Język gruziński

ქართული ენა
Obszar

Gruzja, Iran, Azerbejdżan, Turcja, Rosja i inne kraje

Liczba mówiących

7,5 miliona

Pismo/alfabet

gruzińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowyGruzja
Ethnologue1 narodowy
Kody języka
Kod ISO 639-1ka
Kod ISO 639-2geo/kat
Kod ISO 639-3kat
IETFka
Glottolognucl1302
Ethnologuekat
GOST 7.75–97гру 158
WALSgeo
SILGEO
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku gruzińskim
Słownik języka gruzińskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) – język kartwelski, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w Gruzji, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w Turcji, Rosji, USA i Europie, jak też przez niewielkie grupy w Iranie (tj. Gruzini ferejdańscy) i Azerbejdżanie (Ingilojcy). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nieposiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez Swanów, Megrelów i Lazów. Literacki język gruziński opiera się na mowie stolicy, Tbilisi, która zawiera w sobie wpływy różnych dialektów[1].

Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwa

Język gruziński, wraz z językami swańskim, megrelskim oraz lazyjskim, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi rodzinami Kaukazu, stanowiąc najpowszechniej używany jej język.

Język gruziński zapisywany jest alfabetem gruzińskim, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej V w. Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szuszanik, którego autorem jest Jakub Curtaweli, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos Rycerz w tygrysiej skórze autorstwa Szoty Rustawelego. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.: Dawid IV Budowniczy.

W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński V–XI w. oraz nowogruziński – od XII w.

Język gruziński zawiera również liczne zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m.in. język arabski, perski, turecki, grecki, łacinę, rosyjski czy wreszcie język angielski. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z ormiańskiego kalaki „miasto”, osetyjskiego ludi „piwo”.

Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę oraz Georges'a Dumézila.

Dialektologia

Język gruziński jest silnie zróżnicowany pod względem dialektalnym. Istnieje 18 dialektów terytorialnych, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich pozostałe etnolekty kartwelskie, w tym m.in. język swański, choć klasyfikacja ta uchodzi za umotywowaną bardziej politycznie niż lingwistycznie. Cechami charakterystycznymi dla dialektów regionalnych są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik labializacji), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz odrębności leksykalne. Dialekty gruzińskie dzieli się na:

  • północno-wschodnie – chewsurecki, pszawecki, tuszecki, chewski, mtiulecki
  • wschodnie – kachetyjski, ingilojski, ferejdański, tianecki
  • środkowe – kartlijski, dżawachecki, meschecki
  • południowo-zachodnie – guryjski, adżarski, imerchewiański
  • północno-zachodnie – imerecki, leczchumski, raczyjski

Do dialektów bywa zaliczany język judeo-gruziński, będący formą gruzińskiego z silnym wpływem słownictwa hebrajskiego.

Współczesny dialekt literacki ukształtował się w XIX–XX w. na podłożu narzeczy kartlijskiego i kachetyjskiego.

Charakterystyka gramatyczna

Język gruziński jest językiem aglutynacyjnym, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, oraz wołacz. Przymiotniki mają identyczną formę jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na pewne pokrewieństwo z językami indoeuropejskimi. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest nominatywny. W odmianie czasowników używa tzw. screeve'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in.

Rzeczownik

Język gruziński ma względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki, których rdzeń kończy się spółgłoską, mają w mianowniku końcówkę -ი (-i). U rzeczowników kończących się w mianowniku na inne samogłoski jest ona częścią rdzenia.

Przypadki

Język gruziński wykorzystuje siedem przypadków:

სახელობითი (sakhelobiti) mianownik

Jest to słownikowa forma rzeczownika. W zależności od formy czasownika może oznaczać podmiot bądź dopełnienie bliższe zdania.

მოთხრობითი (motkhrobiti) ergatyw/narratyw

Oznacza podmiot zdania dla niektórych form czasownika.

მიცემითი (micebiti) celownik

Oznacza dopełnienie dalsze. W zależności od formy czasownika, także podmiot lub dopełnienie bliższe.

ნათესაობითი (natesaobiti) dopełniacz

Oznacza własność, przynależność. Jego rola jest bardzo zbliżona do roli dopełniacza w języku polskim.

მოქმედებითი (mokmedebiti) – narzędnik

Podobnie jak w języku polskim określa narzędzie, środek służący osiągnięciu czegoś. Na przykład კოვზით ვჭამ (k'ovzit vch'am) „jem łyżką”. Wyraża także obecność dodatku lub składnika. Np. ჩაი შაქრით (ch'ai shakrit) „herbata z cukrem”.

ვითარებითი (witarebiti) adwerbial, essivus

Tworzy przysłówki z przymiotników. Np. წყნარად (cqnarad) „szybko” od წყნარი (cqnari) „szybki”. W przypadku rzeczowników odpowiada formom z przyimkiem „jako” w języku polskim lub jednej z form narzędnika w języku rosyjskim. Np. ვმუშაობ პროგრამისტად (wmuszaob programistad) „pracuję jako programista” (por. работаю программистом)

წოდებითი (c'odebiti) wołacz

Funkcja podobna do wołacza w języku polskim. Używany rzadko, często w kontekście religijnym lub poetyckim[2].

Wzór odmiany rzeczowników kończących się na spółgłoskę
 spółgłoskoweprzykład: k'ac- ("człowiek")
Mianownik-ik'ac-i
Narratyw-mak'ac-ma
Celownik-sk'ac-s
Dopełniacz-isk'ac-is
Narzędnik-itk'ac-it
Adverbial-adk'ac-ad
Wołacz-ok'ac-o!
Wzór odmiany rzeczowników kończących się na samogłoskę

Wśród tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy:
typ I – zmieniający swoją samogłoskę tematyczną (gł. rzeczowniki kończące się na -e lub -a) oraz
typ II – niezmieniający owej samogłoski, do którego należą rzeczowniki kończące się na -o, -u, -i oraz niektóre na -a lub -e.

samogłoskowe (I)przykład: mama- ("ojciec")samogłoskowe (II)przykład: Sakartvelo- ("Gruzja")
Mianownik-Ømama-ØSakartwelo
Narratyw-mmama-m-mSakartwelo-m
Celownik-smama-s-sSakartwelo-s
Dopełniacz-is *mam-is-sSakartwelo-s
Narzędnik-it *mam-it-tiSakartwelo-ti
Adwerbial-dmama-d-dSakartwelo-d
Wołacz-Ømama!-ØSakartwelo!
Porównanie nowej i starej deklinacji w liczbie mnogiej

Mimo że we współczesnym gruzińskim do tworzenia form liczby mnogiej używa się jedynie -eb-, można jednak spotkać – np. w poezji lub niektórych dialektach – deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.

 deklinacja współczesnadeklinacja archaiczna
Mianownikk'ac-eb-ik'ac-n-i
Narratywk'ac-eb-mak'ac-ta
Celownikk'ac-eb-sk'ac-ta
Dopełniaczk'ac-eb-isk'ac-ta
Narzędnikk'ac-eb-itk'ac-ta
Adverbialk'ac-eb-adk'ac-ta
Wołaczk'ac-eb-o!k'ac-n-o!

Zobacz też

Przypisy

  1. Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, s. 214, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
  2. Dodona Kiziria: Beginner's Georgian

Bibliografia

  • B. T. Rudenko, Грамматика грузинского языка, Москва 1940
  • K. Tschenkeli, Einfuehrung in die georgische Sprache, Zürich 1958
  • H. I. Aronson, Georgian: a Reading Grammar, Bloomington 1990
  • A. C. Harris, Georgian Syntax: A Study in Relational Grammar, Cambridge 1981

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie