Józefa Mikowa

Józefa Mikowa

Józefa Machayówna

Ryś

Data i miejsce urodzenia	13 listopada 1897 Jabłonka
Data i miejsce śmierci	14 października 1942 Kraków więzienie Montelupich
Zawód, zajęcie	nauczycielka
Odznaczenia

Józefa z Machayów Mikowa pseudonim "Ryś" (ur. 13 listopada 1897 w Jabłonce, zm. 14 października 1942 w Krakowie w więzieniu Montelupich)^[1] – polska działaczka patriotyczna i społeczna, od 1912 bojowniczka o polskość Orawy, członek Polskiej Rady Narodowej na Orawie (1918-1920), w latach 1919-1920 czterokrotnie więzień polityczny w Czechosłowacji, podczas II wojny światowej współorganizator i oficer łącznikowy Tajnej Organizacji Wojskowej, Główny Kwatermistrz Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej, aresztowana, torturowana i zamordowana przez gestapo. Zwana była „Królową Orawy”^[2] .

Nagrobek Józefy z Machayów Mikowej na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie, płaskorzeźnba autorstwa Karola Hukana

Życiorys

Józefa (w piśmiennictwie używane jest niekiedy imię Józefina) była jedenastym dzieckiem Andrzeja Machaya, siódmym z jego drugiego małżeństwa z Marią Zwolińską. Jej braćmi byli: Karol (1883-1955), ksiądz, działacz patriotyczny, odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1922) i Medalem Niepodległości^[3][4][5]'^[6], Ferdynand (1889–1967), ksiądz i Eugeniusz (1891-1947), działacz patriotyczny, nauczyciel gimnazjalny, odznaczony Krzyżem Niepodległości^[3][7][8][9].

Działalność niepodległościowa (1912-1920)

Po ukończeniu szkoły powszechnej w Jabłonce, do 1914 uczyła się w średniej szkole rolniczej w Enyicke, z węgierskim językiem nauczania. Pod wpływem starszych braci: Eugeniusza, Karola i Ferdynanda zaangażowała się w działalność na rzecz polskości Orawy i uświadomienia narodowego tamtejszych Polaków. W 1912 była aktywną uczestniczką orawskiej delegacji z Węgier na Zjazd Podhalan w Galicji, działała w sekcji spisko-orawskiej Zjazdu. W 1913 zorganizowała w Jabłonce Polskie Kółko Samokształceniowe dla młodzieży. Od 1918 mieszkała w Lipnicy Wielkiej, której proboszczem został jej brat Karol. W listopadzie 1918 została tam wybrana do Polskiej Rady Narodowej na Orawie. W okresie zajęcia terenu Orawy przez Czechosłowację (1919–1920) była inwigilowana i czterokrotnie aresztowana przez czechosłowackie władze. Była przetrzymywana m.in. w Trzcianie i Terezinie. Pobyt w więzieniu opisała w książce Za Polskę : notatki z więzienia czeskiego (Kraków : Główny Komitet Plebiscytu Spisko-Orawskiego, 1920). 5 kwietnia 1920 mimo młodego wieku (ledwie 22 lata) i płci, to ona przemawiała w Jabłonce do kilkutysięcznego tłumu Orawian witając manifestacyjny pochód uchodźców orawskich powracających z Podhala, zmuszonych wcześniej do ucieczki przez czeskie represje. Ze względu na wielką skuteczność na terenie Orawy, w okresie plebiscytowym w 1920 została przeniesiona na Spisz, gdzie wszędzie była pierwszą, gdzie sprawa polska była zagrożona^[10].

Okres międzywojenny

24 stycznia 1922 poślubiła Emila Mikę, działacza niepodległościowego (w 1920 współorganizatora Tajnej Organizacji Wojskowej na Orawie), nauczyciela i organistę z Lipnicy Wielkiej. Zaangażowała się w działalność społeczną: w 1920 została przewodniczącą miejscowego koła Towarzystwa Szkoły Ludowej, utworzyła koło rolnicze; w 1926 dzięki jej staraniom i wsparciu brata, Ferdynanda, powstał w Lipnicy Wielkiej Dom Ludowy. Była aktywną działaczką Związku Górali Spisza i Orawy, prezeską oddziału orawskiego. Wspierała męża, prowadzącego zespół regionalny „Orawiacy”, napisała teksty do dwóch widowisk muzycznych: Skubarki – Obrazek z życia ludu orawskiego (wydane drukiem w 1937 w Krakowie nakładem Związku Górali Spisza i Orawy) i Orawski pochód weselny. Wraz z mężem założyli także orkiestrę dętą, chór i kółko teatralne, przyczynili się do powstania jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej w Lipnicy Wielkiej – Murowanicy.

W okresie międzywojennym była odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)^[11] i Krzyżem Niepodległości (21 kwietnia 1937)^[3][12][13].

II wojna światowa

W 1939 związała się ze strukturami polskiego wywiadu, na ich rzecz prowadziła działalność wywiadowczą, także na terytorium Słowacji. Wybuch wojny zastał ją i jej męża na szkoleniu wojskowym w Zakopanem. W październiku 1939 przedostała się do Krakowa i zamieszkała u brata Ferdynanda, proboszcza parafii Najświętszego Salwatora. Była współorganizatorem Tajnej Organizacji Wojskowej, pod pseudonimem „Ryś” pełniła funkcję szefa łączności i płatnika okręgu krakowskiego. Organizowała sieć szlaków przerzutowych i kurierskich z kraju przez Słowację na Węgry. Była Głównym Kwatermistrzem Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ); po częściowym rozpracowaniu krakowskich struktur ZWZ i TOW, w nocy z 3 na 4 maja 1941, została aresztowana wraz z mężem przez gestapo. Osadzona w więzieniu Montelupich była przesłuchiwana i torturowana. Następnie przewieziono ją do Hotelu „Palace” w Zakopanem, gdzie poddano ją kolejnym przesłuchaniom. Nie załamała się w śledztwie, a w kwietniu 1942 przewieziono ją na powrót do Krakowa^[14]. Od Ferdynanda Machaya dowiedziała się o śmierci męża w KL Auschwitz. Została zamordowana zastrzykiem fenolu 14 października 1942. Jej zwłoki wydano bratu, który pochował ją w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Salwatorskim (sektor SC10-A-1)^[15]. Odznaczona pośmiertnie Orderem Virtuti Militari^[16].

Grób Józefy Mikowej na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie

Upamiętnienie

Imię Józefiny i Emila Mików nosi Szkoła Podstawowa nr 2 w Lipnicy Wielkiej^[10].

W latach 2014-2019 Józefa Machay-Mikowa była patronem gimnazjum w Zespole Szkół w Zubrzycy Dolnej^{[17][18][19][20]}.

Wraz z mężem są patronami jednej z ulic w Jabłonce^[10].

4 lipca 2020 upamiętniona została tabliczką na pomniku - Murze Orawskich Ojców Niepodległości w Lipnicy Wielkiej^[10].

W 2012 ukazała się jej książkowa biografia Józefa Machay-Mikowa - orawska męczennica autorstwa Barbary Zgamy.

W 2021 powstał (z inicjatywy Karoliny Kowalczyk, Renaty Martyniak i ks. Damiana Obrały w ramach działania Ora#Wa Power we współpracy z Gminnym Centrum Kultury w Lipnicy Wielkiej i Stowarzyszeniem Rozwoju Orawy) teledysk Przeznaczenie poświęcony Józefie Mikowej^[21].

W 2022 powstał film dokumentalny o niej Kobieta ryś, w reżyserii Wojciecha Kursy wg scenariusza Agaty Puścikowskiej, produkcja TVP3 Kraków^[22]. Premiera miała miejsce 15 kwietnia 2022 w TVP Historia^[23].

Rok 2022 Rada Gminy Lipnica Wielka ogłosiła Rokiem Józefiny Mikowej i Piotra Borowego^[24].

Latem 2022 Stowarzyszenie Lipnica Wielka wraz z grupą nieformalną we współpracy z Gminą Lipnica Wielka wydało Notes Mików (red. Robert Kowalczyk, Karolina Kowalczyk) ISBN 978-83-66991-08-8, książkę zawierająca cytaty określające, opisujące lub wyrażane przez Józefinę i Emila Mików oraz liczne ilustracje. Zostaje spore miejsce na własnoręczne notatki^[25].

We wrześniu 2022 film Józefa Machay-Mikowa nakręcony przez uczennice Szkoły Podstawowej nr 1 w Jabłonce, Natalię Dziurczak, Anastazję Pilch i Izabelę Sandrzyk, pod opieką Roberta Ślusarczyka, dostał wyróżnienie w konkursie organizowanym przez Instytut Pamięci Narodowej - „Niezwyciężone. Bohaterki Niepodległej”^[26][27][28]. 13-14 października 2022 w Krakowie odbyły się uroczystości poświęcone Józefie Mikowej^[29].

Poczet sztandarowy Szkoły im. Józefiny i Emila Mików w Lipnicy Wielkiej przy grobie Józefy Mikowej podczas uroczystości w 80. rocznicę jej śmierci, 14 października 2022

Przypisy

Bibliografia

• Teodor Gąsiorowski, Machay – Mika Józefa (1897 – 1942), [w:] Małopolski Słownik Biograficzny Uczestników Działań Niepodległościowych 1939 – 1956, tom 4, Kraków 1999, s. 114 – 115.
• Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924, Lipnica Wielka 2020, ISBN 9788396062604
• Leon Rydel: Józefa i Emil Mikowie, „Orawiacy” z Lipnicy Wielkiej, muzyka orawska. „Orawa” rok X, nr 36, 1998. ISSN 1233-4200.
• Krystyna Wójtowicz: Józefa Mikowa z d. Machay (1897–1942), „Ryś”, oficer łączności sztabu TOW, oficer płatnik Obszaru Południe. „Orawa” rok XVIII–XIX, nr 44–45, 2007. ISSN 1233-4200.
• Wiktor Jan, Niezłomna. Wspomnienia o Józefinie z Machayów Mikowej, „Orawa”, Nr 44-45, 2007, s. 137-148.

Linki zewnętrzne

• Za Polskę : notatki z więzienia czeskiego, 1920 w bibliotece Polona
• Skubarki : obrazek z życia ludu orawskiego, 1937 w bibliotece Polona