Języki indoeuropejskie

Języki indoeuropejskie

Obszar	(▾) cały świat
Liczba mówiących	(▾) ok. 3,3 mld (jako jęz. ojczystymi)
Prajęzyk	(▾) praindoeuropejski
Podział	(▾) 13 grup językowych
Kody rodziny językowej
ISO 639-5	ine
ISO 639-6	ineu
Glottolog	indo1319
Występowanie
Współczesne języki indoeuropejskie w Eurazji      albańskie      bałtyckie      celtyckie      germańskie      helleńskie      indoirańskie (indoar., irań., nurist.)      ormiańskie      romańskie      słowiańskie
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki indoeuropejskie – rodzina językowa, największa pod względem liczby mówiących. Zaświadczona od połowy II tysiąclecia p.n.e. w Indiach, Europie (stąd przymiotnik „indoeuropejskie”) oraz Azji Zachodniej, współcześnie w użyciu na wszystkich zamieszkałych kontynentach. Obejmuje kilkaset spokrewnionych ze sobą języków bądź etnolektów^[a], którymi jako ojczystymi posługuje się ok. 3,3 miliarda osób (co stanowi ponad 40% ludności świata).

Do rodziny indoeuropejskiej należy zdecydowana większość języków Europy, w tym polski, wiele języków subkontynentu indyjskiego i Wyżyny Irańskiej, a także różne języki martwe. Wskutek odkryć geograficznych, kolonializmu i globalizacji rozprzestrzeniła się ona poza Eurazję – przynajmniej jeden indoeuropejski język jest językiem urzędowym w większości państw świata. Osiem z dziesięciu najczęściej używanych języków świata to języki indoeuropejskie: angielski (łącznie – jako ojczysty i obcy – prawie 1,5 miliarda użytkowników) oraz hindi, hiszpański, francuski, bengalski, rosyjski, portugalski i urdu – każdym z nich mówi co najmniej 200 milionów ludzi. Na dalszych miejscach znajdują się m.in. niemiecki, marathi, perski czy włoski; spośród zaś wielu drobnych języków rodziny część jest zagrożona wymarciem.

Wewnętrzna klasyfikacja języków indoeuropejskich obejmuje trzynaście grup językowych – albańską, bałtycką, celtycką, germańską, helleńską, indoaryjską, irańską, nuristańską, ormiańską, romańską (kontynuującą dawną italską), słowiańską oraz wymarłe anatolijską i tocharską – a także pewną liczbę języków dokładniej niesklasyfikowanych. Bliżej spokrewnione grupy łączone są w większe kategorie – podrodziny, np. bałtosłowiańską (skupiającą języki bałtyckie i słowiańskie) czy indoirańską (indoaryjskie, irańskie i nuristańskie), niektórzy językoznawcy proponują również inne. Szczegółowe relacje między pozostałymi wymienionymi gałęziami rozwojowymi nie zostały dotychczas jednoznacznie ustalone.

Druga, po afroazjatyckiej, najstarsza pod względem źródeł historycznych nieprzerwanie istniejąca rodzina językowa – najdawniej zaświadczonym w piśmie (od XVII w. p.n.e.) językiem indoeuropejskim jest hetycki. Z XV w. p.n.e. pochodzą najwcześniejsze zapiski mykeńskie (starogreckie), prawdopodobnie w tym samym czasie powstały też najstarsze fragmenty staroindyjskiej Rygwedy. Spisana ona została jednak wiele wieków później na podstawie długiej tradycji ustnej, podobnie jak staroirańska Awesta. Niektóre z dawnych języków, jak klasyczna greka, łacina czy sanskryt znane są z tysięcy obszernych tekstów, inne tylko z pojedynczych inskrypcji, nazw miejscowych, a czasem wyłącznie z imion występujących w zapiskach obcojęzycznych.

Języki rodziny indoeuropejskiej są zróżnicowane typologicznie. Większość z nich to języki fleksyjne, syntetyczne – koniugacja oraz deklinacja odpowiednich części mowy tworzone są zazwyczaj przy użyciu pojedynczych, wielofunkcyjnych końcówek. Mniejszość zaś stanowią języki analityczne – aczkolwiek istnieje ogólna tendencja do upraszczania odmiany słów i rozwoju analitycznych (m.in. z użyciem przyimków lub czasowników posiłkowych) konstrukcji, jak np. w różnych językach germańskich, indoirańskich czy romańskich. Na początku zdania najczęściej znajduje się podmiot (w językach grupy celtyckiej – orzeczenie), jednak przy ścisłym zachowaniu odpowiednich form wiele języków pozwala na dość dużą swobodę szyku wyrazów. Wyjątkiem są języki pozycyjne, takie jak angielski czy francuski, które wymagają określonej kolejności elementów.

Wspólnym przodkiem wszystkich języków indoeuropejskich był język praindoeuropejski, którym mówiono przypuszczalnie kilka tysięcy lat p.n.e. na nieokreślonych dokładniej terenach zachodniej Eurazji. Nie został on zaświadczony bezpośrednio (nie są znane żadne źródła historyczne praindoeuropejskiego), lecz językoznawcy przyjmują jego istnienie jako pewne. Liczne, regularne zbieżności w fonetyce, gramatyce oraz leksyce wielu współczesnych i dawnych języków kontynentu są według badaczy zbyt głębokie, aby powstały wyłącznie wskutek wzajemnego oddziaływania – najprawdopodobniej zatem zostały odziedziczone z tego samego, hipotetycznego prajęzyka. Za pomocą metody porównawczej w znacznym stopniu zrekonstruowane i odtworzone zostało jego brzmienie, struktura i słownictwo.

Porównywaniem języków rodziny oraz badaniem jej pochodzenia, rozwoju i wewnętrznego pokrewieństwa zajmuje się nauka zwana indoeuropeistyką. Natomiast lokalizacja indoeuropejskiej praojczyzny jest przedmiotem wielu spekulacji nie tylko językoznawczych, lecz także archeologicznych, genetycznych i kulturoznawczych – dominującą hipotezą jest teoria stepowa (zwana też kurhanową), według której ludność posługująca się mową praindoeuropejską zamieszkiwała tereny Stepu Pontyjskiego. Nie jest znane bliższe pokrewieństwo indoeuropejskich z innymi rodzinami, choć niektórzy specjaliści poszukują takich związków i wysuwają różne propozycje – sugerowane bywają m.in. języki uralskie.

Jako pierwszy terminem „języki indoeuropejskie” posłużył się Thomas Young w 1813 r.; w XXI w. nazwa ta jest używana na całym świecie. W literaturze niemieckojęzycznej występuje też, dawniej bardziej rozpowszechnione, określenie „języki indogermańskie”.

Miejsce wśród języków świata

Mapa głównych rodzin językowych świata
(legenda obejmuje wybrane rodziny)

     indoeuropejska

     uralska

     turkijska

     mongolska

     drawidyjska

     dajska

     afroazjatycka

     nilo-saharyjska

     nigero-kongijska

     chińsko-tybetańska

     austroazjatycka

     austronezyjska

Do indoeuropejskich zaliczane są wyłącznie te języki, które – pośrednio lub bezpośrednio – wywodzą się ze wspólnego, nieistniejącego już prajęzyka, zwanego praindoeuropejskim^†[b]. Są więc one językami pokrewnymi, a zatem tworzą jedną z rodzin językowych świata^[1].

Nazwa rodziny pochodzi od geograficznych nazw Indii i Europy, gdzie już w starożytności mówiono należącymi do niej językami. Nie oznacza to jednak, że w jej skład wchodzą wszystkie istniejące języki Europy^[c] i języki Indii^[d] – o przynależności decyduje jedynie określone wyżej pochodzenie i pokrewieństwo. Mimo że w czasach nowożytnych rozprzestrzeniła się ona po całym świecie, przymiotnik „indoeuropejskie” pozostał jako element tradycji językoznawczej^[2].

Rodzina indoeuropejska wyróżnia się wśród języków świata największą liczbą mówiących, aczkolwiek liczba ta jest trudna do sprecyzowania. Według publikacji Ethnologue z 2022 r. indoeuropejskimi jako językami ojczystymi posługuje się ok. 3,3 mld ludzi^[3] (czyli ponad 40% ziemskiej populacji^[e]). Zgodnie z nią do pięciu głównych rodzin w tym aspekcie zaliczają się^[3]:

1. indoeuropejska – 3,3 mld (45,2%);
2. chińsko-tybetańska – 1,4 mld (19,2%);
3. nigero-kongijska – 600 mln (8,2%);
4. afroazjatycka – 596 mln (8,2%);
5. austronezyjska – 326 mln (4,5%).

Indoeuropejskie są też – po nigero-kongijskich i austronezyjskich^[4][5], a być może również transnowogwinejskich i chińsko-tybetańskich^[4] – jedną z największych rodzin pod względem liczby języków. Ponieważ jednak status pełnoprawnego, odrębnego języka w przypadku wielu etnolektów często bywa sporny, podawane wartości różnią się w zależności od opracowania: od 180 języków indoeuropejskich w klasyfikacji Merritta Ruhlena^[6] aż do 583 wyróżnianych w bazie Glottolog^[7].

Klasyfikacja i podział

W niniejszym artykule za podstawową jednostkę podziału w klasyfikacji genetycznej^[f] rodziny indoeuropejskiej przyjęto grupę językową^[g]. Pozostałe wykorzystane kategorie, zgodne z taksonomią zaproponowaną przez Alfreda Majewicza^[8], to podrodzina – łącząca bliżej spokrewnione grupy w obrębie rodziny oraz podgrupa – obejmująca bliżej spokrewnione języki w obrębie grupy.

Główne gałęzie

Grupy języków indoeuropejskich w Europie

     albańska

     bałtycka

     celtycka

     germańska

     helleńska

     romańska

     słowiańska

     jęz. nieindoeuropejskie

Grupy języków indoeuropejskich w południowej i zachodniej Azji

     indoaryjska

     irańska

     nuristańska

     ormiańska

W literaturze z XXI w. wyróżnianych jest trzynaście^[h] indoeuropejskich grup językowych, często łączonych dla uproszczenia w dziesięć linii rozwojowych o różnych rangach^[9]. Rodzinę tę tworzą zatem następujące gałęzie – grupy (jeśli nie podano inaczej) i podrodziny języków^[9][10]:

• albańska;
• anatolijska^†[b];
• bałtosłowiańska – podrodzina, którą stanowią dwie grupy,
  • bałtycka,
  • słowiańska;
• celtycka;
• germańska;
• helleńska (lub grecka^[11][i]);
• indoirańska – podrodzina, którą stanowią trzy grupy,
  • indoaryjska,
  • irańska,
  • nuristańska;
• italska^(†)[j] wraz z kontynuującą ją współcześnie romańską;
• ormiańska;
• tocharska^†.

Ponadto należy do niej pewna liczba dokładniej niesklasyfikowanych języków starożytnych; istniały również języki, których indoeuropejski charakter jest wątpliwy, lecz bywa rozważany. Wśród tych pierwszych znajduje się gromada luźno powiązanych języków paleobałkańskich, wyróżniona na podstawie kryterium geograficznego (używane na Bałkanach i niektórych sąsiednich obszarach) – w tym dwa kompleksy językowe^[12]:

• ilirski^†;
• tracki^†.

Ich istota (kompleksy dialektalne pojedynczych języków czy też może całe odrębne gałęzie), powiązania filogenetyczne z innymi grupami oraz pozycja w hierarchii rodziny są przedmiotem naukowych spekulacji^[12]. Natomiast niektóre z indoeuropejskich grup językowych – co zostało już uwzględnione w zaprezentowanym wyżej podziale – na podstawie ich postulowanego bliższego pokrewieństwa często łączone są w kategorie wyższego rzędu, czyli podrodziny^[13]:

• bałtosłowiańską – w skład której wchodzą języki bałtyckie i słowiańskie;
• indoirańską – z językami indoaryjskimi, irańskimi i nuristańskimi,

a także proponowane przez część językoznawców^[14]:

• helleno-ormiańską (lub grecko-ormiańską^[i]) – grupującą języki helleńskie i ormiańskie;
• italoceltycką – łączącą języki italskie i celtyckie.

Wyróżnianie podrodziny indoirańskiej jest przyjmowane przez badaczy bez żadnych zastrzeżeń – bliskie pokrewieństwo grup wchodzących w jej skład jest bardzo dobrze udokumentowane, także dzięki niektórym źródłom historycznym^[15]. Niewiele mniejsza akceptacja dotyczy również języków bałtosłowiańskich^[13][16], choć dawniej postulowanie ich bliższych związków filogenetycznych bywało czasem uważane za kontrowersyjne^[17]. Dużo sporów wywoływała proponowana gałąź italoceltycka^[18], ale w XXI w. wiele publikacji głównego nurtu uznaje istnienie wspólnego etapu rozwojowego języków celtyckich i italskich^[19][20]. Z nieco większą rezerwą traktowana jest kategoria helleno-ormiańska, ale i ona ma swoich zwolenników^[21][22].

Wreszcie sama grupa języków anatolijskich przeciwstawiana jest wszystkim pozostałym (nieanatolijskim) łącznie – stanowi ona bowiem najbardziej odrębną gałąź całego drzewa filogenetycznego rodziny indoeuropejskiej^[23]. Dawniej za najważniejszy i pierwotny podział wewnętrzny uznawany był podział indoeuropejskich na języki kentum i satem, związany z różnicami w rozwoju niektórych głosek tylnojęzykowych^[24]. W późniejszych latach jednak, po zakwestionowaniu jego wagi, stracił na znaczeniu^[25].

Podział szczegółowy

W dalszej klasyfikacji języków indoeuropejskich większość grup dzielona jest na kategorie niższego rzędu – podgrupy. Do każdej z nich należą języki o bardzo bliskim pokrewieństwie, najczęściej sąsiadujące ze sobą geograficznie. Zaprezentowana niżej systematyka została oparta na książkowych opracowaniach Ruhlena^[6] i Majewicza^[26] z końca XX w. i uzupełniona o wybrane etnolekty z bazy Glottolog^[7]. Przyjęto następujące zasady i założenia:

• podgrupy, które są wyróżniane wyłącznie u Ruhlena oznaczono symbolem ^ʀ;
• podgrupy u Majewicza, które u Ruhlena są gałęziami niższego rzędu zostały wyrównane w tabeli do prawej strony komórek;
• w przypadku różnic w nazewnictwie podgrup podano określenia za Ruhlenem^[k];
• przynależność języków podano zgodnie z Majewiczem (bardziej odpowiadająca późniejszym klasyfikacjom).

Niektóre byty językowe w rodzinie indoeuropejskiej mają charakter kontinuum dialektalnego – tak jak m.in. języki zachodnioromańskie (obejmujące języki romańskie bez podgrupy wschodniej)^[27] czy w zasadzie cała grupa indoaryjska^[28][q]. Zmiany językowe na obejmowanych przez nie terenach następują nie skokowo, lecz płynnie i powoli narastając; ciężko jest zatem określić, gdzie kończy się jeden język, a zaczyna inny^[29]. W nowszych klasyfikacjach grupa romańska dzielona jest na trzy podgrupy, w tym italo-zachodnią, która obejmuje na niższych poziomach podziału większość gałęzi przedstawionych wyżej (w tym nowo wyróżnioną klasę języków gallo-italskich – z lombardzkim czy piemonckim – oraz odrębnie język aragoński)^[30][31]:

Natomiast dużo bardziej skomplikowane podziały proponowane są współcześnie dla grup podrodziny indoirańskiej (w szczególności indoaryjskiej oraz irańskiej)^[32][33]. Istnieją więc znaczne różnice w klasyfikacjach^[34] oraz w szacowanej liczbie języków rodziny indoeuropejskiej i jej poszczególnych gałęzi – czego główną przyczyną jest niemożność ustalenia precyzyjnych kryteriów pozwalających jednoznacznie stwierdzić, czy dana mowa jest językiem odrębnym, czy tylko jakąś odmianą (np. dialektem) innego^[35]. Dodatkowo na owe liczby wpływa ewentualne ignorowanie (w rozmaitym zakresie) języków martwych oraz różne traktowanie makrojęzyków i języków kreolskich. Zauważalna jest tendencja do uznawania za pełnoprawne języki coraz większej liczby etnolektów^[36] – stąd tak duże różnice w danych liczbowych pomiędzy publikacjami z różnych okresów:

W niektórych źródłach można spotkać się z innego typu podziałem języków indoaryjskich, opartym na okresach ich rozwoju historycznego. Na podstawie tego kryterium wyróżniane są języki^[38][39]:

• staroindyjskie – sanskryt wedyjski^†, sanskryt klasyczny^(†) i ich odmiany;
• średnioindyjskie – pali^(†) i inne różne tzw. prakryty^†;
• nowoindyjskie – późniejsze, w tym współczesne języki.

Analogicznie dzielone bywają języki irańskie^[40]:

• staroirańskie – m.in. awestyjski^†, scytyjski^†, staroperski^†;
• średnioirańskie – m.in. baktryjski^†, chorezmijski^†, partyjski^†, sogdyjski^†, średnioperski^†;
• nowoirańskie – języki późniejsze i współczesne.

Natomiast w geografii językowej stosowana bywa czasem klasyfikacja geograficzna, grupująca języki w ligi językowe – wyróżniane na podstawie podobieństw cech nie odziedziczonych z prajęzyka, lecz wykształconych wtórnie wskutek długotrwałych, wzajemnych kontaktów na określonych obszarach^[35].

Języki niesklasyfikowane

Do rodziny indoeuropejskiej należą też pewne bliżej niesklasyfikowane języki dawne. Są one znane z niewielkiej liczby źródeł pisanych, a w niektórych przypadkach wyłącznie z nazw miejscowych lub imion i stanowią przedmiot wielu spekulacji oraz kontrowersji^[41].

Przybliżony zasięg geograficzny wybranych języków paleobałkańskich między V a I w. p.n.e. Obszary kreskowane oznaczają ekspansję celtycką (zielone) i grecką (żółte). Kwadracikami oznaczono dackie nazwy miejscowe, kółeczkami – trackie

     wenetyjski

     ilirski(e)

     mesapijski

     dacki

     tracki

     peoński

     grecki (klasyczny)

     frygijski

     jęz. ormiańskie

Niejednolity zbiór języków paleobałkańskich tworzą rozmaite języki – z reguły o dokładniej nieokreślonej przynależności filogenetycznej w obrębie rodziny – które były używane w czasach starożytnych głównie na terenach Bałkanów, a częściowo także w Azji Mniejszej oraz Italii. Należą do nich m.in.^[42]:

oraz dawne stadia rozwojowe języka greckiego.

Język dacki bywa uważany za bardzo bliski trackiemu^[43] lub wręcz za jego odmianę^[44]. Nie istnieje konsensus w kwestii ich umiejscowienia w hierarchii rodziny – są więc traktowane jako bliżej niesklasyfikowany kompleks tracki^[45] lub też jako odrębne języki o nieustalonej dokładniej pozycji^[46]. Dawniej przydzielano je do dwóch odrębnych grup^[47] – dacki umieszczano w grupie dako-myzyjskiej^[v] (której pozostałością jakoby miał być język albański), tracki zaś zestawiano z ormiańskim w języki tracko-ormiańskie. Według alternatywnej hipotezy były określane jako „bałtoidalne” – rzekomo zbliżone do języków bałtyckich, a być może nawet należące do nich^[48].

Do grupy tracko-ormiańskiej zaliczano w starszej literaturze również język frygijski (używany w Azji Mniejszej^[49]), który uważano za spokrewniony z dialektami trackimi^[47]. Współcześnie językoznawcy odrzucają tę hipotezę i wskazują na jego bliższe związki z grupą helleńską, umieszczając go bezpośrednio w niej^[50] bądź też postulując istnienie szerszej kategorii grecko-frygijskiej^[51]. Do tej drugiej zaliczono także słabo zaświadczony myzyjski – aczkolwiek jedynie jako dialekt frygijskiego^[52]. Niewiele wiadomo również o peońskim, przez co niemożliwe jest ustalenie jego związków z innymi językami; najczęściej spekuluje się, że należał on do kompleksu ilirskiego^[53]. Nie jest jednak pewne, czy dialekty wchodzące w skład tego ostatniego tworzyły zaledwie jeden język, czy też większą ich liczbę. Odrębnym językiem ilirskim, a nie tylko dialektem, mógł być panoński^[54].

Z ilirskimi łączony jest również mesapijski (którym mówiono na terenach dzisiejszej Apulii we Włoszech^[49]) – bądź jako jeden z ich dialektów^[55], bądź też jako blisko spokrewniony z nimi język, z którymi miałby tworzyć odrębną grupę iliro-mesapijską^[49]. Ilirskie bywały także zestawiane wraz z trackimi w większą kategorię języków tracko-ilirskich^[56]. Niektórzy badacze uważają, że z jednego z języków lub dialektów Ilirów wywodzi się język albański^[57]. Tezy tej nie da się jednak obecnie zweryfikować, gdyż ilirskie ślady językowe zachowały się niemal wyłącznie w imionach i nazwach miejscowych^[58]. Wreszcie wenetyjski (z terenów dzisiejszych północno-wschodnich Włoch^[59]), który bywa sytuowany w grupie italskiej jako jej odrębna gałąź^[60]. Proponowane jest jego pokrewieństwo z sąsiednim językiem liburnijskim, jednak brakuje na to mocniejszych dowodów^[54].

Do języków paleobałkańskich zasadniczo należą też^[61]:

• pelazgijski^†;
• staromacedoński^†[w].

Próby udowodnienia indoeuropejskiego charakteru przedgreckiego języka pelazgijskiego zakończyły się jednak porażką i być może należy on do zupełnie innej rodziny językowej^[62], choć dawniej rozważano jego indoeuropejski status^[63]. Natomiast staromacedoński jest w XXI w., bez większych kontrowersji, klasyfikowany w grupie helleńskiej – jako język siostrzany starożytnej greki^†[64].

Przybliżona lokalizacja starożytnych, indoeuropejskich i potencjalnie indoeuropejskich języków na terenach Europy Południowej

     luzytański

     liguryjski

     północnopiceński

     elymijski

     sykulski

Do indoeuropejskich języków zaliczane są także z reguły^[x]:

• elymijski^†;
• luzytański^†;
• piktyjski^†;
• sykulski^†,

a czasami również te, których przynależność do rodziny bywa kwestionowana, choć niewykluczona:

• liguryjski^†[y];
• północnopiceński^†.

Jako indoeuropejski, choć o nieustalonej pozycji, klasyfikowany przeważnie jest język elymijski z zachodniej Sycylii – mimo niewielu jego zachowanych źródeł^[65]. Bliski mu geograficznie język sykulski (z Sycylii wschodniej) bywa zaś wiązany z gałęzią italską^[66]. Z kolei luzytański z zachodnich terenów Półwyspu Iberyjskiego wykazuje pewne podobieństwa zarówno z italskimi, jak i celtyckimi – jest więc albo umieszczany w tej pierwszej grupie^[67], albo też określany bywa jako „paraceltycki”^[68]. Natomiast w obrębie właściwych języków celtyckich z reguły klasyfikowany jest piktyjski, który używany był na północy Szkocji^[69]. W przeszłości zdarzało się jednak, że bywał stawiany poza nimi jako odrębna mowa indoeuropejska lub nawet nieindoeuropejska, pojawiały się też teorie o istnieniu dwóch różnych języków piktyjskich (jeden indo-, drugi przedindoeuropejski)^[70].

Słabo udokumentowany język liguryjski, używany dawniej na terenach współczesnej Ligurii, nie pozwala na określenie jego klasyfikacji nawet w przybliżonym stopniu^[71]. Przynależność tej mowy do rodziny indoeuropejskiej bywa więc podważana^[71] – aczkolwiek wydaje się, że uległa ona dość wczesnej celtycyzacji^[72]. W końcu północnopiceński ze środkowej Italii – mimo rozszyfrowania liter z inskrypcji w tym języku, zdołano zidentyfikować niewiele słów, a ich znaczenie pozostaje nieznane. Jego status jest więc nieokreślony, choć niektórzy badacze wskazują, że występujące w nim pewne zbitki spółgłoskowe są charakterystyczne dla języków indoeuropejskich^[73].

Makrojęzyki i języki kreolskie

Niektóre byty językowe w rodzinie indoeuropejskiej bywają określane jako makrojęzyki. Stanowią one jednostkę klasyfikacyjną standardu ISO 639-3, obejmującą grupy etnolektów, które ze względów etnicznych, religijnych czy politycznych uznawane są za odrębne warianty tej samej mowy^[74]. W klasyfikacji Ethnologue te ostatnie mają status pełnoprawnych, właściwych języków^[75]. Do makrojęzyków indoeuropejskich zaliczono w ISO^[76]:

Zupełnie inny charakter mają natomiast języki kreolskie. Są to języki mieszane, powstałe – w tym przypadku – na bazie języków indoeuropejskich kolonizatorów, z dużym udziałem języków lokalnych^[77]. Zaliczone zostały w poczet rodziny indoeuropejskiej przez Majewicza (jako osobny zbiór w jej obrębie)^[78]; uwzględniono je także w klasyfikacji Glottolog, gdzie zostały przypisane do poszczególnych grup w zależności od języka^[7].

Zawieszki z napisami w kreolskim języku tok pisin, jednym z urzędowych języków Papui-Nowej Gwinei

Do kreoli należą m.in.^[79]:

• na bazie afrikaans – oorlans;
• na bazie angielskiego – bislama, jamajski, kreolski Belize, kreolski gujański, kreolski hawajski, krio, pidżyn kameruński, pidżyn nigeryjski, pijin, pitkarnyjski, sranan tongo, tok pisin;
• na bazie asamskiego – naga;
• na bazie francuskiego – antylski, kreolski Gujany Francuskiej, kreolski haitański, kreolski luizjański, kreolski Reunionu, kreolski seszelski, morisyen;
• na bazie hindi – hindi andamańskie;
• na bazie hiszpańskiego – chavacano;
• na bazie niderlandzkiego – javindo, negerhollands;
• na bazie niemieckiego – unserdeutsch;
• na bazie portugalskiego – kabuverdianu, kreolski Gwinei Bissau, kreolski molukański, kreolski Wysp Świętego Tomasza i Książęcej;
• na bazie języków regionu iberyjskiego – papiamento.

Niektóre z nich mają oficjalny status – kreolski haitański jest jednym z języków urzędowych na Haiti, a kreolski seszelski na Seszelach, podobnie jak tok pisin w Papui-Nowej Gwinei i bislama na Vanuatu. Z kolei papiamento jest jednym z oficjalnych języków na terytoriach Aruby, Bonaire i Curaçao, a pitkarnyjski (oficjalnie: norfolski) – na terytorium Norfolku^[80].

Przegląd grup językowych

Każda z indoeuropejskich grup filogenetycznych charakteryzuje się określonymi cechami i właściwościami. Przedstawione informacje dotyczące obszarów występowania poszczególnych gałęzi, ich języków oraz używanych w nich rodzajów pisma stanowią wiedzę ogólną, weryfikowalną w licznych publikacjach^[z]. Natomiast wartości określające łączną liczbę osób mówiących językami danej grupy odnoszą się wyłącznie do języków ojczystych i mają charakter jedynie szacunkowy (brakuje szczegółowych opracowań, problemem jest też dynamicznie zmieniająca się liczba użytkowników). Opierają się one na danych z następujących źródeł, odpowiednio oznaczonych w treści:

• ^ʙ – internetowej wersji Encyklopedii Britannica, pochodzących z różnych lat^[81];
• ^ᴄ – Concise Encyclopedia of Languages of the World, opracowanych w 2006 r.^[82];
• ^ᴋ – Indogermanisch. Vollständige Klassifikation mit Sprecherzahlen, aktualizowanych w 2010 r.^[83]

Języki albańskie

Według podręcznikowego ujęcia należy do nich jedynie język albański, występujący w dwóch zróżnicowanych odmianach: gegijskiej i toskijskiej^[84]. W nowszych klasyfikacjach, traktujących jego odmiany i dialekty jako odrębne mowy, wyróżniane są cztery języki albańskie^[85][86]. Są one używane przez ok. 6–7 mln osób [^ᴄ 6,5 mln; ^ᴋ 7 mln] głównie w Albanii, Kosowie i zachodniej Macedonii. Albańskojęzyczne enklawy istnieją też w południowych Włoszech (etnolekt arbaryjski) i w Grecji (arwanicki)^[87]. Jedna z najmłodszych grup indoeuropejskich pod względem źródeł historycznych, zaświadczona w piśmie dopiero od XV w.^[88] Przedmiotem spekulacji są jej związki ze starożytnymi językami bądź dialektami ilirskimi – według niektórych badaczy właśnie z ilirskiego (lub jednego z ilirskich) wywodzi się dzisiejszy albański^[57][58]. Uległ on silnym wpływom języków sąsiednich, z którymi tworzy bałkańską ligę językową^[89]. Albańska gramatyka wyróżnia się rozbudowanym systemem czasownikowym, na który składa się m.in. osiem czasów i sześć trybów – w tym optativus (tryb życzący – „oby...”, „niech...”) czy admirativus (tryb wyrażający czynność nagłą i nieoczekiwaną)^[90].

Języki anatolijskie

Rozmieszczenie starożytnych języków anatolijskich na terenach dzisiejszej Turcji

     lidyjski

     karyjski

     sydetyjski

     licyjski

     palajski

     hetycki

     luwijski

     pizydyjski

Wymarła grupa starożytnych języków używanych w Anatolii na terenach dzisiejszej Turcji, najbardziej odrębna filogenetycznie i o najbardziej archaicznym charakterze w obrębie rodziny indoeuropejskiej^[91]. Należał do niej m.in. hetycki^†, najstarszy znany w piśmie indoeuropejski język – odkryte zostały teksty datowane na XVII w. p.n.e., a hetyckie nazwy własne znaleziono nawet w zapiskach obcojęzycznych z XIX w. p.n.e.^[92] Ma on istotne znaczenie dla badań nad rozwojem rodziny, gdyż zachował ślady praindoeuropejskich głosek krtaniowych^[93]. Podobnie jak inne starsze języki tej grupy, np. luwijski^† czy palajski^†, stosował do zapisu pismo klinowe^[94]. Jeszcze z początków naszej ery znane są nowsze języki anatolijskie, jak licyjski^† czy lidyjski^†[94]. Kategoria rodzaju gramatycznego oparta była na żywotności – wyróżniano rodzaj żywotny (osobowy) i nieżywotny (przedmiotowy); w sferze fonetycznej zaś gałąź anatolijską cechował stosunkowo ubogi zasób samogłosek^[95].

Języki bałtyckie

Współcześnie należą do nich dwa blisko spokrewnione języki z podgrupy wschodniobałtyckiej – litewski i łotewski – w tym pewne ich dosyć zróżnicowane dialekty, czasem uznawane nawet za odrębne mowy^[96]. Używane łącznie przez kilka milionów osób [^ʙ ok. 4,9 mln; ^ᴄ ok. 4,4 mln; ^ᴋ 6,2 mln] na obszarach położonych nad południowo-wschodnią częścią Morza Bałtyckiego. Oba znane w piśmie dopiero od XVI w., najstarszy zaś bałtojęzyczny tekst (z XIV w.) pochodzi z wymarłego języka pruskiego^†[97] – należącego do innej podgrupy, zachodniobałtyckiej^†. Język litewski jest bardzo archaiczny językowo, mniej konserwatywnych cech ma natomiast łotewski^[98]. Zachowały one siedem przypadków gramatycznych (identycznych jak w polszczyźnie), utraciły natomiast rodzaj nijaki. Ten ostatni istniał w pruskim, który był jeszcze bardziej archaiczny niż litewski i zachował jeszcze więcej starych form^[99]. W okresie bałtosłowiańskiej wspólnoty językowej bałtyckie wraz ze słowiańskimi wykształciły podobny system akcentu wyrazowego oraz złożoną odmianę przymiotnika^[100].

Języki celtyckie

W starożytności szeroko rozpowszechnione w Europie, dotarły nawet do Azji Mniejszej^[101]. Współcześnie w zaniku, kilkoma należącymi do nich językami mówi około miliona osób [^ᴄ ok. 1 mln; ^ᴋ 1,2 mln] na Wyspach Brytyjskich i w Bretanii. Najstarszym zaświadczonym w piśmie językiem tej grupy (od VI w. p.n.e.) jest lepontyjski^†[102]. Ich wewnętrzna klasyfikacja filogenetyczna budzi spory językoznawców, często dzielone są pseudogeograficznie^[aa] na języki kontynentalne^† (np. galijski^† czy celtyberyjski^†) i wyspiarskie^[103]. Do tych ostatnich należą wszystkie istniejące w XXI w. języki grupy, takie jak bretoński, irlandzki, szkocki czy walijski. Alternatywnym podziałem jest podział fonetyczny na języki P-celtyckie i Q-celtyckie – oparty na różnej ewolucji praceltyckiej głoski *kʷ^[ab] – który nie pokrywa się z klasyfikacją geograficzną^[104]. Z reguły używają rzadkiego jak na rodzinę indoeuropejską szyku wyrazów typu VSO, z orzeczeniem na początku zdania^[105]. Charakterystycznymi zjawiskami fonetycznymi we współczesnych językach celtyckich są, w szczególności na początku słów, lenicja (osłabienie głoski) i nazalizacja (unosowienie). Postępuje także zanik deklinacji – wymarłe języki kontynentalne (zwłaszcza celtyberyjski) były pod tym względem dużo bardziej archaiczne^[106].

Języki germańskie

Rozmieszczenie języków germańskich w Europie

     scots

     angielski

     fryzyjski

     niderlandzki

     dolnoniemiecki

     niemiecki

     islandzki

     farerski

     norweski

     duński

     szwedzki

Duża grupa w Europie Zachodniej, Północnej i Środkowej, wielu krajach Ameryki, w Australii oraz Oceanii, ok. 500–600 mln mówiących [^ᴄ pow. 550 mln; ^ᴋ 500 mln]. Do germańskich należą m.in. angielski (język o zasięgu ogólnoświatowym), niemiecki, języki skandynawskie, niderlandzki czy wywodzący się z tego ostatniego jedyny rdzenny germański język Afryki – afrikaans. Najstarsza znana inskrypcja, zapisana runami, pochodzi z II w. n.e.^[107] Charakterystycznymi zmianami fonetycznymi we wczesnym okresie rozwojowym gałęzi były przesuwki spółgłoskowe, zmieniające wymowę niektórych głosek (prawo Grimma)^[108]. Języki germańskie wykształciły rodzajnik oraz dwie grupy czasowników: mocne (z zachowanym przegłosem indoeuropejskim, tzw. ablautem) i słabe (odmieniające się regularnie); występuje również specyficzny dla tej grupy inny typ przegłosu, zwany umlautem^[109]. Wyróżnia się ona w rodzinie wysokim odsetkiem wyrazów o nieustalonym, przedindoeuropejskim pochodzeniu^[110].

Języki helleńskie

W podręcznikowym ujęciu zaliczany jest do nich jedynie język grecki (ogólny termin obejmujący różne odmiany i stadia rozwojowe)^[84], którym mówi kilkanaście milionów osób [^ᴄ ok. 14 mln; ^ᴋ 12,3 mln] w Grecji i na Cyprze; nowsze klasyfikacje wyróżniają od kilku do kilkunastu odrębnych (w tym martwych) języków helleńskich^[51][111]. Druga najstarsza grupa indoeuropejska pod względem zabytków językowych – najwcześniejsze teksty w języku mykeńskim^†, zapisane pismem linearnym B, szacowane są na ok. 1450 r. p.n.e.^[112] Współczesna greka – zwana językiem nowogreckim – wywodzi się ze starożytnego standardu o nazwie koine^†, który różnił się od greki klasycznej^†[113]. Nowogrecki utracił bezokolicznik oraz wykształcił czas przyszły z wykorzystaniem czasownika „chcieć”^[95]. W użyciu alfabet grecki.

Języki indoaryjskie

Największa grupa zarówno pod względem liczby języków^[114], jak i liczby mówiących (być może nawet powyżej miliarda użytkowników [^ʙ pow. 800 mln; ^ᴄ pow. 700 mln; ^ᴋ 1350 mln]), używana głównie na subkontynencie indyjskim. Do indoaryjskich należą m.in. hindi i urdu^[n], bengalski, marathi czy lahnda. Zaliczają się do nich również używane w Europie języki romskie, a także hindi fidżyjskie na Fidżi^[114]. Najstarsze fragmenty indyjskich tekstów literackich w sanskrycie wedyjskim, choć spisane wiele wieków później, szacowane są na ok. 1500 lat p.n.e.^[115] W wielu językach nowoindyjskich istnieją jedynie dwa przypadki gramatyczne – używany wraz z poimkami oblique (ogólny, niemianownikowy) oraz samodzielny direct (podmiotowy), natomiast w skład zasobów fonetycznych bardzo często wchodzą spółgłoski retrofleksyjne oraz zwarte dźwięczne przydechowe^[116]. Indoaryjskie posługują się dużą liczbą indyjskich alfabetów sylabicznych, z których najpowszechniej używanym jest dewanagari^[117]. Ponadto niektóre z nich, jak np. urdu, sindhi czy czasami język pendżabski, stosują pismo arabskie^[118].

Języki irańskie

Grupa z terenów głównie Bliskiego Wschodu, a także Afganistanu, Tadżykistanu oraz zachodniego Pakistanu; należącymi do niej językami mówi ok. 150–200 mln osób [^ʙ 150–200 mln; ^ᴋ 150 mln]. Największym językiem gałęzi irańskiej jest perski^[119], mniejsze to m.in. paszto, kurdyjski czy beludżi. Irańskojęzyczna enklawa istnieje też na pograniczu Rosji i Gruzji (język osetyjski)^[120]. Współcześnie większość języków tej grupy używa do zapisu alfabetu perskiego^[121]. Fragmenty najstarszego irańskiego tekstu literackiego, Awesty, szacowane są na ok. 800–1000 lat p.n.e.^[122] Użyty w nim język awestyjski miał bardzo archaiczny charakter, zbliżony do języka indoaryjskiej Rygwedy^[123]. W niektórych językach irańskich występuje tzw. izafet – wykładnik dołączany w konstrukcjach dzierżawczych do obiektu posiadania^[124]. Zauważalna jest tendencja do zaniku rodzaju nijakiego oraz dawnej deklinacji, a w części języków – podobnie jak w pozostałych grupach podrodziny indoirańskiej – wykształciły się pewne konstrukcje ergatywne^[40].

Języki italskie wraz z romańskimi

Rozmieszczenie starożytnych języków italskich na terenach dzisiejszych Włoch

     umbryjski

     południowopiceński

     sabiński

     faliskijski

     łacina

     dial. środkowoitalskie

     wolski

     oskijski

     sykulski
(potencjalnie italski)

Starożytna grupa wymarłych języków z terenów historycznej Italii, najstarsza italskojęzyczna inskrypcja pochodzi z I połowy VII w. p.n.e.^[125] Z wyjątkiem łacińskiego^(†) języki italskie – wśród nich m.in. faliskijski^†, oskijski^† czy umbryjski^† – zaczęły wychodzić z użycia w początkach n.e.; cechowały się archaiczną fleksją oraz postpozycyjnym (po określanym wyrazie) występowaniem przymiotnika^[106]. Używana w mowie potoczna odmiana łaciny – zwana łaciną ludową^† – dała początek całej grupie języków współczesnych, którą tworzą języki romańskie^[126]. Mówi nimi ok. 800–900 mln osób [^ʙ 920 mln; ^ᴋ 800 mln] głównie w Europie Zachodniej, Południowej oraz w obu Amerykach. Należą do nich m.in. takie zachodnie języki, jak hiszpański, francuski, portugalski i włoski, a także wschodnioeuropejski język rumuński. Charakteryzują się analityczną strukturą zdania i związanym z tym występowaniem rodzajnika, zanikiem rodzaju nijakiego, a w sferze fonetycznej bogatym zasobem samogłosek^[106].

Języki nuristańskie

Niewielka grupa kilku języków używanych łącznie przez kilkadziesiąt do stu tysięcy osób [^ʙ pow. 100 tys.; ^ᴋ 30 tys.] na terenach Hindukuszu na pograniczu Afganistanu i Pakistanu, stanowiąca odrębną gałąź podrodziny indoirańskiej^[127]. Nie mają formy pisanej^[128], w językoznawstwie znane dopiero od dziewiętnastego stulecia^[129]. Specyfiką języków nuristańskich jest ich nietypowy i wyrafinowany system wyrażania orientacji w przestrzeni oraz określania kierunków ruchu, pod względem fonetycznym zaś cechują się one mnogością spółgłosek retrofleksyjnych^[130].

Języki ormiańskie

W podręcznikowym ujęciu jedyny istniejący do dziś język, ormiański. Nowsze klasyfikacje traktują jego odmianę zachodnioormiańską jako język odrębny^[131][132]. Mówi nimi niecałe 7 mln osób [^{ʙ, ᴋ} 6,7 mln] głównie w Armenii i Górskim Karabachu. Zaświadczone w piśmie od V w. n.e. (język ormiański klasyczny^(†)), ich system fonetyczny uległ silnym przekształceniom i nawet rdzennie indoeuropejskie wyrazy często nie przypominają swoich odpowiedników w innych gałęziach rodziny^[92]. Brak rodzaju gramatycznego, odmiana przymiotnika stopniowo ulega zanikowi, natomiast posiadanie wyrażane jest z użyciem przyrostków dzierżawczych^[95]. W starszej literaturze językoznawczej z ormiańskim wiązane bywały wymarłe języki bądź dialekty trackie (jako grupa tracko-ormiańska)^[47]. W użyciu alfabet ormiański.

Języki słowiańskie

Występują na terenach Europy Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach oraz w Azji Północnej, mają ponad 300 mln użytkowników [^ʙ 315 mln; ^ᴋ 325 mln]. Najstarsze teksty pochodzą z IX w. z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego^†[133]. Największym językiem grupy jest rosyjski^[119], wśród mniejszych znajdują się m.in. polski, ukraiński, serbsko-chorwacki (starszy termin^[134][p]) czy czeski. Języki słowiańskie do zapisu używają alfabetu łacińskiego (zachodniosłowiańskie), cyrylicy (wschodniosłowiańskie) lub też obu (południowosłowiańskie). Wiele z nich zachowało bardzo rozbudowaną odmianę wyrazów – np. siedem przypadków gramatycznych w języku polskim czy sześć w rosyjskim – wyjątkiem jest gałąź bułgarsko-macedońska, gdzie pod wpływem bałkańskiej ligi językowej nastąpił praktycznie całkowity zanik deklinacji^[135]. Charakterystyczne dla słowiańszczyzny jest wyrażanie aspektu (dokonanego bądź niedokonanego) przy pomocy odrębnych czasowników^[136][ac]. W wielu językach tej grupy występują sonanty (spółgłoski tworzące sylabę), liczne są różne konstrukcje z użyciem imiesłowów, a czas teraźniejszy bywa często wykorzystywany także do opisywania przyszłości^[100].

Języki tocharskie

Dwa lub trzy wymarłe, dawne języki z zachodniego pogranicza współczesnych Chin^[137]. Pod względem fonologicznym należały do języków kentum, co było wyjątkiem we wschodniej części indoeuropejskiego obszaru językowego^[138]. Znane z manuskryptów odkrytych na przełomie XIX i XX w., datowanych na VI–VIII w. n.e.^[129] Charakteryzowały się całkowitym brakiem spółgłosek dźwięcznych, brakiem czasownika „mieć”, występowaniem przyrostków dzierżawczych (wyrażających posiadanie) oraz rozbudowanym systemem liczby gramatycznej, w którym znajdowały się m.in. liczba podwójna oraz liczba parzysta (paralis) i zbiorowa (plurativus)^[139].

Geografia

Rozmieszczenie

Zasięg geograficzny języków indoeuropejskich jako języków ojczystych

Językami indoeuropejskimi – zarówno jako ojczystymi (rodzimymi), jak i obcymi – mówią ludzie na wszystkich zamieszkałych kontynentach. Pod koniec średniowiecza posługiwano się nimi prawie wyłącznie w Eurazji; w czasach nowożytnych, wskutek ekspansji kolonialnej, niektóre z nich rozprzestrzeniły się na pozostałe lądy^[140]. Współcześnie indoeuropejskie jako języki rodzime są głównymi językami w następujących rejonach poszczególnych części świata^[141]:

• w Europie – na przeważającym obszarze (z wyjątkiem terenów uralsko- i turkijskojęzycznych oraz nielicznych innych, mniejszych terytoriów^[ad]);
• w Azji – na większej części subkontynentu indyjskiego, w irańskojęzycznej części Bliskiego Wschodu, na niektórych obszarach azjatyckiej części Rosji, w Tadżykistanie, a także w niektórych rejonach Kaukazu;
• w Afryce – na niektórych obszarach Republiki Południowej Afryki;
• w Ameryce – na przeważającej części obu kontynentów amerykańskich (z wyjątkiem terenów autochtonicznych językowo^[ae]);
• w Australii i Oceanii – na zamieszkałych terenach Australii i w Nowej Zelandii.

Dominującą rolę odgrywa angielski, który jest głównym językiem internetu i globalnej komunikacji. Angielskiego jako drugiego bądź kolejnego języka uczy się wiele osób na całym świecie – według instytucji British Council pod koniec XX w. w jego naukę zaangażowanych było ok. miliarda ludzi^[142]. Począwszy od XVIII stulecia zajął on prawie całą Amerykę Północną, Australię, Nową Zelandię, południowe krańce Afryki oraz wiele mniejszych obszarów na całym świecie. Z kolei hiszpański opanował Amerykę Środkową i Południową – z wyjątkiem Brazylii, gdzie używany jest język portugalski. Obszary francuskojęzyczne zaś powstały w Kanadzie, na Haiti i w części byłych kolonii francuskich w Afryce^[140].

Liczebność

Według Ethnologue indoeuropejskimi jako językami ojczystymi posługuje się łącznie ok. 3,3 miliarda ludzi^[3]. Trudna do określenia jest dokładniejsza liczba mówiących poszczególnymi językami rodziny; według szacunków z 2003 r. istniało wówczas co najmniej siedemdziesiąt indoeuropejskich etnolektów mających milion lub więcej użytkowników^[143]. Piętnaście najczęściej używanych (pod względem ogólnej liczby mówiących) języków indoeuropejskich w początkach lat dwudziestych XXI w. przedstawiono w poniższej tabeli; zawarte w niej dane opublikowano w lutym 2022^[119].

Pozostałe języki indoeuropejskie, którymi mówi co najmniej 10 mln osób (dodatkowo uwzględniono – zapisane kursywą – języki kreolskie)^[119]:

Natomiast wiele małych języków indoeuropejskich jest zagrożonych wymarciem^[144]. Przede wszystkim należą do nich liczne drobne, lokalne języki indoirańskie (jak baszkardi, domari, gurani czy jagnobijski) oraz romańskie (np. aragoński, friulski, piemoncki czy waloński), które wypierane są przez większe, ogólnokrajowe. Zagrożone są też m.in. niektóre etnolekty albańskie (arbaryjski oraz arwanicki) i fryzyjskie, zachodniosłowiańskie języki łużyckie i kaszubski czy celtyckie bretoński, irlandzki, kornijski i manx^[144]. Te dwa ostatnie udało się zrewitalizować już po ich wymarciu. Kornijski, utracony w XVIII lub na początku XIX stulecia, odtworzono w początkach XX w.^[145] Natomiast manx, którego ostatni rodzimy użytkownik zmarł w 1974 r., ożywiono w niedługim czasie^[146].

Status urzędowy

Indoeuropejskie są językami urzędowymi w większości krajów świata – wykaz owych języków został przedstawiony poniżej, zgodnie z obowiązującą wersją opublikowaną przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii^[147]. Uwzględnia on wszystkie oficjalnie uznawane państwa i terytoria niesamodzielne (niektóre z nich mają więcej niż jeden język urzędowy). Nazwy języków oraz ich odmian zostały podane zgodnie z cytowanym źródłem.

Kraje, w których indoeuropejski język jest językiem urzędowym

     główny język

     język dodatkowy

Urzędowe języki indoeuropejskie, oficjalne w co najmniej jednym kraju^[148]:

• angielski – 58 krajów i 46 terytoriów;
• francuski – 29 krajów i 15 terytoriów;
• hiszpański – 20 krajów i terytorium Portoryko;
• portugalski – 9 krajów;
• niemiecki – 6 krajów;
• rosyjski, włoski – po 4 kraje;
• niderlandzki – 3 kraje i 6 terytoriów;
• serbski – 3 kraje;
• albański, chorwacki, grecki, rumuński, szwedzki – po 2 kraje;
• duński – 1 kraj i terytorium Wysp Owczych;
• afrykanerski, bengalski, białoruski, bośniacki, bułgarski, czarnogórski, czeski, dari, hindi, hindi fidżyjskie, irlandzki, islandzki, kataloński, kurdyjski, litewski, luksemburski, łaciński, łotewski, macedoński, nepalski, norweski bokmål, norweski nynorsk, ormiański, paszto, perski, polski, retoromański, słowacki, słoweński, syngaleski, tadżycki, ukraiński, urdu – po 1 kraju.

Wyłącznie na terytoriach zależnych językami urzędowymi są^[149]:

• norweski (ogólny^[m]) – 5 terytoriów;
• farerski, manx – po 1 terytorium (kolejno Wyspy Owcze i Wyspa Man).

Ponadto niektóre indoeuropejskie języki są językami oficjalnymi dużych międzynarodowych organizacji, m.in.:

• Organizacji Narodów Zjednoczonych – angielski, francuski, hiszpański i rosyjski (4 z 6 języków)^[150];
• Unii Europejskiej – angielski, bułgarski, chorwacki, czeski, duński, francuski, grecki, hiszpański, irlandzki, litewski, łotewski, niderlandzki, niemiecki, polski, portugalski, rumuński, słowacki, słoweński, szwedzki i włoski (20 z 24 języków)^[151].

Ligi językowe

Główne obszary językowe ligi bałkańskiej

     dial. sztokawskie

     macedoński

     bułgarski

     rumuński

     albański

     grecki

Niektóre języki indoeuropejskie, z reguły sąsiadujące ze sobą, tworzą ligi językowe. W ich skład wchodzą różne etnolekty, niekoniecznie blisko spokrewnione – czasem też z innych rodzin – które w wyniku długotrwałego współistnienia i wzajemnego oddziaływania (i związanych z tym procesów konwergencyjnych) wykształciły wspólne cechy^[152]. W klasyfikacji geograficznej języków Europy Gyuli Décsy’ego wśród takich struktur, obejmujących rozmaite języki rodziny, znajdują się^[153]:

• liga bałkańska – bułgarski i macedoński (południowosłowiańskie), rumuński i arumuński (wschodnioromańskie), grecki (helleńskie), albański, a także turecki z rodziny turkijskiej (choć ten ostatni w XXI w. nie jest już uznawany za członka ligi, lecz jedynie za źródło pewnych cech^[154]; wliczane są za to południowe dialekty sztokawskie języka serbsko-chorwackiego^[89]);
• liga wielkich języków Europy – wyróżniona według kryterium liczby użytkowników, obejmująca angielski i niemiecki (zachodniogermańskie), francuski i włoski (romańskie) oraz rosyjski (wschodniosłowiańskie), według Majewicza zaś można, na podstawie ich współdzielonych cech, zaliczyć do niej również indoeuropejskie języki ligi pobrzeżnej;
• liga pobrzeżna – związana z gospodarką morską, obejmująca niderlandzki i fryzyjski (zachodniogermańskie), hiszpański i portugalski (iberoromańskie), a także maltański z rodziny afroazjatyckiej oraz izolowany język baskijski;
• liga wikingijska – duński, farerski, islandzki, norweski i szwedzki (północnogermańskie), bretoński, irlandzki, szkocki i walijski (celtyckie), a także dawny język anglosaski^† (zachodniogermańskie) oraz języki lapońskie, fiński, karelski i wepski z rodziny uralskiej;
• liga rokytnicka – polski i kaszubski (zachodniosłowiańskie), ukraiński i białoruski (wschodniosłowiańskie) oraz litewski (wschodniobałtyckie);
• liga dunajska – czeski i słowacki (zachodniosłowiańskie), słoweński i serbsko-chorwacki (południowosłowiańskie), a także węgierski z rodziny uralskiej;
• liga pejpuska – łotewski (wschodniobałtyckie), a także estoński, liwski i wotski z rodziny uralskiej.

Natomiast różne języki Indii tworzą ligę południowoazjatycką^[155] – w skład której wchodzą języki indoaryjskie, języki rodziny drawidyjskiej oraz języki mundajskie z rodziny austroazjatyckiej.

Bałkańska liga językowa charakteryzuje się uproszczoną deklinacją – indoeuropejska odmiana rzeczowników jest w niej (z wyjątkiem sztokawszczyzny) szczątkowa i ogranicza się z reguły do jednego lub dwóch przypadków gramatycznych^[135]. W językach ligi bałkańskiej istnieje dodatkowy czas przyszły, tworzony przy pomocy czasownika posiłkowego „chcieć”, kilka czasów przeszłych, a bezokolicznik zanika. Ponadto wytworzyły one (poza greckim) rodzajnik określony w postaci przyrostka dołączanego na końcu wyrazu, a w bułgarskim, macedońskim i albańskim występuje tryb nieświadka (używany, gdy mówiący przekazuje informację zasłyszaną od kogoś innego lub nie jest jej pewien)^[156].

Liga wielkich języków Europy (tzw. liga SAE – ang. Standard Average European), wskutek latynizacji Europy Zachodniej (lub „zachodnioeuropeizacji” leksyki i frazeologii rosyjskiej), wykształciła dużą liczbę odpowiadających sobie słów i związków frazeologicznych pochodzenia łacińskiego. Z wyjątkiem rosyjskiego wykazuje też wspólne tendencje analityczne (użycie przyimków, rodzajników i czasowników posiłkowych – z „być” i „mieć” na czele)^[157]. Z kolei w językach ligi wikingijskiej typowym zjawiskiem w wymowie jest preaspiracja, obecne są spółgłoski szczelinowe, a akcent wyrazowy istnieje z reguły na pierwszej sylabie; obserwowany jest też zanik rodzaju gramatycznego rzeczowników oraz kategorii osoby w odmianie czasowników^[158].

Liga rokytnicka zasadniczo cechuje się (choć z pewnymi istotnymi wyjątkami) akcentem ruchomym oraz brakiem dyftongów i iloczasu, a także posiadaniem systemu rodzajów czynności oraz (w opozycji do rosyjskiego) czasownika posesywnego „mieć”^[159]. Języki ligi dunajskiej zaś, podobnie jak ligi pejpuskiej, wyróżniają się przede wszystkim wspólnymi cechami fonologicznymi^[159]. Natomiast w językach ligi południowoazjatyckiej zauważalna jest obecność spółgłosek retrofleksyjnych, specyficzne reduplikacje oraz konstrukcje cytowania, a w odmianie rzeczowników – aglutynacja^[155].

Charakterystyka

Morfologia i składnia

Mapa wybranych języków indoaryjskich

Języki indoeuropejskie są, z niewielkimi wyjątkami, językami fleksyjnymi^[160]. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu wyrazowego (który niesie znaczenie ogólne) oraz – najczęściej – pojedynczej końcówki fleksyjnej, która kumuluje w sobie różne funkcje. Fleksyjność jest charakterystyczna dla rodziny indoeuropejskiej – poza nią występuje rzadko^[160]. Najbardziej rozbudowana deklinacja występuje w językach bałtosłowiańskich, łacinie, starszych indoirańskich czy też wymarłych mykeńskim i celtyberyjskim^[161]. W części pozostałych uległa ona znacznemu uproszczeniu, w szczególności we współczesnych językach germańskich, romańskich, celtyckich czy wielu indoirańskich^[162]. W dużej liczbie języków tej ostatniej gałęzi (prawdopodobnie wskutek obcych wpływów^[163]) wykształcił się nowy, aglutynacyjny typ odmiany przez przypadki^[164].

Mapa wybranych języków grupy irańskiej

W większości języki tej rodziny należą do języków syntetycznych^[165], czyli takich, w których przeważają jednowyrazowe formy gramatyczne, tworzone przy pomocy różnych przyrostków i przedrostków^[166]. Mniejsza część z kolei to języki analityczne^[165], charakteryzujące się występowaniem licznych form wielowyrazowych, zawierających słowa posiłkowe – takie jak czasowniki, przyimki czy przysłówki – które pełnią funkcję gramatyczną^[167]. Najbardziej analityczny (a zatem najmniej syntetyczny) charakter wśród indoeuropejskich przejawiają afrikaans i bengalski^[162]. W dużym stopniu analityczne cechy występują też m.in. w angielskim, duńskim, francuskim czy perskim^[168], a także w bułgarskim i macedońskim^[169]. W praktyce nie istnieją języki czystego typu – w danej mowie występować mogą formy o różnych strukturach^[170].

polski – „profesor-owi”, „mieszka-ł-a-by” (synt.), ale „będzie się uczyć” (analit.)

angielski – with a pen ‘długopisem’, I will come ‘przyjdę’ (analit.), ale sing-s ‘śpiewa’ (synt.)

Pod względem stosunków morfosyntaktycznych języki indoeuropejskie należą zasadniczo do nominatywno-akuzatywnych – podmiot zdania zarówno przechodniego, jak i nieprzechodniego wyrażany jest przy pomocy mianownika, a dopełnienie bliższe przy pomocy biernika^[171]. Wyjątkiem są te, w których – w wyniku kontaktów z innymi rodzinami^[163] – występują pewne konstrukcje ergatywne (agens zdań przechodnich, czyli wykonawca czynności, przyjmuje w nich formę przypadka zwanego ergatywem^[172]). Należą do nich przede wszystkim niektóre języki indoirańskie, np. hindi, urdu, marathi, większość dardyjskich i nuristańskich, paszto czy średnioperski^[173]; pseudoergatywny był też język hetycki^[174].

polski – „Chłopiec mówi” (nieprzech.) i „Chłopiec uderzył psa” (przech. – mianownik)

hindi – Laṛkā bolta hai (nieprzech.), ale Laṛke-ne kuttā mārā hai^[ah] (przech. – ergatyw)

Typowymi szykami zdania w językach rodziny indoeuropejskiej są te, w których na początku występuje podmiot: SVO (podmiot—orzeczenie—dopełnienie) i SOV (podmiot—dopełnienie—orzeczenie)^[105]. Podział między nimi ma geograficzny charakter: szyku SVO, z dopełnieniem na końcu, używają prawie wszystkie nowożytne języki indoeuropejskie w Europie, z kolei szyk SOV, w którym zdanie kończy się orzeczeniem, jest typowy dla języków rodziny z terenów Azji (językiem SOV była ponadto łacina^[105]). Oba zaś są równorzędne w ormiańskim^[175]. Specyficzny wariant typu V2 – w którym orzeczenie znajduje się na drugim miejscu niezależnie od tego, która część mowy jest pierwsza – dominuje w językach germańskich (z wyjątkiem angielskiego), bretońskim i kaszmirskim^[175]. Natomiast zupełnie inny typ, VSO (orzeczenie—podmiot—dopełnienie), charakteryzuje większość współczesnych języków grupy celtyckiej (wymarły galijski należał do języków SVO)^[105].

polski – szyk SVO: „Marek czyta książkę”

łacina – szyk SOV: Marcus librum legit = dosł. „Marek książkę czyta”

irlandzki – szyk VSO: Léann Marcus an leabhar = dosł. „Czyta Marek książkę”

Niemniej jednak w rozmaitych językach indoeuropejskich, zwanych przypadkowymi, stosunki składniowe wyrażane są za pomocą form wyrazowych (np. odpowiednimi przypadkami czy miejscem akcentu), zatem szyk ich zdania nie pełni aż tak dużej roli i w sporym zakresie jest ruchomy^[176]. Jedynie w językach pozycyjnych, gdzie o sensie wypowiedzi przesądza pozycja wyrazów w zdaniu, zmiana szyku jest bardzo mocno ograniczona – w szczególności, gdy chodzi o kolejność podmiotu i dopełnienia bliższego (zamiana miejscami powoduje zmianę znaczenia na przeciwne). Językami tego typu są np. angielski i francuski^[177].

polski – szyk ruchomy: „Dziewczynka zjadła pomarańczę” lub „Pomarańczę zjadła dziewczynka”

albański – szyk ruchomy: Vajza i hëngri portokallin lub Portokallin i hëngri vajza

angielski – szyk stały: The girl ate the orange = „Dziewczynka zjadła pomarańczę”, ale The orange ate the girl = „Pomarańcza zjadła dziewczynkę"

Do ogólnych tendencji rozwojowych rodziny indoeuropejskiej należą m.in. ograniczanie syntetycznej fleksji (zwłaszcza odmiany przez przypadki) na rzecz konstrukcji analitycznych (a w konsekwencji rozwój przyimków i rodzajników), upraszczanie kategorii rodzaju (przede wszystkim zanik rodzaju nijakiego), zmniejszanie się roli przyrostków i wzrost znaczenia przedrostków czy też zamiana form nieregularnych na regularne^[178]. Skrajnie uproszczoną, jak na języki indoeuropejskie, morfologię ma afrikaans – nie tylko nie występują w nim gramatyczne kategorie rodzaju i przypadka, lecz także odmiana czasownika przez osoby i liczby^[162]. Ponadto w językach rodziny widoczna jest redukcja konstrukcji z użyciem imiesłowów i bezokolicznika na rzecz hipotaksy (tworzenia zdań podrzędnie złożonych) oraz utrwalanie się szyku zdania SVO wraz z tendencją do ograniczania jego ruchomości^[178].

Kategorie gramatyczne

Mapa języków słowiańskich w Europie

System kategorii gramatycznych rodziny indoeuropejskiej jest w dużej mierze pochodną struktury jej prajęzyka – aczkolwiek wiele języków późniejszych zmniejszyło liczbę form morfologicznych. Z drugiej strony zaś wykształcały się formy nowe, nieistniejące wcześniej, jak np. odrębny czas przyszły^[179]. Do kategorii odziedziczonych przez nominalne części mowy należą zatem rodzaj, przypadek i liczba, natomiast przez czasowniki – liczba, osoba, strona, czas, aspekt i tryb^[180].

Mapa głównych języków romańskich w Europie

Indoeuropejska kategoria rodzaju obejmuje rodzaj męski, żeński i nijaki (z wyjątkiem grupy anatolijskiej, w której istniał wyłącznie rodzaj żywotny i nieżywotny)^[181]. Wszystkie trzy zostały zachowane m.in. w językach słowiańskich, zachodnioskandynawskich, a także w niemieckim, greckim, gudźarati czy marathi^[182]. W innych z kolei ich liczba zredukowana została do dwóch: bez nijakiego, jak w zachodnioromańskich, bałtyckich, celtyckich, albańskim, kurmandżi czy niektórych indoaryjskich (m.in. hindi, urdu, pendżabskim i sindhi) lub z nijakim i wspólnym (tzw. utrum), jak w duńskim, szwedzkim czy niderlandzkim^[182]. Rzadziej wśród indoeuropejskich zdarzają się języki bezrodzajowe – należą do nich afrikaans^[183], niektóre indoirańskie (m.in. beludżi, perski, szugnański, nepalski i orija), ormiański, a także angielski^[182] (w tym ostatnim rodzaj został ograniczony wyłącznie do zaimków osobowych). Czasem pojawiają się dodatkowe podklasy tej kategorii, np. rodzaj męskożywotny w liczbie mnogiej polskiego i rosyjskiego^[184].

Mapa etnolektów helleńskich w Grecji i na Cyprze z uwzględnionym podziałem dialektalnym języka nowogreckiego

Liczba gramatycznych przypadków w nowożytnych językach rodziny jest zróżnicowana: do siedmiu w bałtosłowiańskich, do czterech w germańskich, a do trzech – w celtyckich^[162]; po cztery zaś występują w albańskim^[185] i nowogreckim^[186]. Języki nowoindyjskie charakteryzują się zasadniczo dwoma przypadkami (direct i oblique)^[187], podobnie jak nowoirańskie (rectus i obliquus, czasem ewentualnie trzy) – z wyjątkiem osetyjskiego, który wtórnie wykształcił ich aż dziewięć^[188]. Deklinacja zupełnie zanikła natomiast w języku afrikaans^[183] oraz w gałęzi bułgarsko-macedońskiej^[135]. Przypadki tworzone syntetycznie wyszły też z użycia w językach zachodnioromańskich^[189], zamiast tego wyrażane są poprzez odpowiednie przyimki^[ai]. Na początku I tysiąclecia p.n.e. liczba indoeuropejskich form przypadka wahała się między sześcioma a ośmioma^[162] (np. sanskryt dysponował siedmioma jak w polskim i dodatkowo ablatywem^[190]). Natomiast wymarłe języki tocharskie A i B miały ich odpowiednio dziesięć i jedenaście^[139].

Kategoria liczby we współczesnych językach indoeuropejskich obejmuje z reguły dwie formy: pojedynczą i mnogą. Istniejąca dawniej (np. w wedyjskim, staroawestyjskim^†, greckim czy staro-cerkiewno-słowiańskim^[191]) liczba podwójna praktycznie uległa zanikowi – wyjątkiem są języki łużyckie i słoweński^[192]. W niektórych pozostałych można dostrzec ślady jej wcześniejszej obecności – jak np. w czeskim^[192] lub irlandzkim^[193]. Bardziej rozbudowany, pięcioliczbowy system – poszerzony o liczbę parzystą (paralis) i zbiorową (plurativus) – istniał w grupie języków tocharskich^[139]. Kategorię osoby zaś tworzą trzy powszechnie używane: pierwsza, druga i trzecia osoba gramatyczna^[194]. W kreolskim języku tok pisin istnieje dodatkowo rozróżnienie zaimków w pierwszej osobie liczby mnogiej na inkluzywne (my = ja i ty) i ekskluzywne (my = ja i ktoś inny)^[195].

Strony gramatyczne w językach rodziny tradycyjnie wyróżniane są trzy: czynna, bierna i zwrotna^[196]. Nie wszędzie jednak występują one w jednakowym zakresie – np. w językach słowiańskich formy różnych stron mogą być przyjmowane wyłącznie przez czasowniki przechodnie, a w romańskich stronę zwrotną można także utworzyć od niektórych czasowników nieprzechodnich. W angielskim wiele z tych drugich ma również formy bierne, w klasycznej grece zaś nie istniały żadne ograniczenia^[196]. Tylko dwie strony dostępne są lub były w językach grupy albańskiej oraz italskiej (czynna i bierna)^[197], natomiast w anatolijskich, ormiańskich i tocharskich obok czynnej istniała lub istnieje jedynie strona medialna (bierno-zwrotna)^[198].

Kategoria czasu w powszechnym rozumieniu obejmuje czas przeszły, teraźniejszy i przyszły^[199]. Według nowszego ujęcia ten ostatni występuje jedynie w językach gałęzi bałtyckiej, celtyckiej i italskiej; w pozostałych zaś istnieje jakoby wyłącznie czas przeszły i nieprzeszły, a formy przyszłe mają charakter nie czasowy, lecz aspektowy^[200]. Wyrażanie przyszłości realizowane bywa w rodzinie indoeuropejskiej w różny sposób (w sycylijskim i sorani odrębne konstrukcje przyszłe w ogóle nie są używane)^[201]. W językach grup takich jak germańska^[202] czy słowiańska^[100] przyszłe czynności mogą być wyrażane również za pomocą czasu teraźniejszego. Złożony system czasowo-aspektowy charakterystyczny jest m.in. dla języków romańskich i ligi bałkańskiej^[202]. Sześć takich form, tradycyjnie określanych jako czasy, istniało w łacinie – teraźniejsza (niedokonana), perfectum (stan), imperfekt (przeszła niedokonana), zaprzeszła, przyszła i przyszła dokonana^[203], w albańskim zaś jest ich osiem – dodatkowo druga zaprzeszła i aoryst^[204].

Istota samego aspektu nie jest jednoznacznie ustalona – w niektórych publikacjach zaliczany do niego bywa również tzw. rodzaj czynności (Aktionsart); w najściślejszym zaś znaczeniu aspekt w nowożytnych językach rodziny indoeuropejskiej obejmuje formy dokonaną i niedokonaną^[205]. Widoczny kontrast gramatyczny między nimi występuje w wielu językach indoirańskich (w tym w hindi i perskim), romańskich, słowiańskich oraz w greckim^[206]. W niektórych możliwe są różne konstrukcje – jak np. w hiszpańskim, w którym istnieją dwa warianty dokonane różniące się kontekstem^[207]. W językach słowiańskich aspekt wyrażany jest wyłącznie leksykalnie – używane są odrębne czasowniki o wbudowanym znaczeniu niezakończonej lub zakończonej czynności^[136][ac]. Natomiast brak jego rozróżnienia charakteryzuje m.in. rozmaite języki germańskie, wschodnioindoaryjskie (jak bengalski i maithili), a także beludżi i łotewski^[206]. Trzy różne aspekty – w tym aoryst i perfectum zamiast pojedynczej formy dokonanej – miała greka klasyczna^[208].

Wreszcie zróżnicowana w rodzinie indoeuropejskiej kategoria trybu, do której należą przede wszystkim tryby oznajmujący i rozkazujący^[209]. W poszczególnych językach rodziny pojawiają się też inne, jak warunkowy (w różnych językach gałęzi germańskiej, romańskiej i słowiańskiej), życzący (w sanksrycie i klasycznej grece, a współcześnie w albańskim) czy łączący (m.in. w łacinie)^[210]. W wedyjskim i awestyjskim istniał również tzw. iniunctivus^[211]. Aż sześcioma odrębnymi trybami dysponuje język albański – wśród nich znajduje się m.in. admirativus (wyrażający czynność nagłą i niespodziewaną)^[90].

Systemy pisma

Wybrane systemy pisma używane w dawnych językach indoeuropejskich.
Od góry: klinowe, hieroglify, fuþark, ogamiczne

W indoeuropejskich językach stosowanych jest wiele zróżnicowanych systemów pisma. Żaden z języków rodziny nie wykształcił jednak systemu całkowicie oryginalnego – wszystkie używane w nich metody zapisu są pożyczkami, przekształceniami lub adaptacjami istniejących już wcześniej^[212]. Do najstarszych rodzajów pism w rodzinie indoeuropejskiej należały^[213]:

• pismo klinowe,
  • pismo klinowe anatolijskie, pochodzące ze starobabilońskiego – w hetyckim, luwijskim oraz minimalnie odmienny wariant w palajskim,
  • pismo klinowe epoki Achemenidów – w staroperskim;
• pisma linearne,
  • hieroglify luwijskie – pismo piktograficzne w luwijskim,
  • pismo linearne B – pismo sylabiczno-ideograficzne w mykeńskim.

Wybrane systemy pisma stosowane we współczesnych językach rodziny.
Po lewej: łacińskie, greckie, cyrylica, ormiańskie
Po prawej: hebrajskie, arabskie, dewanagari, syngaleskie

Wszystkie pozostałe systemy zapisu spotykane w językach rodziny wywodzą się – pośrednio lub bezpośrednio – z zachodniosemickich odmian pisma typu abdżad (pismo spółgłoskowe)^[212]. I tak z pisma aramejskiego wykształciły się inne abdżady, a także pisma alfabetyczno-sylabiczne (abugidy), zaadaptowane do notacji również samogłosek. Natomiast z pisma fenickiego pochodzi alfabet w ścisłym znaczeniu, czyli pismo, w którym spółgłoski i samogłoski są odrębnymi, równoprawnymi znakami^[214]. Do bezpośrednich następców aramejskiej i fenickiej odmiany pism spółgłoskowych należą więc^[215]:

• abdżady,
  • alfabet awestyjski – w awestyjskim,
  • pisma średnioperskie – różne odmiany w partyjskim, sogdyjskim i pahlawi^†,
  • kwadratowe pismo hebrajskie – w wernakularnych językach używanych przez społeczności żydowskie, m.in. judeo-perskich i ladino, odrębny system (pełny alfabet z dodatkowymi literami dla samogłosek) w jidysz,
  • pismo arabskie – różne warianty w indoirańskich językach islamskiego kręgu kulturowego (paszto, perskim, sindhi i urdu, odrębne systemy z dodatkowymi literami dla samogłosek w kaszmirskim i kurdyjskim), zupełnie odmienna adaptacja w malediwskim;
• abugidy,
  • kharoszthi – w prakrycie gāndhārī^†,
  • brahmi – w różnych prakrytach, ponadto jego północna odmiana w językach tocharskich oraz w irańskich tumszukańskim^† i (okazjonalnie) sogdyjskim, a odmiana południowa w chotańskim^†;
• alfabet,
  • alfabet grecki – w greckim oraz minimalnie odmienny wariant w baktryjskim.

W toku dalszej ewolucji z brahmi i greckiego wykształciły się kolejne generacje pism^[216]:

• abugidy wykształcone bezpośrednio z brahmi,
  • pisma północnoindyjskie – nāgarī, zwane również dewanagari (w hindi i współcześnie w sanskrycie, a nieco odmienne ortograficznie wersje w marathi i nepalskim) oraz różne odmiany pism w asamskim, bengalskim, gudźarati, orija i pendżabskim,
  • pismo południowoindyjskie – w syngaleskim;
• alfabety wykształcone bezpośrednio z greckiego,
  • alfabety anatolijskie – w licyjskim, lidyjskim, karyjskim^† i sydetyjskim^† oraz w paleobałkańskim języku frygijskim,
  • pisma iberyjskie – m.in. jedno z nich w celtyberyjskim,
  • alfabety kultury kościołów wschodnich – alfabet gocki (w gockim^†), alfabet ormiański (w ormiańskim), głagolica (w staro-cerkiewno-słowiańskim^†) oraz cyrylica (w językach wschodniosłowiańskich, a także w bułgarskim, serbskim, mołdawskim, osetyjskim i tadżyckim),
  • alfabety italskie – alfabet łaciński (w łacińskim) oraz różne odmiany alfabetów w wenetyjskim, faliskijskim, oskijskim i umbryjskim, a także w celtyckim języku lepontyjskim;
• alfabety wykształcone z greckiego pośrednio poprzez łaciński,
  • fuþark – alfabet runiczny w dawnych językach germańskich, m.in. staroangielskim^† i staroduńskim^†,
  • pismo ogamiczne – alfabet w postaci kresek w piktyjskim i staroirlandzkim^†,
  • lokalne warianty alfabetu łacińskiego – w wielu językach europejskich (m.in. alfabet angielski czy alfabet polski).

Porównanie słownictwa

W kolejnych tabelach zaprezentowane zostały przykłady słownictwa w wybranych nowożytnych językach rodziny indoeuropejskiej, przedstawiające różnorodność i podobieństwo form^[aj]. Tabele opracowano na podstawie różnych ogólnodostępnych słowników^[ak].

Odmiana czasu teraźniejszego czasownika „być”; odrębne źródło wykorzystano dla języka paszto^[217] (transkrypcja podana w oryginalnej wersji):

Podstawowe formy liczebników głównych^[ap]. Wykorzystano dodatkowe, ogólnodostępne źródła^[218][219]:

Podstawowe słowa oznaczające członków najbliższej rodziny:

Pochodzenie

Ślady językowe

Języki indoeuropejskie wykazują ogromną liczbę zbieżności, regularności i analogii we wszystkich możliwych aspektach. Podobne do siebie są nie tylko pojedyncze słowa i morfemy, lecz także ich całe paradygmaty fleksyjne (wzory odmiany). Wiele z owych podobieństw^[220]:

• nie jest uniwersalnych językowo – np. czasownik „być” w językach semickich, należących do rodziny afroazjatyckiej, ma zupełnie inny charakter i kontekst niż w indoeuropejskich;
• nie jest przypadkowych – aczkolwiek przypadkowe podobieństwa również się zdarzają, np. łac. deus i gr. klas. θεός [theós] ‘bóg’;
• nie jest zapożyczeniami – choć w naturalny sposób istnieje mnóstwo różnych pożyczek leksykalnych, np. łac. caesar > niem. Kaiser ‘cesarz’.

Jedynym logicznym wyjaśnieniem tak licznych wspólnych cech w zakresie fonetyki, morfologii i słownictwa jest istnienie hipotetycznej pramowy, z której zostały odziedziczone^[221] – co jest niezbędnym warunkiem, aby można było mówić o istnieniu rodziny językowej^[1]. Podobieństwo niektórych grup słownictwa widoczne jest na pierwszy rzut oka nawet po kilku tysiącleciach od rozpadu prajęzyka, co wynika z ich bardzo powolnego tempa zmian. Wspólne pochodzenie można dostrzec np. w odmianie wspomnianego już czasownika „być”, w tym w wielu starszych językach przynależących do różnych gałęzi indoeuropejskich^[222]:

Właśnie na podstawie takich regularności w paradygmacie odmiany można wysnuć wniosek o pochodzeniu owych języków od wspólnego przodka^[223]. Innym dowodem na to samo językowe źródło są formy wywodzące się etymologicznie z czasownika mającego w prajęzyku pierwotne znaczenie „nieść”^[224]:

W XXI w. wyróżnianie indoeuropejskiej rodziny językowej nie budzi żadnych wątpliwości, a spośród wszystkich jest ona najlepiej i najdokładniej zbadaną przez językoznawców – w czym pomogło wiele zachowanych do dzisiaj źródeł pisanych, pochodzących nawet sprzed dwóch lub więcej tysięcy lat^[225]. Badania porównawcze pozwoliły udowodnić ponadto przynależność do niej różnych nowo odkrytych języków – tak stało się w przypadku anatolijskich czy wenetyjskiego^[226]. Umożliwiły też odrzucenie innych – jak np. używanego w Europie baskijskiego^[227].

Spór o praojczyznę

Hipotetyczny, przybliżony zasięg terytorialny języka praindoeuropejskiego zgodnie z teorią kurhanową (pontycko-kaspijską)

     język praindoeuropejski

     języki indoeuropejskie

Wśród językoznawców nie ma pełnej zgodności w kwestii tego, gdzie znajdowała się pierwotna ojczyzna (urheimat) języka praindoeuropejskiego – przodka całej rodziny indoeuropejskiej. Dominują dwie hipotezy^[228]:

• pontycko-kaspijska – najpopularniejsza i mająca najwięcej zwolenników, lokalizująca ojczyznę rodziny na stepach pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim;
• anatolijska – mniejszościowa, według której języki indoeuropejskie wywodzą się z Anatolii.

Artefakty charakterystyczne dla wczesnych społeczności indoeuropejskich:
(a) kurhan – mogiła w kształcie kopca (tu: kurhan z terenów późniejszej kultury przeworskiej);
(b) rydwan – pojazd konny, istotny w ekspansji części grup (tu: egipska ilustracja rydwanu hetyckiego);
(c) idol – figura kultowa (tu: idol z III tysiąclecia p.n.e. z terenów kultury grobów jamowych)

Hipoteza pontycko-kaspijska (inaczej stepowa^[229]) została przedstawiona przez Mariję Gimbutas w r. 1956 na podstawie porównania wyników badań archeologicznych i językoznawczych^[230]. Badaczka umieściła indoeuropejską ojczyznę na Stepie Pontyjskim, nadając swojej teorii nazwę kurhanowej (od kurhanów – kopcowatych mogił neolitycznych występujących na tym obszarze) i utożsamiła Praindoeuropejczyków z kulturą grobów jamowych. Według niej ekspansja języków indoeuropejskich wiązała się z najazdami ludów pasterskich, tworzących ową kulturę^[231].

Zgodnie z tezą Gimbutas pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. konni wojownicy podbili większość obszarów Europy oraz środkowo-zachodniej Azji, wypierając miejscową ludność i narzucając jej swój język. Wraz ze zdobywaniem nowych terenów i osiedlaniem się na nich pierwotna mowa najeźdźców ewoluowała, dając podstawy dzisiejszej indoeuropejskiej rodzinie językowej^[232]. Wyniki obszernych badań z 2021 r. pokazały jednak, że początki udomawiania konia miały miejsce najwcześniej 2200 lat p.n.e. – migracja indoeuropejska z praojczyzny nie mogła więc odbywać się konno, natomiast użycie rydwanów mogło mieć związek z ekspansją podrodziny indoirańskiej^[233]. Uwspółcześniona wersja teorii kurhanowej głosi, że ludność posługująca się wczesną mową praindoeuropejską zamieszkiwała stepy południowej Ukrainy i Rosji; identyfikuje się ją z kulturą archeologiczną Sredniego Stogu (4500–3500 p.n.e.). Kultura jamowa zaś, która rozwinęła się z niej w późniejszym czasie, miała stanowić ostatni etap wspólnoty indoeuropejskiej^[234].

Z kolei w r. 1987 Colin Renfrew zasugerował związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich a rewolucją neolityczną. Według niego ojczyzna Indoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii do 6500 r. p.n.e.^[235] W przeciwieństwie do teorii kurhanowej hipoteza anatolijska zakłada pokojowe rozprzestrzenianie się języka i kultury indoeuropejskiej. Renfrew twierdził, że najwcześniejszą wersją praindoeuropejskiego posługiwali się anatolijscy rolnicy ok. 7000 lat p.n.e.^[236] 500 lat później, wskutek rolniczych migracji, język ów został zaniesiony na tereny dzisiejszej Grecji, a następnie wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej. Podczas jego rozpowszechniania powstawały różne dialekty, które dały początek poszczególnym indoeuropejskim grupom językowym^[236].

W 2003 r. biolodzy ewolucyjni Russell Gray i Quentin Atkinson na podstawie glottochronologicznych badań 87 języków indoeuropejskich ustalili, że języki anatolijskie faktycznie stanowią najstarszą grupę w rodzinie, zarazem najbardziej zbliżoną do języka praindoeuropejskiego. Wiek indoeuropejskiej pramowy został przez nich określony na 7800 do 9800 lat (czyli w przedziale ok. 7800–5800 p.n.e.), opowiedzieli się tym samym za hipotezą anatolijską^[237]. Jednak konkluzje Graya i Atkinsona zostały kilkanaście lat później podważone przez badania, które przeprowadziła grupa językoznawców z Uniwersytetu Kalifornijskiego. W 2015 r. Amerykanie dokonali filogenetycznej analizy statystycznej, która wykazała znacznie późniejsze wydzielenie się najwcześniejszej, anatolijskiej gałęzi. Tym samym istotnie przesunięte zostało datowanie praindoeuropejskiego – na zgodne z hipotezą stepową, wspieraną przez dane archeologiczne (4500–3500 p.n.e.)^[238].

W ustalaniu lokalizacji praojczyzny bywa brane pod uwagę również potencjalne sąsiedztwo językowe prajęzyka rodziny – odkrywane poprzez poszukiwanie zapożyczeń słownikowych oraz gramatycznych^[239]. Zwracana jest uwaga na możliwe wczesne, wzajemne kontakty z przodkiem kaukaskiej rodziny języków abchasko-adygejskich^[240]. Jednak przede wszystkim zidentyfikowane zostały słowa, które prawdopodobnie trafiły z prajęzyka indoeuropejskiego do uralskiego w ich bardzo wczesnych okresach rozwojowych, a także dość liczny zbiór pożyczek w językach uralskich, pochodzący z wczesnych dialektów indoaryjskich i irańskich^[241]. Dochodziło również do interakcji praindoeuropejskiego z językiem prakartwelskim – przodkiem innej kaukaskiej rodziny. Doszukano się też kilku rzadkich zapożyczeń z grupy języków semickich – nie wiadomo jednak, czy przejmowane były one bezpośrednio, czy pojawiały się pośrednio poprzez inne języki. Na podstawie owych obserwacji David Anthony wysnuł wniosek o zamieszkiwaniu Praindoeuropejczyków na bliżej nieokreślonych obszarach między Uralem a Kaukazem^[242].

Do mniej popularnych, alternatywnych hipotez dotyczących miejsca pochodzenia języków indoeuropejskich należą m.in.:

• teoria Tamaza Gamkrelidzego i Wiaczesława Iwanowa, wskazująca jako praojczyznę rodziny obszar znajdujący się na południe od Kaukazu i na północ od Mezopotamii^[243];
• teoria bałtycko-pontycka, postulująca istnienie już w mezolicie (ok. 8500–5000 p.n.e.) rozległego areału prajęzyka, rozciągającego się od południowej Skandynawii aż do Morza Kaspijskiego^[244];
• teoria środkowoeuropejsko-bałkańska, zgodnie z którą językiem praindoeuropejskim (datowanym na ok. 5000–3000 p.n.e.) posługiwała się głównie ludność z kręgu kultury ceramiki linearnej^[245].

Natomiast na marginesie nauki znajduje się teoria indyjskich badaczy, łącząca Praindoeuropejczyków z cywilizacją doliny Indusu^[246], a także teoria autochtoniczna (PCT – ang. Paleolithic Continuity Theory) zespołu Maria Alineiego, według której Indoeuropejczycy zamieszkują Europę co najmniej od okresu paleolitu górnego^[247] (czyli od minimum kilkunastu tysięcy lat). Jedna zaś z XIX-wiecznych hipotez przypisywała Praindoeuropejczykom, mającym jakoby zamieszkiwać południe Szwecji, określone cechy antropologiczne (blond włosy i niebieskie oczy). Tę fałszywą koncepcję wykorzystywano później w rasistowskich teoriach narodowego socjalizmu (błędne pojęcie „Aryjczyka”)^[248].

Języki indoeuropejskie a geny

Udział różnych haplogrup wśród wybranych populacji krajów Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (2005)

Badacze podkreślają, że języki same w sobie nie mówią nic ani o genach, ani o wspólnym pochodzeniu etnicznym ich użytkowników^[249][250] – może ono być różne, co można m.in. zaobserwować na przykładzie populacji anglojęzycznych^[249]. W historii ludzkości zdarzało się, że całe społeczności przejmowały języki podbitych ludów (np. turkijscy Protobułgarzy, którzy przejęli język południowych Słowian^[251]) lub też język najeźdźców (np. Galowie, którzy przejęli mowę starożytnych Rzymian^[252]). Mimo że mowa o „pokrewieństwie genetycznym” języków, jest to określenie jedynie techniczne i nie ma nic wspólnego z biologią ani genetyką^[249]. Nie istnieją więc żadne bezpośrednie powiązania między językiem a genami^[253], jednak na podstawie badań genetycznych można w pewnym ograniczonym zakresie odzwierciedlić jego prehistorię^[250].

Drzewo filogenetyczne gatunku ludzkiego, zbudowane na podstawie genealogii chromosomu Y (Y-DNA) populacji eurazjatyckich, wskazuje na istnienie populacji z męską (czyli dziedziczoną wyłącznie w męskiej linii rodowej) haplogrupą R1^[254]. Ok. 25 tys. lat temu, w wyniku przypadkowych mutacji, wykształciły się w jej obrębie dwa odrębne klady (subhaplogrupy) – R1a i R1b – często występujące u mieszkańców zachodniej i południowej Eurazji^[255] (z których wielu posługuje się językami należącymi do rodziny indoeuropejskiej). Haplogrupa R1a pojawia się częściej w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Azji Południowej, natomiast R1b przeważa wśród mieszkańców Europy Zachodniej^[256]. Oprócz tego na indoeuropejskich areałach językowych występuje znaczący odsetek różnych kladów haplogrup I (prawie cała Europa) oraz J (Europa Południowa, Wschodnia, Bliski Wschód i subkontynent indyjski), a w mniejszym stopniu także H (ludność romska), E, G, L czy N^[257].

Przeprowadzone w 2015 r. na dużą skalę badania DNA wykazały, że około 75% ludności tworzącej kulturę ceramiki sznurowej posiadało materiał genetyczny wywodzący się od mieszkańców terenów kultury grobów jamowych, w którym często identyfikowano haplogrupy R1a i R1b. Przypuszcza się, że społeczeństwa obu tych kultur archeologicznych miały związek z ekspansją indoeuropejską, rezultaty owych badań wspierają więc tezę o stepowym pochodzeniu indoeuropejskich języków (a przynajmniej ich części)^[258]. Z kolei analiza Davida Anthony’ego z 2019 r. wskazuje, że około połowa domniemanych Praindoeuropejczyków genetycznie wywodziła się ze społeczności zbieracko-łowieckich Europy Wschodniej, druga zaś – Kaukazu^[259]. Język praindoeuropejski miał zatem powstać jako efekt mieszania się dawnej ludności wschodnioeuropejskiej (kultura samarska, przeduralska) z populacją posługującą się archaicznymi językami wschodniokaukaskimi. Badacz sugeruje również możliwy wpływ języka ludów kultury majkopskiej (utożsamianej z późniejszymi językami abchasko-adygejskimi), ale dla odmiany z niewielkimi tylko wpływami genetycznymi^[240].

Praindoeuropejczycy stanowili więc przede wszystkim wspólnotę językową, nie zaś etniczną czy genetyczną. Nie istnieją do tej pory również żadne dowody na ich jedność kulturową – dopiero w Europie ich potomkowie zbudowali wspólną cywilizację^[260]. Nie da się w pełni zidentyfikować języka z daną kulturą archeologiczną^[234] – różne kultury, języki i geny z reguły przenikają się i nakładają wzajemnie na siebie w zróżnicowanym zakresie^[250]. Rasmus Bjørn z Uniwersytetu Kopenhaskiego zaproponował hipotetyczne kombinacje owych aspektów, które mogły występować razem w okresie praindoeuropejskiej wspólnoty językowej na terenach Stepu Pontyjskiego i okolic^[261]:

Pokrewieństwo z innymi rodzinami

Uproszczona wersja drzewa hipotetycznych makrorodzin eurazjatyckiej i nostratycznej

Zasięg hipotetycznej boreańskiej fyli językowej

Pokrewieństwo rodziny indoeuropejskiej z innymi rodzinami nie jest bliżej znane. W literaturze językoznawczej spotkać można m.in. następujące propozycje najbliższych krewnych języków indoeuropejskich, sugerowane na podstawie różnych zaobserwowanych zbieżności:

• języki uralskie – grupowane wraz z indoeuropejskimi w nadrodzinę indo-uralską^[262];
• języki abchasko-adygejskie – jako pochodzące wraz z indoeuropejskimi od hipotetycznego języka prapontyjskiego^[263];
• języki huro-urartyjskie^† – jako pochodzące wraz z indoeuropejskimi od bliżej nieokreślonego języka „proto-azjanickiego”^[264];
• języki semickie – porzucona koncepcja, współcześnie ich podobieństwa z indoeuropejskimi tłumaczone są z reguły pradawnymi, wzajemnymi kontaktami^[265].

W XXI w. nieco większe zainteresowanie badaczy budzi hipoteza indo-uralska, której zwolennikami są m.in. Frederik Kortlandt^[262] czy Mate Kapović^[266]. Zwracana jest uwaga na podobieństwa indoeuropejskich i uralskich końcówek osobowych czasownika, a także na pewne zbieżności leksykalne^[266]. Według Kortlandta praindouralska ludność zamieszkiwała tereny na południe od Uralu. Jej część miała przemieścić się bardziej na zachód, nad Morze Czarne, gdzie doszło do kontaktów językowych z ludnością kultury majkopskiej i gdzie wykształcił się język praindoeuropejski^[262].

Często cytowane bywają bardziej rozbudowane koncepcje autorstwa Josepha Greenberga oraz Władysława Illicza-Switycza i Arona Dołgopolskiego (którzy rozpowszechnili starą hipotezę Holgera Pedersena), postulujących istnienie makrorodzin językowych o dużym zasięgu:

• eurazjatyckiej (Greenberg) – łączącej języki indoeuropejskie, uralsko-jukagirskie, ałtajskie, eskimo-aleuckie, czukockie (czukocko-kamczackie) oraz języki etruski^†, japoński, koreański, ajnuski i niwchijski (giliacki)^[267];
• nostratycznej (Illicz-Switycz i Dołgopolski) – jak wyżej, a dodatkowo języki drawidyjskie, kartwelskie i afroazjatyckie, niektórzy dodają również nilo-saharyjskie i język sumeryjski^†[268].

Przedstawione propozycje makrorodzin (eurazjatycka w zasadzie zawiera się w nostratycznej jako jej część) budzą kontrowersje wśród głównego nurtu językoznawców, gdyż zostały zbudowane wyłącznie na podstawie podobieństw słownikowych (z wykorzystaniem masowej komparacji leksykalnej)^[269] – bez uwzględnienia zbieżności gramatycznych, które są trwalsze niż słownictwo i stanowią znacznie pewniejszy dowód pokrewieństwa^[270]. Prace nad rekonstrukcją języka pranostratycznego kontynuuje Allan Bomhard^[268]. Niektórzy posunęli się jeszcze dalej – Harold Fleming postulował istnienie ogromnej fyli językowej, której nadał nazwę boreańskiej. Miałaby ona obejmować makrorodziny nostratyczną, amerindiańską, dene-kaukaską i austrycką – według Fleminga są one spokrewnione ze sobą bardziej niż z pozostałymi językami świata^[271]. Wreszcie można postawić tezę o istnieniu prajęzyka całej ludzkości, z którego wywodziłyby się wszystkie istniejące kiedykolwiek rodziny językowe i języki^[272]. Badacze uważają jednak, że udowodnienie powszechnego pokrewieństwa języków jest obecnie niemożliwe^[273].

Prajęzyk

Ostatnim wspólnym przodkiem wszystkich języków indoeuropejskich był język praindoeuropejski. Nie został on zaświadczony bezpośrednio (nie są znane żadne źródła historyczne praindoeuropejskiego), lecz przyjmuje się jego obecność kilka tysięcy lat p.n.e.^[274] na dokładniej nieokreślonych terenach zachodniej Eurazji^[228]. Według najpowszechniej uznawanej hipotezy mówiono nim na obszarze Stepu Pontyjskiego^[228]; ostateczny rozpad wspólnoty językowej miał nastąpić nie później niż 2500 lat p.n.e.^[274] Za istnieniem takiego języka przemawiają rozliczne wspólne cechy języków indoeuropejskich w zakresie struktur gramatycznych, słownictwa oraz fonetyki – są one na tyle regularne, że współczesna nauka odrzuca tezy o ich zapożyczeniach z zewnątrz, przypadkowym podobieństwie lub upodobnieniu się wyłącznie wskutek wzajemnego oddziaływania. Jedynym właściwym wyjaśnieniem tak licznych zbieżności wydaje się więc istnienie hipotetycznego prajęzyka, z którego zostały odziedziczone^[220].

Został on w znacznym stopniu zrekonstruowany, głównie za pomocą metody porównawczej. Różni się jednak w swojej istocie od realnego – choć nieznanego – mówionego praindoeuropejskiego. Ten drugi bowiem w naturalny sposób ewoluował i na różnych etapach swojego rozwoju mógł przyjmować różne postaci^[275]. Oznacza to, że odtworzony przez badaczy prajęzyk indoeuropejski jest jedynie pewnym uproszczeniem i zawiera formy mogące pochodzić z różnych okresów. Niektórzy próbują rekonstruować jedynie wczesny, środkowy lub późny praindoeuropejski – jest to jednak rozwiązanie problematyczne i trudne metodologicznie^[276].

Fonologia

Według Donalda Ringe’a w języku praindoeuropejskim występowały następujące głoski^[277][ab]:

Istniało również sześć dyftongów – dwugłosek – z samogłoskami krótkimi *a, *e oraz *o (*ai̯, *au̯, *ei̯, *eu̯, *oi̯, *ou̯)^[278], a dodatkowo z rzadka mogły pojawiać się dyftongi z długimi samogłoskami *ē lub *ō (*ēi̯, *ēu̯, *ōi̯, *ōu̯)^[278][279]. System fonetyczny prajęzyka uzupełniały zgłoskotwórcze (tworzące sylabę) warianty spółgłosek nosowych i płynnych, oznaczane jako *l̥, *m̥, *n̥ oraz *r̥^[280].

Według zapisu podanego w powyższej tabeli spółgłoski *ḱ oraz *ǵ oznaczają – zgodnie z ich palatalnym charakterem – głoski miękkie^[281], bliskie polskim /ki/ oraz /gi/^[ar]. Głoski *kʷ oraz *gʷ to spółgłoski labializowane, wymawiane z zaokrąglonymi wargami^[282], zbliżone do polskich /kł/ oraz /gł/. Spółgłoski *bʰ, *dʰ, *ǵʰ, *gʰ oraz *gʷʰ były głoskami wymawianymi z przydechem. Głoski *i̯ (czasem zapisywana w literaturze jako *y) oraz *u̯ (czasem zapisywana jako *w) oznaczają spółgłoski półotwarte^[283], równoznaczne polskim /j/ oraz /ł/.

Natomiast trzy głoski zapisywane jako *hₓ (z dolnym indeksem) miały wymowę dokładniej nieznaną. Są one związane z teorią laryngalną, która opiera się na hipotezie Ferdinanda de Saussure’a z 1878 r. o istnieniu w języku praindoeuropejskim „koeficjentów sonantycznych” (nazwanych później głoskami laryngalnymi, czyli laryngałami – gdyż podejrzewano, że miały one wymowę gardłową lub krtaniową)^[284]. Według interpretacji Jamesa Clacksona były to^[285]:

• *h₁ – zwarcie krtaniowe (symbol MAF: ʔ);
• *h₂ – spółgłoska szczelinowa gardłowa bezdźwięczna (ħ);
• *h₃ – spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna dźwięczna labializowana (ɣʷ).

Teza ta pozwalała wyjaśnić pewne anomalie fonetyczne w starożytnej grece^[286]. Jedna z głosek laryngalnych została odkryta w 1927 r. przez Jerzego Kuryłowicza w języku hetyckim z grupy anatolijskiej^[93]. W trakcie wykształcania się rodziny laryngały zaniknęły, najczęściej powodując przy tym przekształcenie sąsiadujących z nimi w wyrazach innych głosek – w tym charakterystyczne nadanie odpowiedniej barwy (wymowy) samogłosce *e (kolejno /e/ przy *h₁, /a/ przy *h₂ oraz /o/ przy *h₃), a dodatkowo jej wzdłużenie zastępcze (przekształcenie w długą samogłoskę), jeśli następująca po niej laryngalna była położona przed spółgłoską lub na końcu wyrazu^[287]. W językach bałtosłowiańskich głoski laryngalne pozostawiły ślad w postaci specyficznego systemu akcentowego^[288].

Morfonologia

Rdzeń słowa „wilk” (*u̯l̥kʷo-) w języku praindoeuropejskim oraz jego formy potomne w różnych językach, od góry w prawo: polskim, litewskim, sanskrycie, perskim, albańskim, greckim, łacinie i angielskim

Większość praindoeuropejskich rdzeni wyrazowych składała się z dwóch spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska (najczęściej *e) lub dyftong^[289]. Charakterystycznym zjawiskiem była nieumotywowana fonetycznie wymiana samogłosek (przegłos, inaczej apofonia) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach)^[290]. W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej morfem tego typu mógł wystąpić w następujących wariantach, zwanych stopniami^[291][292]:

• pełnym (ang. full-grade) – zawierającym krótką samogłoskę *e lub *o;
• zerowym (zredukowanym, ang. zero-grade) – bez rdzennej samogłoski;
• wzdłużonym (ang. lengthened-grade) – zawierającym długą samogłoskę *ē lub *ō.

Rdzenie w różnych stopniach były jedynie formami bazowymi o ogólnym znaczeniu – same w sobie nie stanowiły konkretnych form gramatycznych.

‘siedzieć’ – *sed- : *sod- : *sd- : *sēd- : *sōd-^[293]

‘stopa’ – *ped- : *pod- : *pd- : *pēd- : *pōd-^[294]

Dopiero od nich można było – przy pomocy odpowiednich afiksów – utworzyć właściwe formy wyrazów^[295]. Czasami na początku słowa miała też miejsce reduplikacja – podwajana była wtedy pierwsza spółgłoska (lub dwie pierwsze, gdy rdzeń zaczynał się od *s- albo od dowolnego laryngału *hₓ-), po której pojawiało się dodatkowe -e- lub -i-^[296].

*pōd-s ‘stopa’ : *ped-ei ‘stopie’ : *pēd-su ‘[w] stopach’ (kolejno mian. l.poj., cel. l.poj. oraz miejsc. l.mn.)^[294]

*h₁éi-mi ‘idę’ : *h₁i-énti ‘idą’ (kolejno 1.os. l.poj. oraz 3.os. l.mn. z rdzeniem w stopniu zerowym)^[297][as]

*de-dorḱ-e ‘zobaczył’ (3.os. l.poj. z reduplikacją)^[296]

Echa apofonii praindoeuropejskiej można usłyszeć w niektórych językach potomnych.

angielski – sing : sang : sung (kolejno bezokolicznik, forma przeszła oraz imiesłów bierny czasownika ‘śpiewać’)^[298]

grecki – πατήρ [patḗr] : πατρός [patrós] : πατέρα [patéra] (kolejno mianownik, dopełniacz i biernik rzeczownika ‘ojciec’)^[299]

polski – nieść : nosić; wieźć : wozić^[300]

Charakterystyczną cechą praindoeuropejskiego było również występowanie tzw. ruchomego s-^[301]. Początkowe *s- w słowach rozpoczynających się co najmniej dwiema spółgłoskami było głoską bardzo niestabilną, znikającą w różnych formach z niewyjaśnionych powodów. Według jednej z hipotez dwie sąsiadujące głoski /s/ na styku wyrazów (w drugim kolejną musiała być również spółgłoska) zlewały się w mowie w pojedynczą (odmiana zjawiska typu sandhi), a użytkownicy języka mogli błędnie odbierać ów drugi wyraz bez s-^[301]. Ślady tego fenomenu zachowały się w słownictwie języków indoeuropejskich, co pokazują zaprezentowane niżej przykłady, wybrane ze słownika Juliusa Pokorny’ego^[302][at].

‘małe zwierzę’ – *(s)mēlo- > ang. small i gocki smals ‘mały’ : niderl. maal ‘cielę’, ormiań. mal ‘owca, baran’, walijs. mil ‘zwierzę’^[au]

‘piana’ – *(s)poimno- > łac. spūma i pruski spoayno : ang. foam i ros. péna ‘piana’

‘śliski’ – *(s)lei- > staroirl. slemun ‘gładki, śliski’, łot. sliẽnas ‘ślina’ : gr. klas. leímax ‘[nagi] ślimak’, łac. līmus ‘błoto’

Fleksja

Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablatyw, odpowiadający na pytania: „skąd?”, „od kogo/czego?”) oraz trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą)^[303]. Odmianie takiej podlegały rzeczowniki, przymiotniki, zaimki oraz (szczątkowo – tylko te od 1 do 4) liczebniki^[304]. Istniały trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki), choć według jednej z hipotez rozwinęły się one tylko poza językami anatolijskimi – teoria ta zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy nominalne (wspólną męsko-żeńską oraz nijaką)^[305].

Przykładowa odmiana przez przypadki rzeczownika „wilk” w rekonstrukcji Ranka Matasovicia^[306]:

Czasowniki podlegały odmianie przez liczbę, osobę, stronę, tryb oraz aspekt (ten ostatni bywa również interpretowany jako czas)^[307]. Sam czas gramatyczny, jaki znany jest z języka polskiego, miał w praindoeuropejskim zupełnie inny charakter i był ściśle powiązany z aspektem. Morfologiczne rozróżnienie form teraźniejszych i przeszłych miało miejsce wyłącznie w trybie oznajmującym aspektu niedokonanego^[308], nie istniał też odrębny czas przyszły^[309]. Praindoeuropejski system czasowo-aspektowy obejmował zatem następujące formy^[310]:

• niedokonane – wyrażające niezakończoną czynność w czasie, do którego się odnosiły,
  • teraźniejszą, w tym także odnoszącą się do przyszłości,
  • przeszłą;
• aoryst – wyrażający czynność dokonaną i zakończoną w przeszłości;
• perfectum – wyrażający aktualny stan lub rezultat dokonanej wcześniej czynności,

aczkolwiek nie każdy czasownik mógł występować we wszystkich trzech aspektach^[309].

*stisteh₂mi ‘wstaję’ (niedok.) : *steh₂m ‘wstałem’ (aor.) : *stestoh₂e ‘stoję’ (perf.)^[309]

Trybów czasownika z kolei było cztery: oznajmujący, przypuszczający (wyrażający również zamiary i czynności przyszłe^[311]), życzący i rozkazujący. Ten ostatni miał również specjalną formę przyszłą, oznaczającą opóźnione polecenie (np. „idź później!”)^[312]. Natomiast kategoria strony obejmowała stronę czynną i stronę medialną. Ta druga odpowiadała polskiej stronie zwrotnej, biernej (tej drugiej, jeśli wykonawca czynności nie był podmiotem) lub formie bezosobowej (jeśli podmiot nie był wyrażony, np. „idzie się”)^[313]. W perfectum strona medialna nie występowała^[308].

Przykładowa odmiana strony czynnej praindoeuropejskiego czasownika „być” w różnych trybach aspektu niedokonanego według Donalda Ringe’a^[314][as]:

Rekonstrukcja naukowa

Podstawowym narzędziem wykorzystywanym w rekonstrukcji praindoeuropejskiego jest metoda porównawcza. Polega ona na porównywaniu odpowiadających sobie elementów poszczególnych form wyrazów w różnych językach, a następnie wyborze z każdego analizowanego segmentu tych najstarszych, które razem składają się na odtworzone praformy. Dokonuje się tego na podstawie pewnych wypracowanych w językoznawstwie zasad^[315]. Owocem pracy naukowej nad rekonstrukcją prajęzyka rodziny był słownik etymologiczny Juliusa Pokorny’ego z 1959 r. Jego treść, z poprawkami redakcyjnymi Andriesa Brouwera i Aleksandra Lubockiego (aktualizowana w 2015), jest udostępniona publicznie^[302].

Przykłady zrekonstruowanych wyrazów i rdzeni za Robertem Beekesem^[316][aw]:

Różne rekonstrukcje liczebników praindoeuropejskich (w wersji Sihlera z możliwych opcji podano wyrazy w stopniu pełnym)^[aw]:

W 1868 r. August Schleicher napisał w hipotetycznym języku praindoeuropejskim (odtworzonym głównie na podstawie sanskrytu^(†)) krótkie opowiadanie „Owca i konie”^[319]. Jego tekst w późniejszych latach był wielokrotnie poprawiany i aktualizowany zgodnie z wizją prajęzyka poszczególnych badaczy^[320]. Poniżej przedstawione zostały oryginalna wersja Schleichera (jeszcze bez laryngałów), wersja Andrew Byrda z r. 2013 oraz tłumaczenie na polski – wszystkie podzielono na odpowiadające sobie wersy w celu łatwego porównania form. Tekst Byrda został również nagrany przez niego samego i jest publicznie dostępny do odsłuchu^[321].

Innym utworem tego typu jest opowiadanie „Król i bóg”, pochodzące ze starego tekstu znanego jako Aitareya Brahmana i przetłumaczone z sanskrytu na praindoeuropejski przez kilku językoznawców w latach dziewięćdziesiątych XX w. w niezależnych od siebie wersjach^[324].

Historia i rozwój

Rozpad prajęzyka

Hipotetyczna praojczyzna i możliwy schemat ekspansji indoeuropejskiej według teorii kurhanowej

     przybliżony zasięg prajęzyka ok. 4000 p.n.e.

     przybliżony zasięg dialektalny ok. 2500 p.n.e.

     przybliżony zasięg rodziny ok. 1000 p.n.e.

Według podręcznikowego modelu Tadeusza Milewskiego z drugiej połowy XX w. rozpad indoeuropejskiego prajęzyka, a tym samym początkowy rozwój rodziny zdeterminowany był ekspansją wczesnych społeczności indoeuropejskich oraz postępującą rozbudową praindoeuropejskiego systemu językowego^[325]. Obszary centralne, na których zachodził szereg językowych innowacji, traciły łączność z powiększającymi się wskutek owej ekspansji obszarami peryferyjnymi – do których zmiany te już nie docierały^[325]. Proces ten miał przebiegać w następującej kolejności^[326]:

• oderwanie się dialektów peryferiów południowych (anatolijskich) i wschodnich (tocharskich);
• utrata kontaktów językowych między dialektami peryferiów zachodnich (italoceltyckich) a centrum indoeuropejskiego obszaru językowego;
• wyodrębnienie się dialektów peryferiów północnych (germańskich) oraz kolejnej grupy dialektów południowych (helleńskich);
• ostateczny rozpad dialektów centralnych na gałęzie bałtosłowiańską, indoirańską, tracko-ormiańską oraz albańską.

W ten sposób ukształtował się zasadniczy kształt rodziny, stanowiący (z wyłączeniem porzuconej w XXI w. hipotezy tracko-ormiańskiej^[46]) podstawę jej klasyfikacji filogenetycznej. Milewski szacował, że koniec wspólnoty praindoeuropejskiej nastąpił nie później niż 2000 lat p.n.e., a ugrupowanie indoeuropejskich dialektów wyglądało wówczas następująco^[327]:

Uwspółcześniony model rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich autorstwa Davida Anthony’ego zakłada, że zasadnicza wspólnota językowa istniała na Stepie Pontyjskim między 4000 a 3000 lat p.n.e., z ewentualną fazą wczesną, sięgającą 4500 p.n.e. oraz fazą późną, maksymalnie 2500 p.n.e.^[274] Według amerykańskiego antropologa kolejnymi ruchami ludności były^[328]:

• migracja praanatolijska (ok. 4200–3900 p.n.e.), posuwająca się pierwotnie – zanim dotarła do Anatolii – w kierunku zachodnim;
• migracja pratocharska (ok. 3700–3300 p.n.e.) w kierunku wschodnim;
• ekspansja w kierunku zachodnim – najpierw prawdopodobnie ludności pragermańskiej (ok. 3300 lat p.n.e.), a następnie praitaloceltyckiej (ok. 3000 p.n.e.);
• ekspansja prabałtosłowiańska w kierunku północnym (ok. 2800 p.n.e.) oraz w tym samym czasie migracja ludności praormiańskiej;
• migracja ludności prahelleńskiej (ok. 2500 p.n.e.);
• ekspansja praindoirańska w kierunku wschodnim (ok. 2200 p.n.e.).

Część badaczy identyfikuje ludność niektórych starożytnych kultur archeologicznych z użytkownikami różnych gałęzi języków indoeuropejskich w ich wczesnych okresach rozwojowych^[329]. I tak tereny kultur Suworowo i Ezero (w przedziale 4500–2700 p.n.e.) miały być jakoby zamieszkiwane przez ludność praanatolijską jeszcze przed ich migracją do Anatolii. Dalej, kultura afanasjewska (3500–2500 p.n.e.) często bywa przypisywana przodkom Tocharów, kultura Sintaszta (2100–1800 p.n.e.) zaś – Indoirańczykom. Natomiast rozmaite kultury naddunajskie (z okresu 3100–2800 p.n.e.) kojarzone bywają z wczesnymi społecznościami północno-zachodnio-indoeuropejskimi (germańsko-italsko-celtyckimi)^[329]. Same ludy germańskie wiązane są z kulturą jastorfską (600–300 p.n.e.), a celtyckie – z halsztacką (750–450 p.n.e.). Wreszcie z kulturą komarowską (1500 p.n.e.) utożsamiana jest ludność bałtosłowiańska, a późniejsze ludy słowiańskie – z czarnoleską (725–200 p.n.e.)^[330].

Ewolucja i rozpad praindoeuropejskiej mowy wiązały się z wieloma zmianami w jej pierwotnym systemie fonetycznym. Regularne odpowiedniości zachodzące między dźwiękami w różnych gałęziach językowych, będące efektem owych zmian, opisywane są jako prawa głosowe^[331]. Należą do nich m.in. prawo Bartholomaego, prawo Grassmanna, prawo Grimma czy prawo Vernera^[332].

Języki kentum i satem

Podział głównych gałęzi indoeuropejskich na kentum i satem oraz ich przybliżone rozmieszczenie w połowie I tysiąclecia p.n.e.

     języki kentum

     języki satem

Charakterystycznymi procesami fonetycznymi, które zaszły w trakcie pewnego etapu rozwoju rodziny – przez co doszło do wykształcenia się dwóch typów języków: kentum i satem – były zmiany artykulacji (sposobu wymowy) następujących szeregów głosek tylnojęzykowych^[333]:

• palatalnych (zmiękczonych) *ḱ — *ǵ — *ǵʰ;
• labializowanych (zaokrąglonych) *kʷ — *gʷ — *gʷʰ.

Ponadto istniał trzeci szereg: czystych (niezmiękczonych i niezaokrąglonych) *k — *g — *gʰ^[333]. W bliżej nieokreślonym czasie doszło do uproszczenia owego skomplikowanego systemu na całym indoeuropejskim obszarze językowym. Zmiany dokonały się na dwa różne sposoby^[333][334]:

• w dialektach peryferyjnych zlały się ze sobą głoski niezaokrąglone (czyste i zmiękczone) poprzez depalatalizację, czyli utratę zmiękczenia spółgłosek palatalnych (*ḱ > *k; *ǵ > *g; *ǵʰ > *gʰ)^[au], natomiast szereg głosek zaokrąglonych (*kʷ, *gʷ i *gʷʰ) został zachowany jako odrębny;
• w dialektach centralnych z kolei zlały się głoski niezmiękczone (czyste i zaokrąglone) poprzez delabializację, czyli utratę zaokrąglenia głosek labializowanych (*kʷ > *k; *gʷ > *g; *gʷʰ > *gʰ), miękkie *ḱ zaś zmieniło się w spółgłoskę zwarto-szczelinową *č (o wymowie pośredniej między polskim /ć/ a /cz/), a następnie w *s (ewentualnie *š /sz/ w bałtyckich lub *ś w indoaryjskich), analogicznie miękkie *ǵ i *ǵʰ przekształciły się w *z.

Sytuację fonologiczną po utrwaleniu się owych innowacji przedstawia poniższa tabela^[333]:

Cały proces zmiany wymowy głosek palatalnych *ḱ (*ḱ > *č > *s), *ǵ (*ǵ > *z) i *ǵʰ (*ǵʰ > *z) w centralnych dialektach praindoeuropejskich zwany jest palatalizacją indoeuropejską^[333]. W części grup lub poszczególnych języków nastąpiły później jeszcze dalsze przekształcenia^[335] – np. w pragermańskim doszło do serii przesuwek spółgłoskowych (prawo Grimma – sekwencja *g⁽ʷ⁾ʰ > *g⁽ʷ⁾ > *k⁽ʷ⁾ > *x⁽ʷ⁾ /h(ł)/^[ay]), a podobnego typu proces, choć różniący się szczegółami, zaszedł w gałęzi ormiańskiej^[108]. Odmienna ewolucja głosek tylnojęzykowych stała się podstawą dawnego głównego podziału w wewnętrznej klasyfikacji rodziny^[24]. Języki peryferyjne, w których nastąpiła depalatalizacja, nazwano językami kentum (od wymowy liczby „100” w łacinie), a języki centralne, w których dokonał się drugi rodzaj innowacji – językami satem (analogicznie od wymowy w awestyjskim)^[300]. Ostateczne ugrupowanie fonologiczne poszczególnych gałęzi rodziny (z zastrzeżeniami poniżej) ukształtowało się następująco^[334]:

• języki kentum – anatolijskie, celtyckie, germańskie, helleńskie, italskie i tocharskie;
• języki satem – albańskie, bałtyckie, indoaryjskie, irańskie, nuristańskie, ormiańskie i słowiańskie.

Ponadto satemowy charakter miały języki trackie^[336], frygijski zaś był językiem kentumowym^[337]. Sama satemizacja przebiegała w różnym stopniu: najmocniej w podrodzinie indoirańskiej, nieco słabiej w bałtosłowiańskiej (w której zauważalne są pewne formy kentumowe^[az]), a najsłabiej w gałęzi albańskiej^[338] – gdzie albański zawiera znaczną liczbę form typowych dla języków kentum^[339]. Zwracana jest uwaga na pewną odrębność tego ostatniego języka, w którym omawiane trzy szeregi głosek przekształciły się w dużej mierze na trzy odmienne sposoby; niezależny rozwój dokonał się również w luwijskim z grupy anatolijskiej^[340]. Natomiast w gałęzi nuristańskiej proces zatrzymał się na zmianie głosek tylnojęzykowych w zwarto-szczelinowe, bez dalszego przejścia w szczelinowe (jak w pozostałych językach indoirańskich)^[40].

Współczesny stan bywa czasem mylnie interpretowany: np. „sto” w języku francuskim to cent (wymawiane w przybliżeniu /są/), co w wymowie przypomina języki satemowe – jest to jednak efektem późniejszej ewolucji niektórych języków romańskich i zupełnie innej palatalizacji już po ich wyodrębnieniu się z kentumowej łaciny^[341]. Zasadniczo jednak kentumowy lub satemowy charakter wielu indoeuropejskich języków współczesnych i dawnych słychać w wymowie, a co najmniej widać jego ślady w zapisie różnych wyrazów^[302][ba]:

Ekspansja historyczna

Ekspansja i upadek języków celtyckich

     hipotetyczna praojczyzna – zasięg kultury halsztackiej (800–500 p.n.e.)

     języki dyskusyjne, potencjalnie celtyckie (np. luzytański)

     maksymalny zasięg (ok. 270 r. p.n.e.)

     zasięg w średniowieczu

     zasięg współczesny

Dalsza ekspansja rodziny indoeuropejskiej (której efektem były kolejne głębokie i różnorodne zmiany w strukturze języka) miała miejsce już w czasach historycznych^[342]:

• w II tysiącleciu p.n.e. – szczyt rozwoju języków anatolijskich w Azji Mniejszej, pojawienie się (począwszy od hetyckiego) najstarszych znanych w piśmie języków indoeuropejskich, ekspansja Indoariów i ludów irańskojęzycznych na subkontynencie indyjskim i Wyżynie Irańskiej, ludów helleńskich w starożytnej Grecji oraz Italików na Półwyspie Apenińskim;
• w I tysiącleciu p.n.e. – rozkwit greki klasycznej, w użyciu różne języki italskie oraz paleobałkańskie, masowa ekspansja ludności celtyckojęzycznej od zachodniej Europy po Azję Mniejszą;
• na przełomie er – wyparcie przez łacinę pozostałych języków italskich, ograniczenie zasięgu języków celtyckich niemal wyłącznie do obszaru Wysp Brytyjskich, wykształcenie się średnioindyjskich prakrytów, zanik języka staromacedońskiego i trackiego kompleksu dialektalnego, wymarcie języków gałęzi anatolijskiej.

Języki indoeuropejskie w krajach obu Ameryk w XXI w.

     francuski

     hiszpański

     portugalski

     angielski

     niderlandzki

Od początków n.e. kolejne etapy rozwoju doprowadziły na terenach Eurazji do uformowania się mapy językowej rodziny w obecnym kształcie, uwarunkowanym ruchami etnicznymi głównie drogą lądową^[343]:

• w I połowie I tysiąclecia n.e. – rozkwit łaciny w Europie Zachodniej i części Bałkanów, język staroormiański^(†) w Armenii, ekspansja ludności germańskojęzycznej i słowiańskojęzycznej;
• w II połowie I tysiąclecia n.e. – rozwój dialektów romańskich, kontynuujących łacinę ludową, wymarcie ostatnich języków gałęzi tocharskiej;
• w całym średniowieczu – wykształcenie się języków grupy romańskiej, germańskiej i słowiańskiej oraz języków nowoindyjskich;
• w czasach nowożytnych – wykształcenie się literackiego języka albańskiego i macedońskiego, marginalizacja języków celtyckich, wymarcie podgrupy zachodniobałtyckiej, języka gockiego na Krymie oraz połabskiego.

Zupełnie nowe formy przybrała główna część nowożytnej ekspansji indoeuropejskiej, która – począwszy od XVI w. – powodowała osiedlanie się (przede wszystkim drogą morską) niektórych języków rodziny na innych zamieszkałych kontynentach. W jej konsekwencji najbardziej swój zasięg terytorialny powiększyły^[140]:

• w Ameryce – języki romańskie (hiszpański i portugalski, w mniejszym stopniu francuski) oraz germańskie (angielski i w niewielkim stopniu niderlandzki);
• w Afryce – głównie francuski, a w Południowej Afryce także niderlandzki, z którego powstał afrikaans, pierwszy nowożytny rdzenny afrykański język indoeuropejski;
• w Australii i Oceanii – angielski;
• w północnej części Azji – rosyjski z grupy słowiańskiej.

Trudno ocenić, jak w różnych okresach historycznych zmieniała się liczba mówiących – dane takie są w literaturze rzadkie. Otto Jespersen następująco szacował wartości dotyczące sześciu dużych języków pod koniec XVI i na początku XX w.^[344]:

Najstarsze znane języki

Frygijska inskrypcja z Gordion (ok. VIII w. p.n.e.)

Łacińska inskrypcja na fibuli z Praeneste z VII w. p.n.e. (zapis od prawej do lewej)
• • •
MANIOS:MED:FHE:FHAKED:NUMASIOI
‘Maniusz wykonał mnie dla Numeriusza’

Najstarsze zachowane ślady piśmiennictwa w językach indoeuropejskich pochodzą z XVII w. p.n.e.^[92] Do połowy I tysiąclecia p.n.e. istnieją zapiski z co najmniej kilkunastu języków rodziny – poniższą listę tych ostatnich uszeregowano według pierwszych znanych inskrypcji lub tekstów. Do najwcześniejszych zabytków piśmiennictwa indoeuropejskiego i ich języków należą więc:

• teksty w języku hetyckim, zapisane pismem klinowym (XVII w. p.n.e.)^[92];
• teksty w języku palajskim w piśmie klinowym (XVI w. p.n.e.)^[345];
• inskrypcje kamienne w języku luwijskim, zapisane hieroglifami (ok. 1500 p.n.e.)^[346];
• teksty w języku mykeńskim, zapisane na glinianych tabliczkach pismem linearnym B (ok. 1450 p.n.e.)^[112];
• inskrypcje w języku frygijskim (początek VIII w. p.n.e.)^[347];
• inskrypcja na fibuli z Praeneste w języku łacińskim (I połowa VII w. p.n.e.)^[125];
• inskrypcje grobowe i teksty wotywne z Sardes w języku lidyjskim (VII w. p.n.e.)^[348];
• inskrypcje z Karii i Egiptu w języku karyjskim (VII w. p.n.e.)^[348];
• inskrypcje z miasta Falerii w języku faliskijskim (VI w. p.n.e.)^[349];
• inskrypcje w języku umbryjskim (VI w. p.n.e.)^[350];
• inskrypcje w języku południowopiceńskim^† (VI w. p.n.e.)^[349];
• inskrypcje w języku wenetyjskim (VI w. p.n.e.)^[349];
• napisy w języku staroperskim epoki Achemenidów, zapisane pismem klinowym (VI w. p.n.e.)^[351];
• inskrypcje w języku lepontyjskim (VI w. p.n.e.)^[102];
• inskrypcje w języku licyjskim, zapisane alfabetem zbliżonym do greckiego (V w. p.n.e.)^[346].

Wczesnymi, niematerialnymi zabytkami językowymi są też starożytne indyjskie oraz irańskie teksty religijne – fizycznie spisane wiele wieków później, ale na podstawie bardzo długiej tradycji ustnej:

• Rygweda w języku wedyjskim (nazwanym tak od tytułu dzieła), której tekst pochodzi prawdopodobnie z połowy II tysiąclecia p.n.e.^[115];
• Awesta w języku awestyjskim (analogicznie nazwanym), której najstarsze fragmenty pochodzą sprzed ok. ośmiuset do tysiąca lat p.n.e.^[122]

Struktura rodziny

Wielu badaczy przyjmuje, że strukturę rodziny indoeuropejskiej najlepiej przedstawia model drzewa^[352] – wzorowany na znanym z nauk przyrodniczych schemacie drzewa rodowego, opartym na metodach kladystycznych^[353]. Kolejne poziomy jego gałęzi reprezentują coraz dalsze stadia rozwojowe, grupy i podgrupy, aż do pojedynczych języków^[353]. Poszczególne podziały zaś symbolizują utratę kontaktów językowych między pierwotną społecznością, a jej odłamami – której konsekwencją był odrębny rozwój mów poszczególnych zbiorowości^[354]. Problemy stwarzają niektóre cechy, których zasięgu występowania nie da się wytłumaczyć w ten sposób – wykorzystywany bywa wówczas model fali, przyrównujący rozprzestrzenianie się zmian językowych do fal na wodzie^[355]. W XXI w. zwracana jest uwaga na tego typu niekladystyczny charakter w szczególności grupy germańskiej, której wiele właściwości prawdopodobnie zostało przejętych od sąsiadów językowych^[356].

Drzewo filogenetyczne

Mimo badań filogenetycznych rodziny indoeuropejskiej trwających od połowy XIX w., naukowy konsensus obejmuje jedynie ogólny podział jej języków na grupy, odrębny status gałęzi anatolijskiej oraz wyróżnianie kategorii wyższego rzędu: indoirańskiej i bałtosłowiańskiej. Wszystko pomiędzy – przebieg procesu różnicowania się praindoeuropejskich dialektów oraz powstawania kolejnych gałęzi językowych, a co za tym idzie dokładny kształt indoeuropejskiego drzewa rodowego – jest przedmiotem spekulacji i rozważań badaczy^[357].

Ringe i in. (2002)

Jedno z postulowanych drzew filogenetycznych indoeuropejskich grup językowych (na podstawie: Ringe, Warnow i Taylor 2002).
Wszystkie zaprezentowane w tej sekcji schematy są pewnym uproszczeniem – ignorują odległości czasowe pomiędzy poszczególnymi podziałami. W rzeczywistości pionowe linie między poziomami rozejścia się gałęzi miałyby różne długości

Donald Ringe, Tandy Warnow i Ann Taylor dokonali rekonstrukcji drzewa binarnego rodziny, używając metod analizy matematycznej zapożyczonych z biologii ewolucyjnej^[358]. W najlepszym wygenerowanym przez specjalne oprogramowanie schemacie, który uwzględniał wszystkie główne grupy językowe, badacze uzyskali następującą kolejność oddzielania się poszczególnych gałęzi: anatolijska, tocharska, italoceltycka, albano-germańska (z zastrzeżeniami poniżej), helleno-ormiańska, na końcu zaś indoirańska i bałtosłowiańska^[359].

Uwagę zwróciła zmieniająca się pozycja grupy albańskiej, której różne cechy fonologiczne i morfologiczne – w zależności od tego, które z owych cech brano pod uwagę – wykluczały ją z poszczególnych gałęzi wyższego rzędu (italoceltyckiej, helleno-ormiańskiej, indoirańskiej i bałtosłowiańskiej)^[360]. Drugą problematyczną grupą okazała się germańska, która nie dała się w prosty sposób wkomponować w schemat drzewa. Według autorów mogła ją na wczesnych etapach rozwoju łączyć sieć powiązań z innymi gałęziami^[361].

Chang i in. (2015)

Schemat pokrewieństwa według innej grupy badaczy (na podstawie: Chang i in. 2015)

Z kolei grupa naukowców z Uniwersytetu Kalifornijskiego przeprowadziła – również korzystając ze specjalistycznego oprogramowania, tym razem przeznaczonego do badań z wykorzystaniem metod bayesowskich^[362] – filogenetyczną analizę statystyczną języków indoeuropejskich. Zgodnie z jej wynikami jako pierwsza miała wykształcić się odrębna gałąź anatolijska, następna w kolejności zaś – tocharska, co potwierdzało dotychczasowe badania. Natomiast dalsze postulowane etapy ewolucji przyjęły już inne kształty^[363].

Uzyskane rezultaty zasugerowały, że po wydzieleniu się grupy tocharskiej doszło do podziału głównego pnia rodziny na dwie odrębne linie rozwojowe: albano-helleno-ormiańską oraz drugą, obejmującą pozostałe późniejsze grupy. Pierwsza z nich rozpadła się następnie na albańską i helleno-ormiańską. Z drugiej zaś odrywały się kolejno gałęzie: indoirańska, bałtosłowiańska, a ostatecznie nastąpił jej podział na germańską oraz italoceltycką^[363].

Kassian i in. (2021)

Odmienna propozycja drzewa rodowego (na podstawie: Kassian i in. 2021)

Natomiast zespół z udziałem m.in. Aleksieja Kassiana i Gieorgija Starostina oparł swoje badania o leksykostatystykę, wykorzystując listę Swadesha^[364]. Rosjanie jako kolejni potwierdzili pierwszeństwo odłączenia się grupy anatolijskiej, a następnie tocharskiej. Później zaś miało dojść do równoczesnego (politomicznego) wykształcenia się gałęzi: albańskiej, helleno-ormiańskiej, germano-italo-celtyckiej (podzielonej następnie – także jednocześnie – na poszczególne grupy) oraz bałtosłowiańsko-indoirańskiej (która potem rozpadła się na bałtosłowiańską i indoirańską)^[365].

Zespół Kassiana wskazał, że ów politomiczny charakter niektórych węzłów drzewa może świadczyć o serii pojedynczych, szybko następujących po sobie rozłamów językowych w bardzo krótkich historycznie przedziałach czasu (być może nawet w ciągu jednego ludzkiego pokolenia). Szczegółowa kolejność takich podziałów byłaby wówczas niemożliwa do odtworzenia – co według autorów może prowadzić do uzyskiwania różnych wyników i odzwierciedla mnogość propozycji kształtu drzewa rodziny indoeuropejskiej^[366].

Zaprezentowane badania potwierdzają, że jako pierwsza od prajęzyka odłączyła się gałąź anatolijska. Przemawia za tym m.in. deklinacja języka hetyckiego, który w liczbie mnogiej i podwójnej odziedziczył jedynie praindoeuropejskie formy mianownika – co może dowodzić, że przypadki zależne (a więc inne niż mianownik) form podwójnych i mnogich zaczęły się wykształcać w prajęzyku rodziny dopiero po oderwaniu się dialektów praanatolijskich^[325]. O wczesnym charakterze tej, a także drugiej w kolejności rozwoju grupy tocharskiej świadczyć mają również następujące argumenty^[367]:

• anatolijskie archaizmy fonetyczne – zachowane w hetyckim i luwijskim dwie praindoeuropejskie spółgłoski laryngalne, *h₂ i *h₃;
• brak w językach anatolijskich niektórych kategorii gramatycznych, obecnych w pozostałych gałęziach rodziny;
• brak w grupach anatolijskiej i tocharskiej odziedziczonego spójnego systemu czasownikowego, obecnego w pozostałych;
• brak w grupie tocharskiej indoeuropejskiego tzw. s-aorystu;
• w językach tocharskich odziedziczone z praindoeuropejskiego formy jedynie czterech przypadków.

Linie rozwojowe powstałe po najwcześniejszych podziałach rodziny określane bywają różnymi terminami:

• główny pień bez grupy anatolijskiej – indoeuropejskie właściwe (ang. proper)^[368], jądrowe (ang. nuclear)^[23] lub indo-tocharskie^[369];
• główny pień dodatkowo bez grupy tocharskiej – indoeuropejskie wewnętrzne (ang. inner)^[23], rdzenne (ang. core)^[370] lub indo-italo-celtyckie^[369].

Część propozycji sugeruje, że jako kolejna wyodrębniła się gałąź italoceltycka^[14]. Dowodzić tego mają m.in. nieobecne w językach italoceltyckich następujące nowe formy indoeuropejskie, które wykształciły się prawdopodobnie w późniejszym okresie rozwoju prajęzyka (nieistniejące więc również w gałęziach anatolijskiej i tocharskiej)^[371]:

• druga seria końcówek strony medialnej, użytych do odmiany czasu teraźniejszego – zachowała się jedynie pojedyncza seria, używana we wszystkich formach, tak jak we wczesnym praindoeuropejskim;
• końcówka -o-s(y)o w dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników o temacie wyrazowym zakończonym na -o-.

Dalsza konstrukcja drzewa rodziny sprawia już większe trudności. Najbardziej problematyczna jest gałąź albańska – w zależności od metody badań jej pozycja w obrębie wewnętrznych (post-tocharskich) języków indoeuropejskich skrajnie się różni: od najbardziej odrębnej grupy (czyli oddzielonej jeszcze przed italoceltyckimi) aż do wspólnego pokrewieństwa z bałtosłowiańskimi i indoirańskimi^[372]. Rezultaty jeszcze innych analiz wiążą albańskie z helleno-ormiańskimi^[363] lub germańskimi^[359]. Niepewne jest również miejsce tych ostatnich – dawniej grupa germańska bywała łączona z bałtosłowiańskimi^[373], w XXI w. zaś zauważalna jest tendencja do bliższego wiązania jej z italoceltyckimi^[363][365]. Leszek Bednarczuk twierdzi z kolei, że wykształciła się ona na tym samym obszarze dialektalnym co gałąź bałtosłowiańska, lecz w późniejszym okresie utworzyła wspólny areał rozwojowy z italoceltycką^[374]. Natomiast Ringe zwrócił uwagę na możliwość istnienia łańcucha wzajemnie przenikających się dialektów germańskich, bałtosłowiańskich i indoirańskich w ich początkowych fazach rozwoju^[375].

Zgodnie więc z aktualnym stanem wiedzy szczegółowe stosunki i dokładne pokrewieństwo filogenetyczne między gałęziami: albańską, bałtosłowiańską, germańską, helleno-ormiańską, indoirańską oraz italoceltycką nie zostały dotychczas jednoznacznie ustalone^[366][376].

Model fali i cechy arealne

Schemat modelu falowego. Literami oznaczono przykładowe centra innowacji językowych; poszczególne zmiany (w postaci kół) obejmują coraz większe obszary, czasem nachodząc na siebie

W latach 70. XIX w. Johannes Schmidt zauważył, że w dwóch dowolnych grupach rodziny indoeuropejskiej, niezależnie od ich stopnia pokrewieństwa, zawsze występują jakieś identyczne innowacje językowe – tym liczniejsze, im bliżej siebie geograficznie dane gałęzie się znajdują. Ponadto zmiany takie na różnych areałach rodziny nakładają się na siebie – co nie przystaje do modelu drzewa filogenetycznego^[377]. Na podstawie owych obserwacji rozwinięta została teoria falowa, według której każda zmiana językowa rozchodzi się z miejsca swojego powstania w różnych kierunkach, obejmując – tak jak fale na wodzie – coraz większy obszar^[378]. Model falowy przedstawiany jest na mapach językowych w postaci serii izoglos – linii wyznaczających granice poszczególnych cech^[379].

Wybrane izoglosy w różnych gałęziach języków indoeuropejskich ok. 500 lat p.n.e.

     języki kentum

     języki satem

     zmiana *-tt- > *-ss-

     zmiana *-tt- > *-st-

     występowanie augmentu

     zmiana *-bʰ- > *-m- w narzędniku, celowniku i ablatywie l.mn.

Innowacjami, których rozprzestrzenienie się w różnych grupach indoeuropejskich może być tłumaczone przy pomocy modelu falowego, są np.^[377]:

• zmiana niektórych głosek tylnojęzykowych w szczelinowe w językach bałtosłowiańskich, indoirańskich, albańskich i ormiańskich (czyli w językach typu satemowego);
• dodatkowa samogłoska na początku form czasów przeszłych (tzw. augment) w językach indoirańskich, helleńskich i ormiańskich;
• zmiana formantu *-bʰ- > *-m- w celowniku, narzędniku i ablatywie liczby mnogiej w językach bałtosłowiańskich i germańskich;
• perfectum jako czas przeszły ogólnego zastosowania w językach germańskich oraz italskich;
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego używane z męskimi przyrostkami w językach italskich i helleńskich.

Schemat wczesnych indoeuropejskich areałów dialektalnych z regionalnymi innowacjami językowymi (na podstawie: Bednarczuk 1986)

     areał północny

     areał południowy

     subareał płn.-zach.

     subareał płn.-wsch.

     subareał płd.-wsch.

Do innych zmian, obejmujących różne areały rodziny, należą m.in.^[380]:

• częste przejście zbitki spółgłoskowej sr > str w językach bałtosłowiańskich, celtyckich, germańskich, albańskim i paleobałkańskich;
• częste przejście początkowej spółgłoski s- > h- w językach irańskich, albańskim, mesapijskim, greckim, staromacedońskim i ormiańskim;
• występowanie formantu -t- w czasie przeszłym języków celtyckich, germańskich i słowiańskich;
• morfem negacji o(u)- w języku albańskim, greckim i ormiańskim;
• bezokolicznik z końcówką -ti lub -tei̯ odpowiednio w językach bałtosłowiańskich i tocharskich;
• stopniowanie przymiotników przy pomocy podobnych morfemów oraz reduplikacja czasownika w językach indoirańskich i grece.

Istotną dla modelu falowego przyczyną są kontakty graniczne, gdy dochodzi do wymiany pewnych cech pomiędzy sąsiadującymi językami wskutek ich wzajemnego oddziaływania – zmiany utrwalają się następnie na większym obszarze^[381]. Część językoznawców wskazuje na to, że do tego typu kontaktów dochodziło we wczesnej fazie rozwoju niektórych gałęzi indoeuropejskich. Ślady tego zjawiska można odnaleźć w językach potomnych – według grupy badaczy miało ono miejsce w następujących przypadkach^[382]:

• języków bałtyckich i germańskich;
• języków germańskich i italskich;
• języków italskich i helleno-ormiańskich.

Z kolei David Anthony zasugerował, że we wczesnych stadiach rozwojowych dochodziło do wzajemnych pożyczek między następującymi gałęziami językowymi^[383]:

• germańską i celtycką;
• germańską i słowiańską;
• indoirańską i bałtycką;
• indoirańską i helleńską;
• indoirańską i ormiańską.

Według Anthony’ego doszło również do wtórnego upodobnienia się języków bałtosłowiańskich – wskutek częstych wzajemnych zapożyczeń już po rozpadzie na odrębne grupy bałtycką i słowiańską. Na mniejszą skalę zjawisko to miałoby też zajść pomiędzy grupą italską a celtycką^[383]. Natomiast Tamaz Gamkrelidze i Wiaczesław Iwanow sugerowali, że miały miejsce wczesne kontakty językowe grupy tocharskiej z postulowaną przez nich gałęzią germano-bałto-słowiańską, a tej ostatniej – z helleno-ormiano-indoirańską. Po ich rozpadzie miało dojść z kolei do zbliżenia się gałęzi bałtosłowiańskiej z ormiano-indoirańską^[384].

Inną koncepcję przedstawił zaś Bednarczuk. Zgodnie z nią na praindoeuropejskim obszarze uformowały się początkowo dwa areały dialektalne, będące centrami innowacji językowych: północny (germańsko-bałtosłowiański, a w początkowej fazie prawdopodobnie obejmujący też protodialekty gałęzi albańskiej) oraz południowy (pozostałe protogałęzie – w tym celtycka, wykazująca pewne cechy pośrednie z dialektami areału północnego – a później prawdopodobnie również albańska)^[374]. Według Bednarczuka pomiędzy nimi również dochodziło do językowych kontaktów, a w późniejszym czasie – po przesunięciu się centrów innowacji – wykształciły się nowe subareały^[380]:

• germańsko-italoceltycki (północno-zachodni) – charakteryzujący się występowaniem znaczącej liczby wspólnego słownictwa;
• bałtosłowiańsko-tocharski (północno-wschodni) – wykazujący się podobnym słowotwórstwem odczasownikowym i pewnymi aspektami typologicznymi (np. bogactwem konstrukcji imiesłowowych);
• indoirańsko-ormiańsko-bałkańsko-grecki (południowo-wschodni).

Zwracana jest także uwaga na zbieżności w ramach języków satemowych: ormiańsko-albańskie, albańsko-bałtosłowiańskie, bałtosłowiańsko-indoirańskie, a wśród tych ostatnich przede wszystkim słowiańsko-irańskie (m.in. pewien zasób dawnego słownictwa irańskiego w językach słowiańskich)^[385].

Badania indoeuropeistyczne

Języki indoeuropejskie są przedmiotem badań nauki zwanej indoeuropeistyką, która jest specjalistycznym obszarem językoznawstwa. Zajmuje się ona badaniem rozwoju języków rodziny, zmian językowych w czasie i formułowaniem związanych z tym reguł, odtwarzaniem wymowy języków martwych, opracowywaniem klasyfikacji genetycznej języków indoeuropejskich, a przede wszystkim rekonstrukcją ich przodka – języka praindoeuropejskiego^[386]. Rodzina indoeuropejska znajduje się również w sferze zainteresowań kulturoznawstwa, archeologii oraz genetyki, dla których odtworzony w znacznym stopniu prajęzyk jest narzędziem służącym poznaniu hipotetycznej kultury praindoeuropejskiej i jej praojczyzny^[387] oraz genetycznego pochodzenia jej ludności^[388]. Językoznawstwo indoeuropejskie w ścisłym znaczeniu powstało na początku XIX w.^[389] Jego pierwotnym stadium było niewiele starsze językoznawstwo historyczno-porównawcze, z którym w wielu aspektach wciąż się pokrywa^[390].

Rys historyczny

Tabliczka z VI lub VII w. n.e. w języku tocharskim B, odkryta na początku XX w.

Już w starożytności zauważono podobieństwa między językiem greckim a łacińskim (np. héks : sex ‘sześć’, heptá : septem ‘siedem’), świadomie wskazywano nawet na pewne regularności – jak greckie h- na początku wyrazu odpowiadające łacińskiemu s-. Tłumaczono to tym, że łacina pochodzi jakoby od greki. Kwestia pokrewieństwa języków nie zwracała jednak większej uwagi badaczy aż do czasów nowożytnych^[391]. Natomiast jeszcze ok. V w. p.n.e. powstała pierwsza w dziejach gramatyka opisowa języka z rodziny indoeuropejskiej (i jakiegokolwiek w ogóle) – indyjski gramatyk Pāṇini skodyfikował kilka tysięcy reguł sanskrytu^[392].

Pierwszy rozszyfrowany przez Bedřicha Hroznego zapis w języku hetyckim (pismo klinowe)
• • •
nu NINDA-an e-iz-za-at-te-ni
‘Teraz chleb będziecie jeść’
wa-d-da-ar-ma e-ku-ut-te-ni
‘Wodę potem będziecie pić’

W XVI w. przybywający na subkontynent indyjski Europejczycy zaczęli dostrzegać podobieństwa między językami Europy, indyjskimi oraz irańskimi. W 1583 r. Thomas Stephens, jezuicki misjonarz, w liście do brata podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat takich podobieństw wśród greckiego, łacińskiego i języków indyjskich^[393]. Dwa lata później (w 1585) Filippo Sassetti, kupiec z Florencji, zauważył zbieżności pomiędzy sanskrytem a językiem włoskim (np. devaḥ : dio ‘bóg’, sarpaḥ : serpe ‘wąż’, sapta : sette ‘siedem’, aṣṭa : otto ‘osiem’, nava : nove ‘dziewięć’)^[393]. Obserwacje te nie wzbudziły jednak zainteresowania ówczesnych językoznawców.

W świecie naukowym pokrewieństwo między niektórymi językami dostrzegł w r. 1647 holenderski językoznawca Marcus Zuerius van Boxhorn. Zestawił on ze sobą: łacinę, grecki, perski, sanskryt, germańskie, słowiańskie oraz bałtyckie i przypisał im istnienie wspólnego językowego przodka, którego nazwał językiem „scytyjskim”^[394]. Jego hipoteza także nie zdobyła większego rozgłosu wśród ówczesnych badaczy. W 1707 r. Edward Lhuyd połączył ze sobą i opisał języki klasyfikowane dzisiaj jako celtyckie^[394]. Natomiast w drugiej połowie XVIII w. (w 1767) Gaston Coeurdoux dostrzegł podobieństwa nie tylko w odpowiadających sobie sanskryckich, łacińskich i greckich wyrazach, lecz także w gramatykach owych języków – jednak i jego obserwacje zostały zignorowane i doczekały się publikacji dopiero na początku następnego stulecia^[395].

Ideę pokrewieństwa języków rozpowszechnił dopiero William Jones, sędzia i filolog brytyjski, który w wykładzie wygłoszonym w lutym 1786 r. w Kalkucie zwrócił uwagę na zbieżności w zakresie słownictwa oraz struktury gramatycznej pomiędzy sanskrytem, łaciną i greką. Zasugerował w nim, że muszą one pochodzić ze wspólnego, prawdopodobnie nieistniejącego już źródła^[396]. Nowo rozpoznana rodzina języków nie miała jeszcze wówczas powszechnie stosowanej nazwy. W 1810 geograf Conrad Malte-Brun zaproponował termin „języki indogermańskie” (używany w literaturze niemieckojęzycznej do dziś), a trzy lata później – w 1813 – Thomas Young po raz pierwszy użył określenia „języki indoeuropejskie”^[397], które w XXI w. używane jest na całym świecie. Za początek indoeuropeistyki jako właściwej dziedziny naukowej uznawany jest r. 1816, w którym fundamentalne dzieło On the conjugational system of the Sanskrit language compared with that of Greek, Latin, Persian and Germanic opublikował Franz Bopp – udowadniając w nim pokrewieństwo języków rodziny^[389].

Schemat języków indoeuropejskich w postaci drzewa rodowego jako pierwszy zaproponował August Schleicher – w swoim Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1861/62). Dalej, w latach 70. XIX w. w Lipsku powstała szkoła naukowa młodych badaczy (tzw. młodogramatyków), której liderzy – Karl Brugmann i Hermann Osthoff – sformułowali zasadę bezwyjątkowości praw głosowych^[398]. W 1878 r. Ferdinand de Saussure wysunął hipotezę istnienia w prajęzyku „koeficjentów sonantycznych” (nazwanych później laryngałami – głoskami o artykulacji gardłowej lub krtaniowej)^[284] jako wyjaśnienie pewnych anomalii fonetycznych, obserwowanych w starożytnej grece^[286]. Powszechnie zaakceptowany został też pierwszy główny podział w klasyfikacji rodziny, oparty na różnicach fonologicznych – na języki kentum i satem, obowiązujący jako standard w pierwszej połowie XX w.^[24] Na przełomie XIX i XX stulecia zaś odkryto teksty w nieznanych dotąd językach, które wkrótce potem zostały zidentyfikowane jako indoeuropejskie – lecz przynależące do nieznanych dotąd gałęzi, określanych dzisiaj jako anatolijska i tocharska^[399].

W wyniku odczytania owych tekstów indoeuropeistyka dokonała znaczącego postępu – w r. 1927 Jerzy Kuryłowicz zauważył, że głoska ḫ w anatolijskim języku hetyckim jest jedną z głosek laryngalnych^[93], co potwierdzało tezę de Saussure’a sprzed kilkudziesięciu lat. Rozwinięta na jej podstawie teoria laryngalna wniosła istotny wkład w badania nad językami indoeuropejskimi, a same laryngały bywają uważane za najważniejsze odkrycie w dziejach dyscypliny^[284]. W latach powojennych polski językoznawca opublikował dwa kluczowe dzieła na temat akcentu i przegłosu indoeuropejskiego, kolejno L'accentuation des langues indo-européennes (1952) oraz L’apophonie en indo-européen (1956)^[400]. Kilka lat później, w 1959, Austriak Julius Pokorny udostępnił Indogermanisches etymologisches Wörterbuch – słownik etymologiczny wyrazów indoeuropejskich, obejmujący zrekonstruowane rdzenie prajęzyka oraz ich zaświadczone formy potomne^[302]. Natomiast od lat 70. XX w. zauważalne jest zwiększone zainteresowanie badaczy syntaktyką praindoeuropejskiego i starszych języków rodziny^[401].

Na przełomie tysiącleci słownik Pokorny’ego został – pod redakcją niemieckiego językoznawcy Helmuta Rixa – zmodernizowany i dostosowany do ówczesnego stanu indoeuropeistyki pod tytułem Lexikon der indogermanischen Verben (oznaczany skrótowo jako LIV). Już w XXI w. wydane zostały leksykon nominalnych części mowy kilku autorów (Nomina im Indogermanischen Lexikon – NIL, 2008) oraz leksykon partykuł i zaimków George’a Dunkela (Lexikon der indogermanischen Partikeln und Pronominalstämme – LIPP, 2014)^[402]. Ukazują się również czasopisma indoeuropeistyczne, m.in. amerykański Journal of Indo-European Studies czy niemieckie Indogermanische Forschungen. W międzynarodowym, bibliotecznym systemie uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej pozycjom z dziedziny językoznawstwa indoeuropejskiego przyporządkowana została klasa o numerze 811.1/.2^[403].

Niektóre języki indoeuropejskie posłużyły za podstawę pewnych języków sztucznych. Prawdopodobnie najbardziej znanym i rozpowszechnionym na świecie sztucznym międzynarodowym językiem pomocniczym jest esperanto, stworzone przez Ludwika Zamenhofa w 1887 r., które zostało oparte głównie na językach romańskich^[404].

Badacze, metody, nazewnictwo

Badaniami indoeuropeistycznymi zajmowali się m.in.^[405][406]:

Główną metodą naukową w badaniach nad rodziną indoeuropejską jest metoda porównawcza, która opiera się na poszukiwaniu regularności w strukturze fonetycznej i we fleksji odpowiadających sobie w różnych językach wyrazów^[407]. Dzięki niej nie tylko zostało udowodnione samo istnienie rodziny, lecz także zrekonstruowany został duży zasób słownictwa i gramatyki praindoeuropejskiej^[408]. Inną często wykorzystywaną w pracy badawczej metodą jest rekonstrukcja wewnętrzna, odtwarzająca dawniejsze fazy historyczne poszczególnych języków na podstawie materiału leksykalnego istniejącego w obrębie danej mowy^[409]. W praktyce odtwarzanie pramowy polega na przechodzeniu z metody porównawczej do rekonstrukcji wewnętrznej i z powrotem, co pozwala uniknąć wielu potencjalnych błędów^[284].

Indoeuropeistyka korzysta również z warsztatu lingwistyki arealnej, badającej geograficzny zasięg poszczególnych cech językowych, a także – w szczególności w czasach współczesnych – z lingwistyki matematycznej^[410]. W ramach tej drugiej wykorzystywane jest m.in. wnioskowanie bayesowskie^[362]. Rzadziej natomiast stosowana bywa kontrowersyjna – odrzucana przez wielu językoznawców – masowa komparacja leksykalna, porównująca słownictwo wielu języków jednocześnie i służąca poszukiwaniu powiązań filogenetycznych całej rodziny z innymi^[269]. Metody wypracowane przez językoznawstwo indoeuropejskie znacząco przyczyniły się do postępu w badaniach nad pozostałymi rodzinami językowymi^[225].

Sceptykiem wobec idei pokrewieństwa filogenetycznego rodziny był Nikołaj Trubieckoj. Według rosyjskiego badacza podobieństwa między językami indoeuropejskimi wynikają z kontaktów językowych^[411]. Trubieckoj twierdził, że niemożliwe jest wyodrębnienie wspólnych, indoeuropejskich elementów morfologiczno-słownikowych niewystępujących nigdzie indziej – zamiast tego powinny być brane pod uwagę wyłącznie cechy strukturalne. W latach trzydziestych XX w. zaproponował on sześć następujących kryteriów, których spełnienie klasyfikowałoby daną mowę jako indoeuropejską^[412]:

• brak harmonii wokalicznej;
• brak ograniczeń w występowaniu spółgłosek na początku wyrazu;
• możliwość tworzenia nowych słów przy użyciu przedrostków;
• możliwość alternacji w obrębie rdzeni wyrazowych;
• możliwość zmiany spółgłosek w odmianie wyrazów;
• podmiot czasowników przechodnich i nieprzechodnich występujący w identycznej formie.

Nie są znane żadne źródła historyczne praindoeuropejskiego, nie wiadomo zatem, jak ówczesna ludność nazywała (o ile w ogóle miało to miejsce) siebie i swój język. W historii językoznawstwa pojawiały się więc różne propozycje, jakim terminem określić pochodzącą od niego rodzinę. Sugerowano następujące nazwy^[397]:

• indogermańska (Conrad Malte-Brun, 1810);
• indoeuropejska (Thomas Young, 1813);
• jafetycka (Rasmus Rask, 1815);
• indyjsko-teutońska (Friedrich Schmitthenner, 1826);
• sanskrytycka (Wilhelm von Humboldt, 1827);
• indoceltycka (August Pott, 1840);
• arioeuropejska (Graziadio Ascoli, 1854);
• aryjska (Max Müller, 1861).

Przed II wojną światową konkurowały ze sobą określenia „języki indoeuropejskie” oraz „języki indogermańskie”. To drugie było jednak często wykorzystywane m.in. w ideologii narodowego socjalizmu, fałszywie utożsamiającej Niemców z Aryjczykami^[413]. Z tego powodu po wojnie jego użycie zostało stopniowo zarzucone na rzecz pierwszego terminu i obecnie występuje ono prawie wyłącznie w literaturze niemieckojęzycznej (już bez rasistowskich konotacji). Rzadziej bywają też spotykane nazwy „języki indo-anatolijskie”^[369] oraz „języki indo-hetyckie”^[414], używane przez tych językoznawców, którzy traktują gałąź anatolijską nie jako najbardziej odrębną grupę w ramach rodziny indoeuropejskiej, lecz jako jej rodzinę siostrzaną.

Zobacz też

Alfabetyczny indeks haseł indoeuropeistycznych:

• glosariusz indoeuropeistyczny

Artykuły związane z rodziną indoeuropejską jako całość:

• klasyfikacja języków indoeuropejskich
• lista języków indoeuropejskich

Artykuły związane z językoznawstwem indoeuropejskim:

• indoeuropeistyka
• język praindoeuropejski
• ekspansja języków indoeuropejskich
• indoeuropejskie prawa głosowe

Artykuły z zakresu geografii językowej:

• języki świata
• języki w Europie
• języki Indii
• języki urzędowe państw świata
• lista najczęściej używanych języków świata

Uwagi

Przypisy