraz bardziej się radykalizując. Interesował się zwłaszcza losem chłopów i reformami wojska. Był zwolennikiem Konstytucji 3 maja oraz członkiem[4] i jednym z sekretarzy Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. 2 maja 1791 roku podpisał asekurację, w której zobowiązał się do popierania projektu Ustawy Rządowej[5]. Należał do ugrupowania polskich jakobinów. Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 w obronie Konstytucji 3 maja w randze generał-majora. Zasłużył się 18 czerwca w bitwie pod Zieleńcami, dowodząc 3 Pułkiem Straży Przedniej, po której został odznaczony nowo ustanowionym orderem Virtuti Militari. Po przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej był zwolennikiem kontynuowania walk. Następnie podał się do dymisji i udał na emigrację, skąd jako działacz konspiracji przedpowstańczej niekiedy przyjeżdżał do kraju.

Jako uczestnik insurekcji kościuszkowskiej walczył w bitwach pod Racławicami (po której został awansowany na generał-lejtnanta za dowodzenie lewym skrzydłem), pod Chełmem i pod Gołkowem. Po wzięciu Tadeusza Kościuszki do niewoli przez krótki okres pełnił funkcję Wodza Naczelnego. Wchodził w skład Rady Najwyższej Narodowej, gdzie jako jakobin reprezentował lewicę. Był członkiem Sądu Kryminalnego Wojskowego i komendantem obrony Warszawy. Jego działalność na tym stanowisku, a szczególnie złe przygotowanie obrony Pragi, są krytykowane przez historyków. Nagrodzony złotą obrączką Ojczyzna Obrońcy Swemu nr 6[6]. Jeszcze przed kapitulacją wyjechał z miasta do Galicji, gdzie przez rok był internowany przez Austriaków.

Służba u Napoleona

Zajączek przedostał się następnie do Francji i awansował na generała armii napoleońskiej. Brał udział w wyprawie Napoleona do Egiptu, gdzie pełnił funkcje gubernatora różnych prowincji oraz walczył z mamelukami, Turkami i Anglikami. Awansował na generała dywizji. Po klęsce Francji w Egipcie od 1802 r. służył we Francji i we Włoszech. W 1806 r. na rozkaz Napoleona organizował wojsko polskie – 1 Legię Północną, następnie od stycznia 1807 r. na ziemi kaliskiej Legię Kaliską, którą dowodził w kampanii pruskiej w 1807 r. – weszła ona następnie w skład wojska Księstwa Warszawskiego jako 2 Dywizja. Podczas wojny polsko-austriackiej 1809 r. Zajączek dowodził różnymi formacjami. W 1812 r. uczestniczył w wyprawie Napoleona na Moskwę dowodząc 16 Dywizją Piechoty, a po kontuzjowaniu księcia Józefa Poniatowskiego objął dowództwo V Korpusu (polskiego) Wielkiej Armii. Został trzykrotnie ranny w bitwie pod Smoleńskiem, walczył w bitwie pod Tarutinem, a w bitwie nad Berezyną stracił prawą nogę. Dostał się do niewoli rosyjskiej.

Nazwisko generała Józefa Zajączka zostało uwiecznione na Łuku Triumfalnym w Paryżu.

W 1807 Napoleon nadał Józefowi Zajączkowi rozległe dobra ziemskie w Kaliskiem, w których generał założył cztery folwarki. Trzy z nich noszą nazwy bitew, w których wziął udział (Fajum, Aleksandria, Racławice), czwarty to rodowe Zajączki. Dochód z klucza opatóweckiego w samym tylko 1807 wyniósł 81.081 złp[7].

W czasach Księstwa Warszawskiego został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari[8].

Namiestnik Królestwa Polskiego

Obraz Wjazd generała Zajączka do Lublina w 1826

Po klęsce Napoleona mianowany przez cara Aleksandra I generałem piechoty i pierwszym namiestnikiem Królestwa Polskiego, który to urząd sprawował w latach 1815–1826, przy czym cechował się uległością wobec władz rosyjskich i wielkiego księcia Konstantego. W uznaniu tych zasług w 1818 otrzymał od cara tytuł książęcy[9][10].

Józef Zajączek zmarł 28 lipca 1826 w pałacu Namiestnikowskim w Warszawie[11]. Nabożeństwo żałobne odbyło się 2 sierpnia w kościele Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Celebrował je biskup sandomierski Adam Prosper Burzyński, a krótkie kazanie wygłosił biskup płocki Adam Michał Prażmowski.

Józef Zajączek został pochowany w kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w Opatówku, jego serce złożono w warszawskim kościele bernardynów, a pozostałe wnętrzności w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Z polecenia króla Mikołaja I ogłoszono trzydniową żałobę (od 25 września) obowiązującą wszystkich urzędników: „Suknie czarne zwyczajne z krepą u kapelusza, mundury zaś z krepą u lewej ręki, u szpady i u kapelusza”.

Rodzina

Józef Zajączek był synem Antoniego Zajączka herbu Świnka, pułkownika milicji nadwornej Zamoyskich, i Marianny z Cieszkowskich herbu Dołęga.

Od 1786 Józef Zajączek był żonaty z Aleksandrą de Pernet (1754–1845) pochodzącą z rodziny osiadłych w Polsce uchodźców hugenockich, która poślubiła go po uprzednim rozwodzie z panem Isaure, lekarzem hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Nie mieli dzieci.

Jego młodszym bratem był Ignacy Zajączek (ok. 1756–1810), podczas powstania kościuszkowskiego zastępca członka Rady Najwyższej Narodowej, w okresie Księstwa Warszawskiego dyrektor generalny Dyrekcji Poczt i członek Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej[12][13].

Bratankami stryjecznymi namiestnika, byli Wincenty Zajączek i Rafał Zajączek[14] (ten drugi żył w latach 1770–1846, pułkownik Wojska Polskiego, uczestnik kampanii napoleońskich, jest pochowany na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu[15][16]). Ich ojcem był Kajetan Zajączek, a dziadkiem Jakub, brat Antoniego Zajączka.

Po śmierci Józefa Zajączka na mocy testamentu z 31 stycznia 1826 jego spadkobiercą został Józef Radoszewski, zięć Ignacego Zajączka[17]. Car przyznał wdowie po Józefie Zajączku dożywotnią rentę w wysokości 75.230 złotych polskich rocznie (poza przysługującą jej po mężu emeryturą wojskową wys. 24.770 złp).

Odznaczenia

Józef Zajączek w literaturze i piosence

  • Marian Brandys: Generał Arbuz. Warszawa: Iskry, 1988, s. 284. ISBN 978-83-2071-030-4.
  • Jadwiga Nadzieja: Od jakobina do księcia namiestnika. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1988, s. 267. ISBN 978-83-2160-682-8.
  • Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. 1752-1826. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975, s. 614.
  • To o Zajączku śpiewał Przemysław Gintrowski w piosence Książę Józef Poniatowski: „Na murach Lipska legł bitewny pył, A w kraju dźwięczy melodyjka stara, Że ten kto wczoraj jakobinem był, Jutro zostanie namiestnikiem cara.” tekst Jerzy Czech, muzyka Przemysław Gintrowski[25]

Uwagi

Przypisy

  1. Zajączek Józef, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-10-02].
  2. Diarjusz Senatu z roku 1830–1831, wydał Stefan Pomarański, w: Archiwum Komisji Historycznej, t. XIV, Kraków 1930, s. 452.
  3. Kalendarzyk narodowy y obcy na rok ... 1792. Warszawa: 1791, s. 325.
  4. Adam Skałkowski, Towarzystwo przyjaciół konstytucji 3 maja, Kórnik, 1930, s. 82.
  5. Bronisław Dembiński. W przededniu 3-maja 1791 roku. „Tygodnik Illustrowany”. Nr 1, s. 10–11, 13 stycznia 1906. 
  6. Gazeta Rządowa, nr 69 11 września 1794 roku, s. 277.
  7. Józef Raciborski. Opatówek. „Ziemia: miesięcznik krajoznawczy ilustrowany”. 4, s. 120, kwiecień 1922. Warszawa: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. 
  8. Krzysztof Filipow, Order Virtuti Militari 1792-1945, Warszawa 1990, s. 40.
  9. Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski: Historia ustroju i prawa polskiego (1772–1918). Kraków: Zakamycze, 2003, s. 128. ISBN 83-7333-146-8.
  10. Oskar Flatt: Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym. Warszawa: Drukarnia Gazety Codziennej, 1853, s. 18–20.
  11. Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 18.
  12. Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 298. ISBN 83-7188-003-0.
  13. Jan Pachoński: Oficerowie Legionów Polskich 1796-1807. T. 2: Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich 1796-1807. Kraków: Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 1998, s. 348–349. ISBN 83-7188-003-0.
  14. Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 31–32, 531. ISBN 83-7188-003-0.
  15. Stanisław Małyszko: Zabytkowe cmentarze przy Rogatce w Kaliszu. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2012, s. 252. ISBN 978-83-62689-09-5.
  16. Pomniki epoki napoleońskiej w Polsce (pol.). napoleon.org.pl. [dostęp 2019-10-01].
  17. Jadwiga Nadzieja: Generał Józef Zajączek. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975, s. 506. ISBN 83-7188-003-0.
  18. a b c d e f Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego. 1820, s. 5.
  19. Marta Męclewska: Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego: 1705-2008. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, 2008, s. 284. ISBN 978-83-7022-178-2.
  20. T. Jeziorowski, The Napoleonic Orders. Ordery Napoleońskie. Warszawa 2018, s. 148.
  21. Liste der Ritter des Königlich Preußischen hohen Ordens vom Schwarzen Adler, s. 18.
  22. Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat: für das Jahr 1821, s. 28.
  23. Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego. 1821, s. 5.
  24. Józefa Zajączka nie ma na liście odznaczonych Orderem Orła Czerwonego na stronach Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat: für das Jahr 1821.
  25. Książę Józef Poniatowski. piosenkaztekstem.pl. [dostęp 2022-07-04].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Order St. Andrew (Russia) ribbon.svg
Autor: Reliavech, Licencja: CC BY-SA 4.0
Barette de l'ordre de Saint-André (Russie impériale).
RUS Order of St. Alexander Nevsky BAR.png
Autor: Wiki Romi, Licencja: CC0
Order Świętego Aleksandra Newskiego
RUS Order św. Anny (baretka).svg
Baretka Orderu św. Anny.
Ord.Aquilanera.png
Order of Black Eagle's ribbon - Prussia
Ord.Aquilarossa-GC.png
Autor: Louis14, Licencja: CC BY-SA 3.0
Nastro da cavaliere di gran croce del'Ordine dell'Aquila Rossa del Regno di Prussia (Germania)
Banner of Kościuszko Uprising.PNG
Autor:
NieznanyUnknown from Poland
, Licencja: CC BY 3.0
Józef Zajączek 111.PNG
Jóżef Zajączek
Medium Coat of Arms of Congress Poland.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
Uwaga! Jest to współczesna rekonstrukcja średniego herbu Królestwa Kongresowego
POL COA Świnka.svg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
herb Świnka